prof.dr. M.J. Heineman, hoofdredacteur en prof.dr. J.L.H. Evers prof.dr. L.F.A.G. Massuger prof.dr. E.A.P. Steegers Obstetrie en gynaecologie

prof.dr. M.J. Heineman, hoofdredacteur en prof.dr. J.L.H. Evers prof.dr. L.F.A.G. Massuger prof.dr. E.A.P. Steegers Obstetrie en gynaecologie

Onder redactie van: prof.dr. M.J. Heineman, hoofdredacteur en prof.dr. J.L.H. Evers prof.dr. L.F.A.G. Massuger prof.dr. E.A.P. Steegers Obstetrie en gynaecologie De voortplanting van de mens Houten, 2016

Eerste druk, Wetenschappelijke uitgeverij Bunge, Utrecht, 1993 Tweede, herziene druk, Wetenschappelijke uitgeverij Bunge, Utrecht, 1995 Derde, herziene druk, Elsevier/Bunge, Maarssen, 1999 Vierde, herziene druk, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 2001 Vijfde, herziene druk, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 2004 Zesde, herziene druk, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen, 2007 Zevende, herziene druk, Reed Business, Amsterdam, 2012 Achtste (ongewijzigde) druk, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2016 ISBN 978-90-368-1190-3 DOI 10.1007/978-90-368-1191-0 ISBN 978-90-368-1191-0 (ebook) 2016 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 870 Omslagontwerp: Martin Majoor, Arnhem Omslagillustratie: Getty Images/Gustav Klimt, Die Erfüllung Typografie: Marianne Elbers, Amsterdam Bureauredactie: Ampersand, redactie & productie, Houten Illustraties: Martin van de Berg, Chris Bor, Maarten Breuker, Vincent M. Khouw (hoofdstuk 14, illustraties uit Obstetrische interventies), Marlu de Leeuw, Inge van Noortwijk, John Rabou, Kurt de Reus Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

Medewerkers Dr. A.H. Adriaanse Medisch Centrum Alkmaar Dr. W.M. Ankum Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Dr. R. Bekkers Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Prof.dr. P.P. van den Berg Universitair Medisch Centrum Groningen Prof.dr. O.P. Bleker Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Dr. K. Boer Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Dr. M.Y. Bongers Máxima Medisch Centrum, Veldhoven Prof.dr. G.J. Bonsel Erasmus MC, Rotterdam Prof.dr. F.J. Broekmans Prof.dr. H.A.M. Brölmann VU medisch centrum, Amsterdam Dr. J.B. Derks Dr. W.J. Dondorp Universiteit Maastricht Prof.dr. P.J. Dörr Medisch Centrum Haaglanden, Den Haag, en Leids Universitair Medisch Centrum Dr. J.J. Duvekot Erasmus MC, Rotterdam Dr. J.J.H.M. Erwich Universitair Medisch Centrum Groningen Prof.dr. J.L.H. Evers Maastricht Universitair Medisch Centrum Dr. N. Exalto Erasmus MC, Rotterdam Dr. J. van Eyck Isala klinieken, Zwolle Drs. V. Faber Universitair Medisch Centrum Groningen Prof.dr. B.C.J.M. Fauser Prof.dr. A. Franx Dr. M. Goddijn Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Prof.dr. J.B. van Goudoever Academisch Medisch Centrum en VU medisch centrum, Amsterdam Dr. P.E.M.H. Habets Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Prof.dr. M.J. Heineman Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Dr. M.P. Heringa Prof.mr.dr. J.H. Hubben Universitair Medisch Centrum Groningen en Nysingh N.V. Dr. J.A. de Hullu Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Prof.dr. G.G. Kenter Centrum Gynaecologische Oncologie Amsterdam Prof.dr. J.A.M. Kremer Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Prof.dr. R.F.P.M. Kruitwagen Maastricht Universitair Medisch Centrum Dr. A. Kwee Dr. E. Laan Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Prof.dr. C.B. Lambalk VU medisch centrum, Amsterdam Prof.dr. J.A. Land Universitair Medisch Centrum Groningen Prof.dr. J.S.E. Laven Erasmus MC, Rotterdam Prof.dr. J.M.M. van Lith Leids Universitair Medisch Centrum Prof.dr. F.K. Lotgering Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Dr. H.W. van Lunsen Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Prof.dr. L.F.A.G. Massuger Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Dr. W.I. van der Meijden Havenziekenhuis, Rotterdam Prof.dr. J.G. Nijhuis Maastricht Universitair Medisch Centrum Prof.dr. D. Oepkes Leids Universitair Medisch Centrum M.M.L.J. Oligschläger-Lindelauf Maastricht Universitair Medisch Centrum Dr. G.C.M.L. Page-Christiaens Dr. L.L.H. Peeters Prof.dr. A.A.W. Peters Leids Universitair Medisch Centrum Prof.dr. J.A. van der Post Academisch Medisch Centrum Amsterdam Dr. J.P. Roovers Academisch Medisch Centrum Amsterdam Dr. F.J.M.E. Roumen Atrium Medisch Centrum, Heerlen Dr. S.A. Scherjon Sint Lucas Andreas Ziekenhuis, Amsterdam

