zeg eens aaa op stap met paardentandarts Geert Van Buynder Dat Geert Van Buynder paardentandarts is geworden, is voor een groot stuk aan het toeval te danken. Enkele jaren terug zag hij een Franse paardentandarts aan het werk. Dat hij dit ongewone werk ook wou doen, stond voor Geert metéén vast. Hij trok enkele weken mee naar Frankrijk om zich een beter beeld te vormen van het beroep, en stak daarna de oceaan over om een gespecialiseerde opleiding te volgen. Het beroep van paardentandarts is in Amerika al geruime tijd populair, en het land beschikt over opleidingscentra als de Academy for Equine Dentistry, of de American School of Equine Dentistry, die internationaal een goede reputatie genieten. Opleiding is één zaak, maar ervaring een andere. Geert Van Buynder oefent zijn vak sinds door Bart Wuyts Tandproblemen bij paarden werden in het verleden dikwijls verwaarloosd. Sinds enkele jaren is daar een kentering in gekomen. Dat betekent nog niet dat het beroep van paardentandarts een alledaagse bezigheid is geworden. Het vak roept nog altijd vragen op, maar gaandeweg krijgt tandverzorging ook bij paarden de aandacht die het verdient. Een goede tandverzorging hoort nu eenmaal thuis in de algemene verzorging van een (sport)paard, en dat besef raakt ook in ons land stilaan ingeburgerd. Paardekracht liep een dagje mee in het spoor van paardentandarts Geert Van Buynder. acht jaar uit, en heeft ondertussen de nodige routine opgedaan. Vanuit zijn thuisbasis in Kalken rijdt hij uit om paarden in België, maar ook in Duitsland en Nederland te behandelen. Controle Al wordt er niet echt naar uitgekeken, toch vinden de meeste mensen een regelmatig bezoek aan de tandarts de gewoonste zaak van de wereld. Dat ook paarden regelmatig door een tandarts moeten worden gecontroleerd, en indien nodig behandeld, wordt minder gemakkelijk aangenomen. Veel eigenaars hebben nog altijd hun bedenkingen bij het nut van een dergelijke behandeling. Hun argwaan zal niet afnemen als ze zien dat de paardentandarts zijn onderzoek 56 februari 2000, PK
begint door het paard zorgvuldig achter de oren af te tasten. Geert Van Buynder : Bij twee- en driejarige paarden doe ik het niet, maar bij alle andere paarden begin ik bij de halswervels. Het is een manier om het paard gemakkelijk aan te halen, en een beetje gerust te stellen. Maar het maakt ook echt deel uit van het onderzoek. Een afwijking aan de tanden, die niet wordt behandeld, kan op midden of lange termijn voor gevolg hebben dat een paard helemaal komt vast te zitten in de hals. Ik kijk dus altijd eerst even na of dat niet het geval is. Meestal is het vastzitten in de hals niet het eerste teken dat er iets verkeerd loopt. Problemen met de tanden hebben een negatief effect op de manier waarop het paard zich laat rijden, en dat wordt al in een veel vroeger stadium zichtbaar. Als een paard tijdens het rijden schijnbaar zinloos het hoofd heen en weer gooit, het hoofd kantelt, of het hoofd wegtrekt bij het aangespen van de neusriem, dan is de kans groot dat een bezoek van de tandarts dringend gewenst is. De problemen duiken trouwens niet alleen bij het rijden op, en je hoeft een afspraak met de tandarts zeker niet uit te stellen tot dat wél gebeurt. Er kunnen namelijk ook ernstige gezondheidsproblemen ontstaan, zoals spijsverteringsproblemen, weinig of niet eten, of een gebrek aan conditie ondanks een voldoende voeding. Haken Geert Van Buynder : Naar het rijden toe is de bovenste rij tanden het belangrijkst. De kaken worden opgespannen en min of meer toegesnoerd door de neusriem, en dan gaat de ruiter het bit bewegen in de gesloten mond. Wat er gebeurt, is dat je de mondhoeken tegen de eerste scherpe kies trekt. Daarmee is het eerste, en meest voorkomende tandprobleem