Luther en Calvijn Protestantse stromingen in het Europa van de 16 e eeuw 1
De diepzinnigste uitingen van de menselijke geest? Zo de atheistische schrijver Matthew Kneale in De geschiedenis van het geloof, Amsterdam, De Bezige Bij 2014.
Anabaptisten, mennonieten, lutheranen, hervormden, gereformeerden, methodisten, zevendedagsadventisten, presbyterianen, quakers: protestanten zijn er in veel soorten. Maar ze zijn allemaal geïnspireerd door de Reformatie, door het kleine groepje eigenwijze kerkhervormers dat in de zestiende eeuw afstand nam van de Rooms-Katholieke Kerk. Er zijn nu een kleine 600 miljoen protestanten, verspreid over de wereldbol. Van Zweden tot Nigeria, van Brazilië tot Indonesië. [Zo dr Gerry van der List in: ELSEVIER (speciale editie 2011), PROTESTANT, De essentiële gids bij het geloof dat Nederland heeft gevormd, blz. 6.] 3
Een oud-inwoner van Maassluis komt nog eens terug in zijn vaderstad. Daar ziet hij steeds meer vrouwen met hoofddoekjes. Hij reageert: Daar heb ik overigens geen enkel bezwaar tegen, ik juich de islamisering van Nederland van harte toe. Mettertijd zal koningin Amalia de troonrede voorlezen met een hoofddoekje om. Prachtig! De islam is in ieder geval minder griezelig dan het katholicisme of het calvinisme, al is het uiteraard een echte godsdienst, en godsdienst blijft nu eenmaal, net als ziekte en oorlog, een van de gesels der mensheid. Dienstreizen van een thuisblijver, Amsterdam/Antwerpen 2011, blz. 16 Godsdienstige stromingen. Protestantisme. 4
5
Gescheiden broeders Katholieken, Luthersen, Calvinisten: wat zij geloven. Voor een katholiek Voor een Lutherse protestant Voor een Calvinistische protestant God God is uniek en in drie personen: De Vader, de Zoon en de Heilige Geest. De openbaring Is gevat in de bijbel én de traditie van de Kerk Is gevat in de bijbel alleen (sola scriptura) Jezus Christus zoon van God Hij is mens geworden (incarnatie) en Hij is mensen te redden gestorven om de Het eeuwig heil van ieder mens De heilige Maagd en de heiligen De sacramenten De Kerk Wordt verkregen door geloof én werken Dat zijn voorsprekers Rituelen als voertuigen van genade. Het zijn er zeven: doop, vormsel, eucharistie, biecht, ziekenzalving, wijding (bisschops-, priester-, diaken-) en huwelijk. (Reële presentie en transsubstantiatie) De geestelijkheid wordt gevormd door priesters (paus, bisschoppen, parochiegeestelijken als priesters, monniken, kapelaans, diakenen), bekleed met een heilig karakter door het sacrament van de wijding Wordt verkregen door het geloof alleen (sola fide) Dat zijn geen voorsprekers Het zijn er drie: doop, biecht, avondmaal (Reële presentie en consubstantiatie) Predestinatie of voorbestemming Men moet hen niet aanbidden Het zijn tekens van de genade Het zijn er twee: doop en avondmaal (Geestelijke aanwezigheid en verbondenheid) Het algemeen priesterschap van de gelovigen: geen verschil onder de gelovigen; geen clericale Kerkenraad, laag, geen aparte geestelijkheid, maar ouderlingen en eenvoudig dienaren voor diakenen eredienst van groter belang en gemeente (pastoren, diakenen) Overgenomen en vertaald uit: themanr l Histoire no. 340, maart 2009, (le mystère Calvin, Qui était-il vraiment?, Réforme ou révolution?, 150 millions de calvinistes), pg. 48. 6