Dr. N.W.E. Schuitemaker Diakonessenhuis, Utrecht Dr. G.H. Schuring-Blom Dr. J.M. Schutte Isala klinieken, Zwolle Dr. M.F. Schutte Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam Dr. L.J.M. Smits Maastricht Universitair Medisch Centrum Prof.dr. M.E. Spaanderman Maastricht Universitair Medisch Centrum Prof.dr. E.A.P. Steegers Erasmus MC, Rotterdam Dr. A. Timmermans Academisch Medisch Centrum Amsterdam Drs. H.W. Torij Verloskunde Academie Rotterdam Prof.dr. J.B.M.Z. Trimbos Leids Universitair Medisch Centrum Prof.dr. C.H. van der Vaart Prof.dr. F.P.H.A. Vandenbussche Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Prof.dr. R.H.M. Verheijen Dr. H.A.M. Vervest St. Elisabeth Ziekenhuis, Tilburg Drs. Ph.Th.M. Weijenborg Leids Universitair Medisch Centrum Prof.dr. P.H.M. van de Weijer University of Auckland, Nieuw-Zeeland Prof.dr. W.C.M. Weijmar Schultz Universitair Medisch Centrum Groningen Prof.dr. G.M.W.R. de Wert Universiteit Maastricht Prof.dr. H.B.M. van de Wiel Universitair Medisch Centrum Groningen Dr. H.I.J. Wildschut Westfriesgasthuis, Hoorn Dr. W.N.P. Willemsen Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Prof.dr. A.G.J. van der Zee Universitair Medisch Centrum Groningen Dr. G.G. Zeeman Erasmus MC, Rotterdam

Woord vooraf Bij de zevende druk Voor u ligt de zevende, geheel herziene druk, van het Leerboek. De redactie heeft kritisch gekeken naar de inhoud van de vorige editie. Wij namen ons voor om met minder hoofdstukken en een kortere tekst uit te komen. Dat is niet gelukt. Het specialisme obstetrie en gynaecologie is breed en het ontwikkelt zich nog steeds. Vele biomedische en technische innovaties worden er getoetst en vinden er een plek. Het vak groeit dus. Er is wel een enkel hoofdstuk geschrapt of overgebracht naar de elektronische leeromgeving die het leerboek flankeert, maar er zijn ook hoofdstukken toegevoegd: De jonge zwangerschap en Pre-maligne aandoeningen. Wie zich afvraagt waarom nog steeds één leerboek wordt aangeboden voor een discipline waarin zulke verschillende subspecialistische richtingen als voortplantingsgeneeskunde, verloskunde, benigne gynaecologie, uro-gynaecologie en gynaecologische oncologie een plek vinden, moet nog eens het Woord vooraf bij de eerste druk lezen. De voortplanting van de mens en vrouwengezondheidszorg zijn fundamentele oriëntatiepunten die een belangrijk motief vormen om de verloskunde, de gynaecologie en de voortplantingsgeneeskunde als een eenheid te presenteren. Opnieuw namen wij afscheid van gewaardeerde auteurs en opnieuw verklaarden jonge collegae zich bereid om een bijdrage aan het actualiseren van het leerboek te leveren. De vertrekkende auteurs danken wij hartelijk voor hun vaak jarenlange inzet en betrokkenheid. De nieuwe auteurs heten wij welkom. Wij weten dat zij zich verbonden voelen aan ons vak en wij spreken de verwachting uit dat zij zich voor langere tijd willen verbinden aan het leerboek. Want hoewel wij nu weer beschikken over een geheel herziene druk gaan de ontwikkelingen door en komt er een moment waarop wij gaan werken aan de achtste druk. Suggesties en adviezen voor het verder verbeteren van het leerboek ontvangen wij dus graag. Op het omslag is Die Erfüllung van Gustav Klimt (1862-1918) afgebeeld. De keuze voor dit schilderij is niet toevallig: een man en een vrouw in een gelukkige omhelzing. Een passend beeld bij de voortplanting van de mens. Zomer 2012 M.J. Heineman, J.L.H. Evers L.F.A.G. Massuger, E.A.P. Steegers Bij de zesde druk Bij het verschijnen van deze zesde druk van Obstetrie en Gynaecologie staan we kort stil bij het terugtreden van twee leden van de redactie. Prof.dr. A.P.M. Heintz is vanaf de eerste druk van het leerboek Obstetrie en gynaecologie deelredacteur voor de gynaecologie geweest. Prof.dr. O.P. Bleker maakte vanaf de derde druk deel uit van de redactie als deelredacteur obstetrie. Zij hebben belangrijke bijdragen geleverd aan het leerboek waarvoor de uitgever en de hoofdredacteur hen zeer hartelijk bedanken. Als opvolgers zijn benoemd prof.dr. L.F.A.G. Massuger en prof.dr. E.A.P. Steegers. De nieuwe redactieploeg heeft de inhoud van het leerboek opnieuw kritisch bekeken. Dit heeft geleid tot een aantal veranderingen. Besloten is om enkele algemene hoofdstukken toe te voegen. Het gaat om Patiëntveiligheid, Evidence-based medicine en Genetica en voortplanting. Wij hebben gemeend dat deze onderwerpen belangrijk genoeg zijn om ze in het decor van de obstetrie, gynaecologie en voortplantingsgeneeskunde een eigen plaats in het boek te geven. De ordening van de hoofdstukken is gewijzigd. In verband met verdere subspecialisatie en aandachtsgebiedontwikkeling leek het de redactie goed om, waar mogelijk, hoofdstukken te clusteren tot samenhangende gehelen. Naast de vertrekkende redactieleden namen wij ook afscheid van een aantal zeer gewaardeerde auteurs. Nieuwe veelbelovende collegae werden aan het schrijverscollectief toegevoegd. Met het verschijnen van de zesde druk van Obstetrie en gynaecologie beschikken onze studenten opnieuw over een up-to-date leerboek. Omdat wij weten dat het altijd beter kan, hopen wij opnieuw suggesties en adviezen van studenten en docenten te ontvangen. Zomer 2007 M.J. Heineman, J.L.H. Evers L.F.A.G. Massuger, E.A.P. Steegers Bij de vijfde druk Op basis van de resultaten van een enquête onder de Nederlandse hoogleraren Obstetrie, Gynaecologie en Voortplantingsgeneeskunde en naar aanleiding van reacties van studenten en docenten is gewerkt aan deze nieuwe druk van het leerboek. De vijfde druk van Obstetrie en gynaecologie verschilt op een aantal punten van de vorige druk. Wij namen afscheid van enkele zeer gewaardeerde auteurs.