bij paarden aangehaald. Kiezen horen immers helemaal niet scherp te zijn. De scherpe randen op de tanden worden haken genoemd. Bij een jong paard kunnen haken net zo goed voorkomen als bij een ouder paard. De tanden van een paard blijven groeien tot ze uitvallen, ongeveer met drie tot vier millimeter per jaar. Een vijfjarig paard, bijvoorbeeld, begint met vijf tot zeven centimeter tandsubstantie. Dat is het stuk tand dat in de kaak zit, en wat de bovenkaak betreft van boven naar beneden, en wat de onderkaak betreft van beneden naar boven groeit. In principe moeten de onderste en de bovenste rij tanden netjes op elkaar passen, maar in de praktijk heb je altijd kleine afwijkingen. Het gevolg daarvan is dat de onderste en de bovenste rij tanden niet gelijkmatig afslijten. Loopt de onderste rij tanden verder door dan de bovenste rij, dan krijg je na verloop van tijd op de eerste onderste tand een opgroei naar boven. Dat is nu zo n beruchte haak. Een haak is messcherp, Een paardentandarts mag niet bang zijn om zijn handen vuil te maken. De diagnose gebeurt ten dele op zicht, maar grotendeels op de tast. en kan het kaakvlees, of de tong, behoorlijk kwetsen. Als omgekeerd de onderste rij tanden minder verder doorloopt dan de bovenste rij, dan krijg je op de eerste bovenste tand een overgroei naar beneden. Dat is één reden waarom paarden haken kunnen krijgen op de tanden. Er is nog een tweede reden. Omdat de bovenkaak in het algemeen breder is dan de onderkaak krijg je ook een overgroei naar de zijkant toe. Die overgroei wordt nog bevorderd omdat de tanden van nature uit een hoek van 21 graden vormen, zodat het paard gemakkelijk kan kauwen. De bedoeling is dat de tanden heel gemakkelijk over elkaar kunnen glijden. Nee, een paard maakt geen ronde beweging bij het kauwen. Er wordt wel eens gezegd dat bij het kauwen het gebit een acht vormt, maar eigenlijk malen de tanden gewoon van links naar rechts. Bij haken vermindert de omvang, de ruimte van die beweging, tot de kaken op den duur alleen nog op en neer gaan. In die situatie kan een paard zijn voedsel niet genoeg meer kauwen, zodat het ook slecht wordt opgenomen en verteerd. Dat heeft dan weer allerlei gevolgen voor de spijsvertering, en voor de conditie van het paard. Osteopatisch gezien staan er allerlei articulatiepunten van het lichaam in verbinding met de verschillende organen. Zodra het kauwen begint, geeft het kauwapparaat informatie door aan de maag. Om het eenvoudig te formuleren, het kau- PK, februari 2000 57 57
wen vertelt aan de maag dat er eten op komst is. De spijsvertering begint dus in de mond. Als het voedsel dat in de maag wordt verwacht, niet zodanig voorbewerkt is dat de maag het ook kan verteren, dan krijg je een spijsverteringsprobleem. Er zijn paarden met slechte tanden die veel minder, of gewoon niet meer eten. Andere dieren slikken proppen ongekauwd voedsel door, wat in kwalijke gevallen tot koliek kan leiden. Omdat het paard bij het kauwen niet meer in staat is een laterale beweging te maken, kan het probleem zich voortzetten naar het bewegingsmechanisme van de kaken, en vandaar zelfs naar de eerste halswervels. De eerste halswervel wordt scheef gezet om de werking van het scheve kaakgewricht te compenseren, en het zo te ontlasten. De eerst volgende halswervels zullen zich op hun beurt weer in de andere richting zetten. Zo kan je paard zich volledig vastzetten in de hals door een probleem met de tanden. die er van nature zou moeten inzitten, bij sommige paarden is die weg. Het komt er min of meer op neer dat de laatste tanden minder ver boven het tandvlees uitkomen. De lijn van Spee kun je als een soort richtlijn gebruiken. Eén keer de bovenste tanden opnieuw recht staan, kun je daar weer op verder bouwen