Frans kaartje van landen met de heersende chr. stroming(en) eind 16 e eeuw. Het kaartje onderscheidt de staten naar de heersende stroming: katholieke staten (paars), Lutherse (geel), Calvinistische (bruin), Anglicaanse (lichtbruin) en staten die godsdienstige meervormigheid toestaan (lichtgroen). In Frankrijk zie je streken met veel calvinistische gemeentes. De steden met stralenkrans zijn de belangrijkste brandhaarden van de reformatie: Wittenberg, Genève, Londen. Op de achtergrond van Genève ligt Zűrich. 7
Sacramentsprocessies In veel parochies worden op Sacramentsdag sacramentsprocessies gehouden: de Heilige Hostie wordt geplaatst in een monstrans en door een priester rondgedragen, vergezeld gaande van misdienaars, een fanfare en biddende gelovigen. In Rome vindt de pauselijke sacramentsprocessie plaats tussen de basiliek Santa Maria Maggiore en de kathedraal San Giovanni in Laterano. Daarbij neemt de paus plaats op een open wagen waar hij neerknielt voor een monstrans met daarin het Allerheiligste. Pauselijke sacramentsprocessie, Rome, mei 2008 (foto: RKK) 8
9
10
Martin Luther (Eisleben 1483 Eisleben 1546) Opleiding: Latijnse school Maagdenburg, Eisenach, 1505 meester in de vrije kunsten, studeert eerst rechten, treedt dan in bij het Augustijner klooster te Erfurt ( als er ooit een monnik de hemel zou verdienen door het onderhouden van kloosterregels, dan ik wel ), in 1507 tot priester gewijd (eerste mis opgedragen), studeert hard, in 1512 doctor in de theologie en gaat onderwijs geven in de heilige Schriften aan de universiteit van Wittenberg. Daar (1513? Turmerlebnis ) de ontdekking van de gerechtigheid Gods in Rom. 1:17: geschonken gerechtigheid dmv het geloof in Christus. Sola fide, sola gratia. Dit in strijd met de boodschap van de aflaathandel. Wanneer de dominicaner monnik Johan Tetzel de vergeving der zonden en de volledige kwijtschelding belooft door het kopen van een aflaat, reageert Luther te Wittenberg op 31 oktober 1517 met zijn 95 stellingen tegen de aflaathandel. Betoogt dat zulke aflaten de Heer onwaardig zijn, dat alleen het kruis van Christus redt, dat de ware schat van de kerk het heilig evangelie van de glorie en de genade van God is, maant de christenen aan zich te voegen in het volgen van Christus dwars door lijden, dood en hel heen en de hemel binnen te gaan door vele verdrukkingen liever dan zich te verlaten op de verzekering van een valse vrede. Zijn tegenstanders stellen, dat deze kritiek de autoriteit van de kerk onderuit haalt en menen dat bij Luther de ketterij van Jan Hus weer tevoorschijn komt. Uiteindelijk wordt Luther op 3 januari 1521 met zijn medestanders door de paus geëxcommuniceerd (buiten de kerk gezet). De keurvorst van Saksen bereikt, dat Luther moet worden gehoord op de rijksdag van Worms voor de jonge keizer Karel V. Helaas wordt hij daar toch ook in de ban gedaan. Keurvorst Frederik de Wijze beschermt hem. Luther wilde de kerk reformeren en niet breken, maar toen Rome hem de oorlog verklaarde, barstte de kerk en brak de Reformatie uit. 11
12
Philippus Melanchthon (1497-1560) wordt trouwe collega van Luther op 21-jarige leeftijd, geeft Grieks en Latijn aan de universiteit van Wittenberg. Schrijft eerste protestantse geloofsleer 1521 en eerste Lutherse geloofsbelijdenis (gepresenteerd op de rijksdag van Augsburg 1530). 13