Nieuwe auteurs werden aan het schrijverscollectief toegevoegd. Op veler verzoek werd een hoofdstuk over ethiek en voortplanting en een hoofdstuk over beeldvormende technieken voorbereid. Er vond een herverdeling van bestaande hoofdstukken plaats. Een aantal hoofdstukken werd opgesplitst. Enkele hoogwaardige nieuwe illustraties kregen een plek. De opbouw en de vormgeving van de hoofdstukken werden gehandhaafd. De auteurs kregen het verzoek om op bondige wijze hun tekst te presenteren waarbij de disciplinegebonden eindtermen van het Raamplan 2001 uitgangspunt zijn gebleven. Wij hebben ernaar gestreefd om de oplossingen van een groot aantal problemen uit de obstetrie, gynaecologie en voortplantingsgeneeskunde aan te dragen. Waar mogelijk wordt verwezen naar relevante richtlijnen en protocollen van Nederlandse en buitenlandse wetenschappelijke verenigingen. Steeds meer vindt u ook verwijzingen naar websites als onderdeel van de elektronische leeromgeving. Wij realiseren ons dat de manuscripten voor dit leerboek vaak worden geschreven in de schaarse vrije tijd van onze auteurs. Wij zijn ervan overtuigd dat de gebruikers van Obstetrie en gynaecologie deze inspanningen weten te waarderen. De redactie is hen veel dank verschuldigd. De traditie om te kunnen beschikken over een actueel Nederlandstalig leerboek is voor de komende jaren weer verzekerd! Voorjaar 2004 M.J. Heineman, O.P. Bleker, J.L.H. Evers en A.P.M. Heintz Bij de vierde druk Voor u ligt de vierde druk van Obstetrie en gynaecologie. De vorige, geheel herziene uitgave van dit leerboek is goed ontvangen. Wij kregen veel positieve reacties op de door ons gekozen hoofdstukstructuur en de uitvoering daarvan. Maar wij ontvingen van studenten en docenten ook suggesties voor verbeteringen. Daar hebben wij dankbaar gebruik van gemaakt bij het voorbereiden van deze druk. Behoudens correcties van zetfouten vindt u in deze vierde druk aanpassingen die voortkomen uit ontwikkelingen binnen de obstetrie en gynaecologie. Als voorbeelden noemen wij: In hoofdstuk 3 zijn MRI-illustraties van de coïtus opgenomen. In hoofdstuk 13 worden de meest recente gedachten over de vaginale bevalling van het kind in stuitligging kort genoemd. In hoofdstuk 16 zijn enkele definities geherformuleerd. In hoofdstuk 17 worden nieuwe inzichten op het gebied van anticonceptie (onder andere ten aanzien van morning after-procedures) aan de orde gesteld. De redactie realiseert zich dat haar werk uitsluitend een succes kan zijn wanneer de gebruikers van dit leerboek, studenten en docenten, haar voorzien van kritische opmerkingen en suggesties voor verbeteringen. Laat ons weten wat u anders en beter wilt zien. Wij zullen daar graag rekening mee houden bij een volgende druk. Voorjaar 2001 M.J. Heineman, O.P. Bleker, J.L.H. Evers en A.P.M. Heintz Bij de derde druk Nog juist voor de eeuwwisseling verschijnt de derde herziene druk van het Nederlandstalig leerboek Obstetrie en gynaecologie. De voortplanting van de mens. In 1993 verscheen de eerste editie die tot stand kwam onder redactie van Treffers (hoofdredacteur), Heintz, Keirse en Rolland. Deze nieuwe druk van Obstetrie en gynaecologie verschilt op een aantal punten van de vorige uitgave. Dit hangt samen met veranderingen in de redactie: Treffers ging met emeritaat en Keirse en Rolland vertrokken naar het buitenland: de uitgever formeerde, in samenspraak met de vertrekkend hoofdredacteur, een nieuwe redactieploeg. Het onderwijs aan de Nederlandse faculteiten Geneeskunde is ook aan veranderingen onderhevig. Het Raamplan 1994 verscheen: de Nederlandse medische opleidingen bereikten overeenstemming over hetgeen een arts moet kunnen en kennen; honderdtachtig algemene en disciplinegebonden eindtermen en tweehonderdvijftig geneeskundige problemen werden vastgesteld. De nieuwe redactie formuleerde, met het Raam plan in het achterhoofd, enkele strikte uitgangspunten. Er is gekozen voor een duidelijke hoofdstukstructuur: de leerdoelen en definities vormen het begin en de samenvatting (take home message) met een blik in de toekomst (eye to the future) vormen het sluitstuk van elk hoofdstuk; waar mogelijk krijgen historie, methodologische aspecten, epidemiologie en demografie een vaste plaats in de tekst. Er is een primaire tekst (de leertekst) en een secundaire tekst (de leestekst). De leestekst bestaat onder andere uit een presentatie van ziektegeschiedenissen. De probleemlijst van het Raamplan vormt hiervoor de inspiratiebron. Daarnaast wordt in kaders hier en daar kort en bondig de tekst samengevat als expresinformatie. Literatuurreferenties hebben voornamelijk betrekking op overzichtsartikelen en kernpublicaties; tevens wordt verwezen naar belangrijke sites op internet.