om de onderste tanden recht te krijgen. Afhankelijk van het paard begin ik rechts of links. Meestal begin ik aan de slechtste zijde. Als ik die goed krijg, pas ik de Rasp Daarmee zijn we terug bij het begin van het onderzoek. Ondertussen heeft Geert eerst op zicht, en daarna tastend met de hand, vastgesteld wat er in de paardenmond moet gebeuren. Voor de behandeling van haken worden verschillende raspen gebruikt. Ze verschillen in afmeting en in vorm. De verschillende vormen, en de lijn die er in zit, zijn de belangrijkste kenmerken van een rasp. Je kunt niet elk plekje bereiken met één en dezelfde rasp. Het is niet zo dat de grote raspen voor het grove werk worden gebruikt, en de kleine raspen voor het fijne werk. Het hangt af van de plek die je moet bewerken, en de lijn in de beweging die je moet maken. Er zijn wel verschillen in de grofheid van de rasp. Op dat gebied ligt de keuze bij de tandarts. Je moet de grofheid kiezen die bij je past. Kies je een voor een erg grove rasp, dan krijg je meer een botsende beweging, wat niet prettig is voor het paard. Kies je voor een fijne rasp, dan neem je minder materiaal in één keer weg, en zal de hele bewerking iets langer duren. Er bestaan elektrisch aangedreven raspen, waarmee het werk veel sneller gaat, maar je kunt er niet alle plaatsen mee bereiken. Daarnaast zijn electrische raspen niet ideaal, omdat ze de tanden teveel verhitten. Als het paard echt grote haken heeft, kunnen we die ook wegknippen met behulp van een tang. Dat gebeurt vooral bij grote haken helemaal achteraan in het gebit. Geert begint zijn werk bij de bovenste tanden. De bovenste tanden worden altijd als eerste onder handen worden genomen. De bovenste tanden zijn ten eerste al het best toegankelijk zonder speculum. Ze zijn ook makkelijker te corrigeren. Bovenaan heb je wat men de lijn van Spee noemt. Dat is een lijn 58 58 Bij deze schedel zijn de haken, de scherpe randen en uitgroeisels, zeer duidelijk zichtbaar op de bovenste rij kiezen. Let ondertussen op de plaats waar de tanden zijn ingeplant (pijl). Paardentanden zijn wat zichtbaarheid betreft als ijsbergen. Twee derden van de tand is niet zichtbaar, maar zit diep in het kaakbeen verborgen. rest daar weer op aan. Onderaan moet je ervoor zorgen dat je achteraan wat oploop krijgt, zodat het paard goed kan afkauwen. Op de eerste tand onderaan krijg je meestal scherpte naar de tong toe. Op de eerste tand bovenaan krijg je meestal scherpte naar de kaak toe. Alles wat scherp is moet zeker weggehaald worden. Vervolgens zorgen we ervoor dat het gebit op alle mogelijke manieren mooi afsluit. Wat we noemen een mooie occlusie heeft. Bit seats Dat wegvijlen is een hele klus. De tand is opgebouwd uit ivoor of dentine, een uitzonderlijk hard materiaal. Na de nodige minuten stevig, maar oordeelkundig raspen zijn de haken verdwenen. De tanden voelen niet langer scherp aan wanneer je ze betast. Integendeel, ze hebben een glad en effen oppervlak. Het raspen februari 2000, PK
van de eerste kiezen kan ook gebeuren zonder dat er sprake is van haken. De tandarts creëert dan een afgeronde vorm, die in Amerika bit seats wordt genoemd. Letterlijk is dat zoiets als een zitting voor het bit, en dat is ook de bedoeling. Als je de kiezen bekijkt, dan zie je van achter naar voren toe een mooie rechte lijn. Wat we proberen is de eerste tand wat uit te ronden. Als het bit dan met de tong naar achteren gaat, dan raakt de tong misschien nog altijd wat gekneld tegen die eerste tand, maar er is meer ruimte, en de scherpte is weg. Het tandmateriaal dat we nu wegnemen, groeit straks terug aan, en volgend jaar moeten we het dus opnieuw wegvijlen. Over deze techniek, die de werking van het bit moet verbeteren en veraangenamen, zijn niet alle