Alle info over baarmoederhalskanker op een rijtje? Maak je afweging! Jeannette roept haar leeftijdgenoten op: Ladies, doe mee! Je hebt niets te verliezen Gynaecoloog Leon Massuger: Het is een geweldige vorm van bescherming! Uitstrijkje in beeld Wat kan je verwachten? Huisartsassistente Silvia verricht zo n 15 uitstrijkjes per week: Door te praten kan de vrouw zich ontspannen lijf Uitgave 1, januari 2016leven & Informatiemagazine bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker
Je lijf: wees er zuinig op! Als vrouwen in Nederland dertig worden, krijgen ze de eerste uitnodiging voor het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker. Binnenkort ontvang jij dus van Bevolkingsonderzoek Zuid-West de uitnodigingsbrief voor het laten maken van een uitstrijkje. Het humaan papillomavirus HPV: wat moet je ermee? Maar wat is nu eigenlijk baarmoederhalskanker? En hoe gaat dat nu precies, zo n uitstrijkje? Om op al je vragen een antwoord geven, bieden we je dit magazine aan. Met artikelen, ervaringsverhalen en vooral veel feiten en cijfers. Gelukkig komt baarmoederhalskanker in Nederland relatief weinig voor en is de ziekte goed te behandelen. Toch overlijden er nog elk jaar zo n 200 tot 250 vrouwen aan deze vorm van kanker. En juist bij jonge vrouwen tussen de 30 en 40 jaar komt baarmoederhalskanker het meest voor! Of je meedoet aan het bevolkingsonderzoek, bepaal je zelf. Met dit magazine geven we je de mogelijkheid een weloverwogen keuze te maken. Ons motto: geniet van het leven en wees zuinig op je lijf! Elma van der Vlis Communicatieadviseur Bevolkingsonderzoek Zuid-West Baarmoederhalskanker wordt veroorzaakt door het humaan papillomavirus. Ofwel kortgezegd HPV. Een besmettelijk virus dat één op de acht mannen en vrouwen minimaal één keer in zijn of haar leven oploopt. In de meeste gevallen ruimt je lichaam het virus zelf op, maar niet altijd. Hoe raak je besmet? Iedereen die seksuele contact heeft (gehad) kan het HPV oplopen. Zelfs als je met condoom vrijt, kun je toch besmet raken, omdat het virus ook via de huid, de schaamstreek of via handen en mond kan worden overgedragen. Het goede nieuws is dat je lichaam het HPV in heel veel gevallen binnen twee jaar tijd zelf weer opruimt. De meeste mensen weten vaak niet dat ze het virus hebben (gehad), omdat je er verder niets van merkt. Als het HPV niet vanzelf weggaat Soms blijft het HPV langer in je lijf aanwezig. Het virus kan dan veranderingen in de cellen van je baarmoederhals veroorzaken. Je hebt dan nog geen baarmoederhalskanker, maar wel afwijkende cellen die mogelijk een voorstadium van deze ziekte zijn. Ook die afwijkende cellen ruimt het lichaam vaak zelf weer op. Afwijkende cellen die niet verdwijnen, kunnen uiteindelijk baarmoederhalskanker veroorzaken. De kans dat dit gebeurt, is erg klein. Met regelmatige deelname aan het bevolkingsonderzoek komen met een uitstrijkje de afwijkende cellen (voorstadium) sneller aan het licht. Indien nodig kan je huisarts of gynaecoloog tijdig ingrijpen. Wie loopt het meeste risico? Elk jaar krijgen ongeveer 700 vrouwen in Nederland baar- moederhalskanker. Vrouwen tussen 30 tot 35 jaar lopen de grootste kans de ziekte te krijgen. Daarnaast lopen rooksters meer risico. Als je rookt, werkt je afweersysteem minder goed waardoor je lichaam meer moeite heeft om het HPV op te ruimen. Daarnaast toont onderzoek aan dat je meer kans loopt om het HPV te krijgen wanneer je al op jonge leeftijd seksuele contacten hebt. (bron: www.rivm.nl) Vernieuwd bevolkingsonderzoek In de toekomst wordt het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker verbeterd. Door in het vernieuwde bevolkingsonderzoek te kijken of in het uitstrijkje het HPV aanwezig is, is eerder duidelijk of vrouwen risico lopen op het krijgen van baarmoederhalskanker. Kijk voor actuele informatie op www. bevolkingsonderzoekbaarmoederhalskanker.nl