Een aantal auteurs van de vorige editie werd gevraagd hun tekst te actualiseren en aan te passen aan de gekozen structuur; er werden nieuwe auteurs uitgenodigd om originele bijdragen te leveren. Ten slotte werd de vormgeving van het boek gemoderniseerd en werden er talloze tabellen en illustraties toegevoegd. Hoewel dit boek voortbouwt op de vorige editie van Obstetrie en gynaecologie, is het toch, door de omschreven veranderingen een compleet nieuw leerboek geworden. Een leerboek waarvan wij hopen dat het voldoet aan de verwachtingen van alle gebruikers; een leerboek ook dat tegemoetkomt aan de eisen van de volgende eeuw. De redactie dankt auteurs en uitgever van harte voor het enthousiasme waarmee aan dit project werd gewerkt. Wij staan open voor kritische opmerkingen en suggesties voor verbeteringen. Zomer 1999 M.J. Heineman, O.P. Bleker, J.L.H. Evers en A.P.M. Heintz Bij de tweede druk Obstetrie en gynaecologie is zo goed ontvangen dat al na korte tijd een tweede druk nodig is gebleken. Wij hebben de gelegenheid aangegrepen om enkele correcties aan te brengen. Twee lacunes zijn aangevuld: paragrafen over anemie in de zwangerschap en over endometriose zijn toegevoegd. Een enkel onderdeel, dat voor de doelgroep te specialistisch was, is ingekort. Voor correcties in enkele hoofdstukken, bijvoorbeeld de paragraaf over de zorg tijdens het kraambed, hebben wij dankbaar gebruikgemaakt van kritische opmerkingen van docenten. De wijzigingen zijn overigens beperkt gebleven. Wij ontvangen ook nu graag weer commentaar van gebruikers en docenten, te richten aan de uitgever. Voorjaar 1995 P.E. Treffers, A.P.M. Heintz, M.J.N.C. Keirse en R. Rolland Bij de eerste druk In deze eeuw zijn er in ons taalgebied aanvankelijk enige afzonderlijke leerboeken geweest voor gynaecologie (Treub, later Van Bouwdijk Bastiaanse e.a.) en voor verloskunde (De Snoo, later Holmer e.a.). In 1973 verscheen de eerste druk van De voortplanting van de mens. Leerboek voor obstetrie en gynaecologie, onder redactie van prof.dr. G.J. Kloosterman. Dit was het eerste gecombineerde leerboek voor verloskunde en gynaecologie met medewerkers van alle Nederlandse universiteiten en daarbuiten. De zevende, laatste druk van dit boek verscheen in 1985, acht jaar geleden. Het voor u liggende boek Obstetrie en gynaecologie bouwt weliswaar voort op het werk van Kloosterman, maar vormt een nieuw begin, met grotendeels nieuwe auteurs. Het is weer een leerboek voor verloskunde en gynaecologie, en er zijn medewerkers van alle Nederlandse universiteiten, maar ook van elders, bijvoorbeeld van een opleiding voor verloskundigen. Dit boek is in de eerste plaats bedoeld voor medisch studenten. In de tekst is typografisch onderscheid gemaakt tussen leerstof en extra leesstof: interessante uitweidingen voor de belangstellende lezer. Naast medische studenten worden de doelgroepen gevormd door huisartsen, specialisten buiten het vakgebied die zich willen oriënteren in de verloskunde en gynaecologie en voorts natuurlijk de leerling-verloskundigen en de verloskundigen. Gynaecologen en gynaecologen in opleiding zullen zich met dit boek kunnen oriënteren, maar daarnaast behoefte hebben aan uitgebreidere handboeken. Men kan zich afvragen waardoor het vakgebied obstetrie/gynaecologie bijeengehouden wordt. Op het eerste gezicht lijkt er weinig overeenkomst te zijn tussen zo uiteenlopende onderwerpen als de echoscopische of biochemische diagnostiek bij complicaties in de zwangerschap, de behandeling van maligne tumoren van de vrouwelijke genitalia, het onderzoek bij mannelijke infertiliteit, en klachten van vrouwen in de postmenopauze. Subspecialisatie in deelgebieden is dan ook zeker aan de orde binnen de obstetrie/gynaecologie, maar toch wordt dit vakgebied overal als één geheel beschouwd. Dit berust vooral op twee grondslagen die de basis vormen van het vakgebied. De eerste van deze grondslagen is de voortplanting van de mens. In de verloskunde en gynaecologie komen daarvan zowel de fysiologie als de pathologie aan de orde, en bij beide onderdelen zowel het aandeel van de vrouw als dat van de man. Het tweede fundamentele oriëntatiepunt is de vrouw. Het leven van een vrouw wordt in belangrijke mate beïnvloed door de functie van haar genitalia en stoornissen daarin. Dat geldt voor haar levenstijdperken, afgegrensd door menarche en menopauze, voor haar seksuele relatievorming, en voor het krijgen van kinderen of het uitblijven daarvan. Daarnaast hebben ziekten van de geslachtsorganen (inclusief de mammae) bij vrouwen een zeer belangrijk aandeel in het patroon van morbiditeit en mortaliteit. Bij een zo uitgestrekt en gevarieerd vakgebied zijn er natuurlijk veel raakvlakken met andere