specialisten (paardentandartsen en/of veeartsen) het eens. Volgens de tegenstanders komt het afronden van de eerste kies neer op een vermindering van het totale kauwoppervlak met acht procent. In een studie daarentegen die gepubliceerd werd in Equine Practise (april 99) kwam men tot het besluit dat zowel op sportief vlak, als op het gebied van de eetfunctie, de techniek een positieve invloed heeft. Haken ontstaan door ongelijkmatige slijtage van de kiezen in de bovenkaak en de kiezen in de onderkaak. Dat de tanden ongelijkmatig slijten wordt onder andere veroorzaakt door het feit dat de bovenkaak (links) meestal breder is dan de onderkaak (rechts). Het spoelen van de mond vóór de behandeling zorgt ervoor dat nagebleven etensresten zoveel mogelijk verwijderd zijn. Voeding De eetgewoonten van onze edele viervoeters zijn minstens even grondig overhoop gehaald als die van de moderne mens. Toch komt caries, zeer gebruikelijk bij mensen, bij paarden nauwelijks voor. Als er al eens sprake is van tandbederf, dan heeft dat meestal een toevallige oorzaak. In een gespleten tand bijvoorbeeld, kunnen zich voedselresten vastzetten, en op die manier kan er caries ontstaan. Dat blijft uitzonderlijk, maar het moderne sport- of recreatiepaard heeft met andere problemen te maken. De tanden van het paard zijn bij uitstek geschikt om langdurige slijtage te doorstaan. In vrijheid graast een paard bijna zestien uur per dag, wat betekent dat de tanden nagenoeg constant aan slijtage onderhevig zijn. Een gedomesticeerd paard verwerkt zijn voeding in een fractie van die tijd, en kauwt dus ook veel minder lang. Dat heeft onherroepelijk zijn gevolgen voor de paardentanden. Of niet soms? De voeding heeft inderdaad gevolgen, maar de problemen met haken en scherpe randen worden bepaald door de vorm van de schedel. Die zullen dus altijd voorkomen, ook bij paarden die in vrijheid leven. Dat betekent nog niet dat de voeding geen invloed heeft. Stel dat we twee paarden kunnen laten beginnen met een goed gebit, en je zet het ene paard op stal en het andere op de wei. Een jaar later zullen de tanden van nummer twee in veel betere conditie zijn dan die van nummer één. Anderzijds, een paard mét haken op de tanden kun je desnoods dag en nacht op de wei zetten, de haken zullen niet meer verdwijnen. Je ziet alleen verschil als de paarden met een goed, een glad gebit beginnen. PK, februari 2000 59 59
Tandsteen Omdat de tanden van een paard blijven groeien, steken haken ook altijd opnieuw de kop boven water. Vandaar dat paarden minstens één keer per jaar door een tandarts moeten worden behandeld. Een ander steeds terugkerend probleem is de vorming van tandsteen. Daarbij gaat het om mineralen, die zich vastzetten op de tanden, bij voorkeur op de ruintand. Tandsteen op zich vormt geen groot probleem, en kan gemakkelijk verwijderd worden. Als de tandsteen niet wordt verwijderd, kan er zich tandplak op de tanden zetten. Tandplak vormt op zijn beurt een voedingsbodem voor allerhande bacteriën. De bacteriën vormen wél een ernstig probleem. Ze veroorzaken infecties, die niet alleen in het tandvlees woekeren, maar ook het kaakbeen zelf aantasten. Hierdoor komt de tand los te staan, wat niet meer te verhelpen is. Paarden wisselen de tanden in drie verschillende series, maar uiteindelijk is dat een éénmalige gebeurtenis, en het veroorzaakt zelden of nooit problemen. De eerste wissel gebeurt op 2½ jaar. Op die leeftijd wisselen de binnenste snijtanden. Een jaar later volgen de twee snijtanden er naast, en bij paarden van 4½ naar 5 jaar wisselen de buitenste snijtanden. Tegelijkertijd vallen telkens kiezen weg. De drie achterste kiezen worden niet gewisseld. Dat zijn blijvende tanden vanaf de geboorte. Verschillende tandproblemen zijn