Johannes Calvijn (Noyon 1509 Genève 1564). Studeert vrije kunsten te Parijs en Orléans, letteren en theologie te Bourges, wil jurist worden. Bekering 1533? Geeft in 1534 de prebende terug (gerechtelijke verbreking), die z n vader voor hem had weten te krijgen. In 1535 op de vlucht voor vervolging wegens de affaire van de Placards in Parijs, naar Bazel (Institutie). Dan naar Genève, waar Farel hem voor de borst springt. Wordt prediker in Genève 1536 tot 1538. Door de raad verbannen met Farel en de blinde Couraud. Via Zűrich naar Straatsburg. Martin Bucer. Wordt predikant bij de Franse vluchtelingengemeente daar 1538-1541. Teruggeroepen naar Gèneve. Daar blijft hij werken tot zijn dood in 1564. Kerkorde, Institutie vernieuwen, commentaren, preken, correspondentie. 1559 Hogeschool. Veel invloed in Europa. 14
Guillaume Farel (Gap 1489 Neuchâtel 1565) Studie Parijs sinds 1504, ontmoet de christelijke humanist Lefèvres d Etaples (wiskunde en filosofie). Vurige baas. 1520 Kring te Meaux rond bisschop Guillaume Briçonnet. Farel wil meer complete en radicale reformatie, preekt onvermoeibaar tegen de mis en vóór de ideeën van Luther. In Bazel door Erasmus weggestuurd vanwege radicalisme. Preekt tegen aanbidding van beelden en heiligen, tegen Mariaverering, vagevuur, reliquiën, misoffer. Hij wil niets anders dan een geloof preken, dat groeit door de liefde. Ontmoet Zwingli in Zűrich, gaat naar Bern, waar hij een predikantspost krijgt. Preekt in Neuchâtel en in heel het Waadland (pays de Vaud) en bevordert de reformatie, Genève aarzelt, Farel vestigt zich daar in 1533. Twee jaar later stuurt Genève z n laatste r.k. bisschop weg. Houdt Calvijn vast in 1536. 1538 naar Neuchâtel tot 1565 (27 jaar lang). Trouwt op 69-jarige leeftijd. 15
Huldrych Zwingli (Wildhaus 1484 Kappel 1531). Degelijke humanistische studies te Bazel, waar hij ook z n latere collega Leo Jud ontmoet), ook te Bern en Wenen. Tot priester gewijd 1506. Pastoor en prediker te Glarus en Einsiedeln, 1518 aan de hoofdkerk te Zűrich. Door studie van Erasmus en Luther breekt hij met de r.k. tradities. Heilige Schrift basis voor leer en leven. Neemt afstand van leegloperij en de wellustigheid der monniken. Tegen celibaat. In 1522 breekt hij publiek met de vasten uit Rome s traditie. 1522 godsdienstgesprek gewonnen. 67 artikelen, aangenomen door de Raad van Zűrich. Ontkent coöperatie om heil te verkrijgen. Verering van heiligen en beelden is afgoderij (idolatrie), verwerpt sacrament van de biecht. Schaft de mis af en vervangt die door een sobere liturgische dienst met als centrum de prediking. 1525 Prophezei. Kinderdoop als teken van verbond gelijk OT. Avondmaalskwestie: tegen Luther: Christus present door zijn Geest in de harten, en niet in de elementen. 1530 Fidei Ratio. 1531 Expositio Fidei, te beschouwen als eerste belijdenissen van het gereformeerde geloof. Als legerpredikant gesneuveld op 11 oktober 1531 in de buurt van Kappel. 16
1504-1575 Opvolger Zwingli Zűrich. Verbondstheoloog. 17
Dit eigenwijze groepje kerkhervormers verkondigde, min of meer tegen Rome in, dat het heil de mens ten deel valt sola gratia (door genade alleen), sola fide (door het geloof alleen) en dat de norm voor geloof en leven te vinden is in sola scriptura (alleen de Schrift, de bijbel). Daarbij was hun oogmerk: niet aan de mens, maar aan God alleen de eer: Soli Deo Gloria! 18