medische disciplines, zoals seksuologie, urologie, chirurgie, interne geneeskunde, radiotherapie, genetica, neonatologie en andere subspecialismen van de kindergeneeskunde. In dit boek zijn enkele hoofdstukken geschreven door een seksuoloog resp. een kinderarts-neonatoloog, terwijl in vele hoofdstukken andere grensgebieden en de maatschappelijke en psychosomatische aspecten aan de orde komen. Aan de illustraties van deze uitgave is veel aandacht geschonken. Een groot aantal tekeningen is in samenspraak tussen auteurs en beeldredacteur tot stand gekomen. In een aantal gevallen is voortgebouwd op reeds bestaand materiaal; wij noemen in dit verband niet alleen De voortplanting van de mens, maar ook de tekeningen van Inge van Noortwijk, Kevin Marks en Philip Wilson in Evers en Heineman, Gynaecology, a clinical atlas. Een aantal foto s werd, met toestemming, ontleend aan Wladimiroff e.a. (red.), Echoscopie in de verloskunde en gynaecologie en aan Essed e.a., Het gynaecologisch onderzoek. Wij staan open voor kritische opmerkingen van de kant van gebruikers en docenten. Deze kunnen aan de uitgever worden gericht. Zomer 1993 P.E. Treffers, A.P.M. Heintz, M.J.N.C. Keirse en R. Rolland

Inhoud Kijk voor het boek online met links, leervragen en samenvattingen op www.studiecloud.nl. Woord vooraf 7 O.P. Bleker en J.L.H. Evers Leerboeken verloskunde en gynaecologie, een historie 15 Reflectie G.M.W.R. de Wert en W.J. Dondorp 1 Ethiek van de voortplantingsgeneeskunde 21 W.C.M. Weijmar Schultz, H.B.M. van de Wiel en M.F. Schutte 2 Gynaecologie vanuit een biopsychosociaal perspectief 71 G.G. Zeeman, J.H. Hubben en R. Bekkers 3 Patiëntveiligheid in de obstetrie en gynaecologie 85 De basis J.L.H. Evers en L.J.M. Smits 4 Het materiaal en de methoden 105 G.H. Schuring-Blom en G.C.M.L. Page-Christiaens 5 Genetica en voortplanting 123 J.A. Land 6 Geslachtelijke ontwikkeling 145 W.M. Ankum, P.E.M.H. Habets en M.J. Heineman 7 Anatomie van de geslachtsorganen 163 Obstetrie N.W.E. Schuitemaker, J.M. Schutte en G.J. Bonsel 8 Maatschappelijke aspecten van de verloskunde 179 K. Boer en E.A.P. Steegers 9 Preconceptiezorg 207 L.L.H. Peeters en S.A. Scherjon 10 De normale zwangerschap: foetus en placenta 231 L.L.H. Peeters en F.K. Lotgering 11 De normale zwangerschap: de zwangere vrouw 257 M.P. Heringa en A. Franx 12 Prenatale zorg 279

J.G. Nijhuis en A. Kwee 13 Foetale bewaking 307 P.J. Dörr en H.W. Torij 14 De normale baring 317 J.M.M. van Lith en J.A. van der Post 15 Afwijkingen tijdens de baring 343 J.G. Nijhuis, P.P. van den Berg en M.M.L.J. Oligschläger-Lindelauf 16 Fysiologie van de kraamperiode 379 J.G. Nijhuis en P.P. van den Berg 17 Pathologie van de kraamperiode 391 J. van Eyck, F.P.H.A. Vandenbussche en J.B. Derks 18 Meerlingzwangerschap 403 G.C.M.L. Page-Christiaens en F.P.H.A. Vandenbussche 19 Prenatale screening, prenatale diagnostiek en pre-implantatie genetische diagnostiek 417 H.I.J. Wildschut, L.L.H. Peeters, J.J.H.M. Erwich, M.E. Spaanderman en D. Oepkes 20 Aan de zwangerschap gebonden afwijkingen 437 J.J. Duvekot en K. Boer 21 Infecties, ziekte en zwangerschap 505 J.B. van Goudoever 22 De pasgeborene 563 Voortplantingsgeneeskunde B.C.J.M. Fauser en J.S.E. Laven 23 Fysiologie van de voortplanting 589 M. Goddijn en N. Exalto 24 De jonge zwangerschap 619 F.J. Broekmans en C.B. Lambalk 25 Cyclusstoornissen 633 H.W. van Lunsen en F.M.J.E. Roumen 26 Anticonceptie en ongewenste zwangerschap 657 J.L.H. Evers en J.A.M. Kremer 27 Vruchtbaarheidsstoornissen 695 P.H.M. van de Weijer 28 De overgangsjaren en de postmenopauze 729 Gynaecologie W.C.M. Weijmar Schultz, V. Faber en M.J. Heineman 29 Anamnese en onderzoek 761 M.Y. Bongers en A. Timmermans 30 Abnormaal uterien bloedverlies 775

A.H. Adriaanse en W.I. van der Meijden 31 Gynaecologische infecties en seksueel overdraagbare aandoeningen 787 H.A.M. Vervest, C.H. van der Vaart en J.P. Roovers 32 Bekkenbodempathologie: prolaps, urine-incontinentie en fecale incontinentie 805 A.A.W. Peters, Ph.Th.M. Weijenborg en R.F.P.M. Kruitwagen 33 Buikpijn 835 W.N.P. Willemsen en L.F.A.G. Massuger 34 Goedaardige tumoren onder in de buik 857 G.G. Kenter, R.H.M. Verheijen en J.A. de Hullu 35 Premaligne aandoeningen 869 L.F.A.G. Massuger, J.B.M.Z. Trimbos en A.G.J. van der Zee 36 Oncologie 887 H.A.M. Brölmann, J.B.M.Z. Trimbos, W.M. Ankum en M.J. Heineman 37 Operaties 937 W.C.M. Weijmar Schultz, H.B.M. van de Wiel en E. Laan 38 Seksualiteit 973 W.C.M. Weijmar Schultz, H.B.M. van de Wiel en E. Laan 39 Seksuele problemen en disfuncties 991 Mogelijke belangenverstrengeling 1021 Met dank aan 1022 Uitgebreide inhoud 1023 Register 1051