al de revue gepasseerd, maar tot nog toe is er geen enkele tand getrokken. Een paardentand trekken is dan ook geen eenvoudige opdracht. De tand zit namelijk heel diep en vast in het kaakbeen verankerd, en de technieken die bij mensen gebruikt worden, zijn bij een paard absoluut ontoereikend. Als het dan toch nodig is om een tand te verwijderen, dan moet het paard onder narcose worden gebracht. Een bovenkies moet namelijk van boven uit de bovenkaak worden gehaald, een onderkies van onderen uit de onderkaak. Behandelingen onder narcose mogen alleen door een veearts worden uitgevoerd, en dat betekent dat een doorsnee paardentandarts geen kiezen mag trekken. Een speculum, gebruikt door een paardentandarts, is een hulpmiddel dat er voor zorgt dat het paard de mond niet kan sluiten, terwijl de tandarts aan het werk is. Wolfstand Wolfstanden daarentegen mogen wel worden verwijderd. Dat gebeurt namelijk zonder verdoving. Een wolfstand is in feite een overblijfsel van de zevende kies. Die kies is altijd maar kleiner geworden. Omdat hij zo klein is, zit de zenuw tot in de kroonrand. Een wolfstand heeft ook een bloedbaantje, en zit bovendien vlak op een hoofdzenuw. Dat maakt hem veel gevoeliger dan de an- Ook het slecht wisselen van de melktanden kan infecties veroorzaken. De melktanden worden door de nieuwe, blijvende tanden uit de schedel en het tandvlees geduwd. Soms zetten de melktanden zich vast bovenop de blijvende tand. Ze vormen dan een soort kapjes, die doppen genoemd worden. De doppen worden verwijderd met een tang. Soms kun je ze zelfs met de blote hand wegnemen. Uiteindelijk vallen de doppen spontaan weg, maar dat kan enkele maanden duren. Als de melktanden blijven zitten kunnen er wel ontstekingen en fistels ontstaan. 60 60
Het raspen van de tanden moet oordeelkundig gebeuren. Diverse types van raspen en vijlen zijn daartoe beschikbaar. De meeste raspen zijn met diamant gecoat, om het harde dentine de baas te kunnen. dere tanden. Een wolfstand groeit tussen de snijtanden en de kiezen, precies op de plaats waar het bit komt te liggen. Het bit duwt en wringt altijd op de één of andere manier tegen de wolfstand, wat pijn veroorzaakt, waardoor het paard zich zal verzetten tegen het bit. Wordt de wolfstand weggenomen, dan is het verschil bij het rijden binnen de veertien dagen merkbaar. Hulpmiddelen Geert Van Buynder gebruikt bij geen enkele handeling verdoving. Toch moet er zelden dwang worden toegepast. Een erg ruim halster, om de mond ver genoeg te kunnen openen, en een speculum* zijn de enige hulpmiddelen die een paardentandarts nodig heeft. Het onderzoek en de behandeling verlopen op een rustige manier. Niets om bang voor te zijn, en dat heeft het paard ondertussen ook al begrepen. Het bezoek eindigt wel even bizar als het begon, door met de vingertoppen boven de oogkassen te tasten. De onderkaak eindigt hier in een punt. Als er een onevenwicht is in het kaakgewricht, dan zal het paard zijn hoofd altijd naar dezelfde richting bewegen als je hier een lichte druk op uitoefent. Na de behandeling voel je metéén het verschil. Het paard moet wel nog wennen aan de nieuwe situatie, en dat is de reden waarom het zijn hoofd schudt na de behandeling. Hoofd schudden of niet, de algemene indruk na afloop is zonder meer positief. Voor sport- en recreatiepaarden is een regelmatige controle en behandeling door een paardentandarts geen luxe, maar wel een noodzaak. Zo n behandeling kan behoorlijke problemen voorkomen, en daar kunnen paard en ruiter alleen wel bij varen. (*) Een speculum is in dit geval een apparaat dat aan één kant van de paardenmond wordt ingebracht, zodat het paard zijn mond niet kan sluiten, en de tandarts aan de andere kant de tanden kan behandelen. PK, februari 2000 61 61