Leerboeken verloskunde en gynaecologie, een historie Verloskunde is altijd een vak van (vroed)vrouwen geweest. Eerst bij ernstige problematiek kwamen de mannen (vroedmeesters en soms dokters) er aan te pas. Toch zijn de meeste leerboeken door mannen en niet door vrouwen geschreven, maar er zijn enkele goede uitzonderingen. Nederland heeft een rijke traditie op het gebied van publicaties over de voortplanting, maar de eerste Nederlandse leerboeken zijn vertaalde teksten. Het eerste Nederlandstalige leerboek Den Roseghaert vanden bevruchten vrouwen verscheen in 1528 en was een vertaling van het boek van Eucharius Roesslin, stadsdokter te Frankfurt, dat in 1513 voor het eerst verscheen (fig. 0.1). Het boek was zeer populair omdat het was geschreven in de volkstaal en dus ook geschikt voor vroedvrouwen en vroedmeesters. Het is een samenraapsel van voorschriften ontleend aan de klassieken Hippocrates, Galenus, Soranus, Avicenna en Albertus Magnus. De verschillende liggingen van het kind in de baarmoeder worden besproken en met plaatjes toegelicht. Een praktischer boek verscheen in 1591: t Boeck van de vroetwijfs, de vertaling van Ein schön lustig Trostbüchle uit Figuur 0.1 Kraamkamerscènes uit Den Roseghaert vanden bevruchten vrouwen van Roesslin (1528). 1544 van Jacobus Rueff, steensnijder (van blaasstenen) en onderwijzer van de vroedvrouwen in Zürich. Rueff, die uit eigen ervaring sprak, behandelde de normale en de afwijkende baring en benadrukte het nut van anatomische kennis voor vroedvrouwen. Ambroise Paré (1510-1590), een Franse barbierchirurgijn die het bracht tot hofarts van vier Franse koningen, wordt als de grondlegger van de moderne verloskunde beschouwd. Hij beschreef op grond van eigen ervaring de versie (tot stuitligging) en extractie van het ongeboren kind in De la génération de l homme, dat in 1573 in Parijs verscheen; een Nederlandse editie is van 1592. Louise Bourgeois, gehuwd met een chirurgijn en medewerker van Paré, bekwaamde zich in de verloskunde en schreef in 1626 het boek Observations diverses, sur la stérilité, perte de faecondité, fruict, accouchements et maladies des femmes et enfants nouveau naiz, amplement traictées et heureusement practiquées. Zij gaf richtlijnen voor de behandeling van dwarsligging, aangezichtsligging en placenta praevia. De Nederlandse vertaling verscheen in Delft in 1658. Een andere beroemde vroedvrouw uit die tijd was Justine Dittrichs, genaamd Sigemundin, uit Rostock. In 1686 publiceerde zij een leerboek voor vroedvrouwen dat in 1691 door Cornelis Solingen in het Nederlands werd vertaald onder de titel Spiegel der vroedvrouwen. Dit boek, geschreven in de vorm van vragen gesteld door ene Christina en antwoorden gegeven door ene Justine, bevatte talrijke goede raadgevingen. Bij placenta praevia adviseerde zij de placenta te doorboren met een scherp voorwerp, waardoor het vruchtwater afloopt en de bloeding dikwijls vermindert en de weeën beginnen. Solingen voegde daar nog een stuk wegens het ampt en de pligt der vroedvrouwen aan toe; hij toont daarin waardering voor goed opgeleide vroedvrouwen en benadrukte het adjectief vroed (wijs, ervaren, kundig, zie ook vroede vaderen voor het college van burgemeester en wethouders) in de benaming vroedvrouw. Volgens sommigen is het te betreuren dat deze oorspronkelijke en traditierijke beroepsaanduiding verloren dreigt te gaan. In 1668 verscheen François Mauriceau s beroemde Des maladies de femmes grosses et accouchées; avec la bonne et véritable méthode de les bien aider en leurs accouchemens naturels, dat in vele talen, waaronder in 1759 in het Nederlands, werd vertaald: Tractaet van de Siektens der Swangere Vrouwen en der gene die eerst gebaert hebben. Aenwysende de rechte en ware manier om de Vrouwen in hare natuurlyke baringen wel te helpen, de geboortens tegens de natuur te recht te brengen, en de siektens der jong-geborende Kinderen te Leerboeken verloskunde en gynaecologie 15

genesen was een mijlpaal in de ontwikkeling van de obstetrie en gynaecologie tot zelfstandig specialisme. Op basis van zijn ervaring met 850 gecompliceerde baringen op een totaal van 3000 die hij bijwoonde, behandelde Mauriceau uitvoerig al wat er mis kon gaan tijdens zwangerschap, baring en kraambed. Hij was de eerste die de buitenbaarmoederlijke zwangerschap, baringsproblemen ten gevolge van omstrengeling en epidemische kraamvrouwenkoorts beschreef. Jan Palfijn (1650-1730), zoon van een chirurgijn uit Gent, doorkruiste van 1676 tot 1695 heel Europa om informatie te verzamelen voor zijn in 1710 verschenen Handwerken der Heelkonst, waarin hij veel aandacht gaf aan verloskundige technieken, maar (waarschijnlijk opzettelijk) verzuimde de door hem als eerste beschreven forceps, de mains de fer, te beschrijven. Onze landgenoot Hendrik van Deventer (1651-1724) wordt als een der grondleggers van de wetenschappelijke verloskunde beschouwd. Na een medische opleiding promoveerde hij in 1694 (in het Nederlands; uniek in die tijd) te Groningen en publiceerde in 1701 zijn wereldberoemde werk Manuele Operatiën, zijnde een Nieuw Ligt voor Vroed-meesters en Vroedvrouwen in het Nederlands en in het Latijn, bij uitgeverij Andreas Dyckhuisen te Leiden (fig. 0.2). In 1719 verscheen een aanvulling: Nader vertoog van de sware baringen, Figuur 0.2 Moeilijke baring bij tweelingzwangerschap, uit Manuele Operatiën, etc., van Hendrik van Deventer (derde druk, 1746). en van de Toetssteen en t Schild der Vroedvrouwen etc. Van Deventer was duidelijk een man van de praktijk. Hij gaf talloze goede tips voor het begeleiden van de baring. Hij maakte voor eens en altijd de betekenis van het vrouwelijk bekken voor de verloskunde duidelijk. Hij hechtte zeer aan de gevolgen van een scheefliggende baarmoeder; een inzicht dat thans niet meer wordt gedeeld. Van Deventer verzette zich fel tegen de kritiekloze introductie van instrumenten in de verloskunde, door onoordeelkundige personen die zodra de weeën nalaten, het dood gewaande kind met haken levend tevoorschijn trekken, tot zorg van de moeder en tot schande van de verloskundige. Na zijn dood zijn de boeken vele malen herdrukt, in het Nederlands, Latijn, Duits en Engels. Andere belangrijke achttiende-eeuwse leerboeken voor verloskundigen waren: Grondbeginsels der verloskunde, ten nutte der vroedvrouwen ten plattelande etc., van Jean-Louis Baudelocque, dat in 1709 uit het Frans werd vertaald en waarvan nog in 1808 een tweede druk verscheen. In dat boek werd de gehele verloskunde in de vraag- en antwoordvorm en in eenvoudige bewoordingen doorgenomen. Ook het boekje Siphra en Pua; of onderwyzing in de vroedkunde en derzelve voornaamste handgrepen van de Zweed Johan von Hoorn, dat in 1753 door Gerard ten Haaff was vertaald, werd als leerboek voor aanstaande verloskundigen zeer aanbevolen. Von Hoorn, de grondlegger van de Zweedse verloskunde, studeerde geneeskunde in Leiden en bezocht in Amsterdam de anatomische lessen van Frederik Ruysch. In de negentiende eeuw was Eduard Siebold een productieve Duitse publicist. Zijn werk werd in vele talen vertaald waaronder het Nederlands. In 1835 verscheen van zijn hand bij C. en C.G. van der Post te Utrecht en Amsterdam de Handleiding tot de beoefening van de werktuiglijke verloskunde en in 1867 het Handboek der verloskunde. Het Leerboek der verloskunde van F. Scanzoni, hoogleraar verloskunde in Würzburg, werd vertaald door J. Scheffer en verscheen in 1856, eveneens bij uitgeverij Van der Post. In 1873 verscheen bij Wolters te Groningen het Handboek der verloskunde van W.M.H. Sänger, die in 1867 de opvolger was geworden van de hoogleraar verloskunde Tjalling Halbertsma in Groningen. Sänger werd in 1876 ook benoemd tot directeur van de Kweekschool voor Vroedvrouwen te Groningen. Zijn leerboek werd driemaal herdrukt. Het Praktisch handboek der verloskunde van Honoré Chailly werd door N.B. Donkersloot en G. Rombouts vertaald en verscheen in 1884 bij Gebr. E. en M. Cohen in Arnhem en Nijmegen. Een nieuwe tijd brak aan met de befaamde leerboeken van Hector Treub. In 1892 verscheen bij Van Doesburgh te Leiden de eerste druk van het Leerboek der gynaecologie van Hector Treub, die in 1896 tot 16 Leerboeken verloskunde en gynaecologie

hoogleraar te Amsterdam werd benoemd. Treub sprak uitdrukkelijk van een leerboek en niet van een handboek. Het was daardoor beperkt van omvang en van stof en droeg een zeer persoonlijk karakter. Het eerste deel bevatte de tekst, het tweede deel de illustraties (fig. 0.3). De tweede druk verscheen in 1895, de derde in 1898. Op verzoek van Treub werd de tekst van de zesde druk bewerkt door P.C.T. van der Hoeven, hoogleraar te Leiden. Het boek telde toen 782 bladzijden en 397 illustraties. De Amsterdamse hoogleraar G.H. van der Meij nam eenzelfde initiatief ten aanzien van de verloskunde, maar door zijn vroege dood werd het boek door Treub voltooid. De eerste druk van het Leerboek der verloskunde door Van der Meij en Treub verscheen in 1897 bij De erven F. Bohn te Haarlem. De tweede druk verscheen ook nog onder beider naam; daarna werd gesproken van het leerboek van Treub. Ook dit leerboek was befaamd en beleefde vele drukken. De zevende druk verscheen in 1925 en werd mede verzorgd door A.H.M.J. van Rooy, de opvolger van Treub in Amsterdam. Figuur 0.3 Ligging van Trendelenburg bij abdominale uterusextirpatie uit Leerboek der Gynaecologie van Treub (derde druk, 1898). Een Beknopt leerboek der verloskunde van K. de Snoo (1877-1949) verscheen voor het eerst in 1910 en was bedoeld als praktische handleiding voor verloskundigen en artsen. De zevende druk werd bewerkt door Kloosterman en verscheen nog in 1950 bij J.B. Wolters. De Snoo publiceerde in 1930 ook een Leerboek der verloskunde, bij dezelfde uitgever. Dit was een belangrijk en veelgelezen werk, het laatste dat nog door één enkele gynaecoloog geschreven werd. De volgende leerboeken verschenen onder verantwoordelijkheid van een meerhoofdige redactie. In 1956 verscheen bij Scheltema en Holkema te Amsterdam het Leerboek der vrouwenziekten, onder redactie van Van Bouwdijk Bastiaanse en met medewerking van Ten Berge, Holmer, Kloosterman en Plate. Hetzelfde jaar verscheen een herdruk. In 1965 werd een (tweede en laatste) vernieuwde druk gepubliceerd, nu ook met de medewerking van Stolte en Derom; een boek van 739 bladzijden, 29 gekleurde platen en zeer veel illustraties in zwart-wit. In hetzelfde jaar verscheen bij Van Dishoeck, Van Holkema & Warendorf te Bussum het Leerboek der verloskunde. Het werd uitdrukkelijk als opvolger gezien van het Leerboek der verloskunde van De Snoo. Het boek was oorspronkelijk geschreven onder redactie van Holmer, in samenwerking met Plate, Ten Berge en Van Bouwdijk Bastiaanse, later aangevuld met Kloosterman en Stolte, en nog later, bij de vierde druk van 1967, met Janssens, Joosse, Mastboom, Sikkel, de kinderarts De Bruijne en de anesthesioloog Vermeulen-Cranch. Het boek telde toen 902 bladzijden en bevatte vele illustraties, afkomstig van andere leerboeken. In plaats van het nogmaals herdrukken van beide boeken werd in het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw besloten tot het schrijven van een geheel nieuw leerboek, dat niet alleen de grondbeginselen van de verloskunde zou bevatten, maar ook die van de gynaecologie en tevens plaats zou bieden aan maatschappelijke en psychologische aspecten van de menselijke voortplanting: het leerboek van Kloosterman. Aldus verscheen in 1973 bij de uitgeversmaatschappij Centen te Bussum het boek De voortplanting van de mens, Leerboek voor obstetrie en gynaecologie, onder hoofdredactie van Kloosterman en met een redactie die verder bestond uit De Bruijne (kinderarts), Drogendijk, Haspels, Janssens, Joosse, Mastboom, Renaer, Sikkel, Stolte, Thiery, Uyttenbroeck en met als redactiesecretaris mevrouw Schaepman-van Geuns. Het boek had ook nog 22 andere medewerkers en was vanaf de datum van verschijnen een groot succes. Het hoofdstuk van Van Emde Boas over seksuologische aspecten is een volstrekt novum in de geschiedenis van de Nederlandse leerboeken en is nog immer zeer lezenswaard (fig. 0.4). Leerboeken verloskunde en gynaecologie 17

Figuur 0.4 Veldhoen, paring (1961) uit De voortplanting van de mens van Kloosterman e.a. (1973). Het boek telde 1086 bladzijden, was ruim geïllustreerd. Het beleefde zeven drukken, waarvan de laatste in 1985. In 1993 verscheen bij Bunge te Utrecht de opvolger van dat boek, Obstetrie en gynaecologie, De voortplanting van de mens, onder redactie van Treffers, Heintz, Keirse en Rolland. De beeldredactie werd verzorgd door Heineman, die vele nieuwe en heldere figuren introduceerde. Hoogleraren en stafleden van alle Nederlandse faculteiten Geneeskunde verleenden hun medewerking. Het gebonden boek telde 804 bladzijden en beleefde een tweede druk in 1995. Bij de derde en herziene druk in 1999 trad een vernieuwde redactie aan bestaande uit Heineman, Bleker, Evers en Heintz. De wetenschappelijke uitgeverij Bunge was inmiddels overgenomen door Elsevier. Deze redactie verzorgde ook de volledig herziene uitgave van 2004. Voor de uitgave van 2007 traden Bleker en Heintz terug. Zij werden vervangen door Massuger en Stegers, die, samen met Heineman en Evers, de vijfde druk redigeerden, 1056 pagina s dik, bijna drie kilo zwaar, met 61 auteurs. We schrijven nu 2012, het vak verandert razendsnel, en weer ontstaat behoefte aan een nieuwe druk, de zevende inmiddels. De heroïek van de woest ogende, met bloed bespetterde solist blijkt vervangen door de contemplatie van de in teamverband werkende zorgverleenster. Drug-eluting devices en TVT s verdringen het klemmen-klieven-knopen. De thuisbevalling is op haar retour, de thuisbevruchting lijkt hetzelfde pad te volgen. Zaken als patiëntgerichtheid, veiligheid en evidence-based medicine vragen een plek in ons denken over het vak, en áls we nog opereren doen we dat door een sleutelgat. En liefst met een robot. De zorgverzekeraar kijkt over onze schouder mee en neemt ons de maat. Heineman, Evers, Massuger en Steegers verzorgen ook weer deze druk. Literatuur Houtzager HL. De opleiding van medici, chirurgijns, vroedvrouwen en vroedmeesters, benevens de academische opleiding van medici in de jaren 1775-1925. In: Welvaren van kraamvrouw en kind; catalogus. Een tentoonstelling van de werkgroep Historie van de NVOG en van de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam, 1999. Kloosterman GJ. Verloskundige kanttekeningen bij vrouw Schraders Memoryboeck. In: Lieburg MJ van, Kloosterman GJ. Memoryboeck van de vrouwens, het notitieboek van een Friese vroedvrouw 1673-1745. Amsterdam: Rodopi, 1984. Lindeboom GA. De geschiedenis van de medische wetenschap in Nederland. Bussum: Fibula Van Dishoeck, 1972. 18 Leerboeken verloskunde en gynaecologie