Gynaecoloog Leon Massuger over het onderzoek: Bij 95% van de uitstrijkjes is niets aan de hand Prof. dr. Leon Massuger (53) is een bedreven en gedreven man. Hij was de eerste in Nederland die jonge vrouwen met baarmoederhalskanker kon opereren waarbij de baarmoeder werd gespaard. Zo kregen deze vrouwen toch een kans om kinderen te krijgen. Jeannette roept leeftijdgenoten op: Ik zeg: Ladies, doe mee! Je hebt niets te verliezen Jeannette was nog net geen dertig toen het magazine Leven & Lijf op de deurmat viel. Ik heb het magazine doorgebladerd en toen de uitnodiging kwam, die eerst terzijde geschoven. Ik vond de gedachte aan een uitstrijkje eerlijk gezegd verschrikkelijk. Om in die stoel te gaan liggen met mijn benen wijd, daar moest ik echt niet aan denken. Jeannette vervolgt haar verhaal: Toch was ik er van overtuigd dat ik wilde meedoen. Stel je voor dat ze iets ontdekken, dan kan dat nog op tijd behandeld worden. Ook met de gedachte aan kinderen later. Jeannette maakte na een paar weken een afspraak met haar huisarts. Ik was doodzenuwachtig en ineens weer zo preuts als ik maar kon zijn. Gelukkig was de doktersassistente ontzettend begripvol. Ze stelde me helemaal op mijn gemak. Ik was ook bang voor de pijn, maar dat viel reuze mee. Het was eerder een ongemakkelijk gevoel. Achteraf bekeken is het me enorm meegevallen. Van dichtbij Inmiddels is Jeannette van heel dichtbij met kanker geconfronteerd. Haar vader is eraan overleden en bij haar moeder is vijf jaar geleden darmkanker geconstateerd. Het gaat nu gelukkig heel goed met haar moeder, maar het heeft Jeannette veel bewuster gemaakt van hoe kwetsbaar gezondheid eigenlijk is. Toen bleek dat de uitslag van mijn uitstrijkje goed was, was ik enorm opgelucht. Ik wil daarom iedereen die aarzelt om te gaan, toch aanraden die stap te zetten. Oproep Facebook Jeannette plaatste een oproep op de Facebookpagina van Leven & Lijf: Ik zeg: Ladies, doe mee! Je hebt niets te verliezen. Voor de doktersassistenten hoef je je echt niet te schamen, die zijn dit zó gewend! En het is bijna pijnloos te noemen. Baarmoederhalskanker wordt veroorzaakt door een infectie met het humaan papillomavirus (HPV). Een infectie die je met seksueel contact kunt oplopen. Dit kan een voorstadium van baarmoederhalskanker veroorzaken. Je zou het een heel zeldzame complicatie van een virusinfectie kunnen noemen. Een virusinfectie waar 80% van de vrouwen in haar leven mee te maken krijgt, legt Massuger uit. Baarmoederhalskanker kan tien tot vijftien jaar na besmetting met het HPV ontstaan. In Nederland krijgen zo n 700 vrouwen baarmoederhalskanker. Massuger: Bij 95% van de uitstrijkjes die gemaakt worden bij het bevolkingsonderzoek, is er niets aan de hand. Zelfs in het ergste geval dat er baarmoederhalskanker wordt geconstateerd, betekent dat niet dat het einde verhaal is. De kans is groot dat we dit goed kunnen genezen. Uitstrijkje minder eng dan gedacht Hoe denkt hij dat vrouwen het uitstrijkje in het kader van het bevolkingsonderzoek ervaren? Met name de groep seksueel actieve vrouwen vindt het over het algemeen niet zo n groot probleem als er onderzoek met een speculum (eendenbek) moet worden gedaan. Het is een vervelend onderzoek op een nogal intieme plek. Dat is niks plezierigs, maar het is goed te doen. Het komt niet vaak voor dat er vrouwen zijn bij wie dat niet lukt. Geweldige vorm van bescherming Massuger vertelt hoe het in de praktijk werkt: Precies in het overgangsgebied, waar de baarmoedermond overgaat in de baarmoeder, zitten de cellen die we willen bekijken. Dat is de enige plek waar baarmoederhalskanker ontstaat. Het betekent dat het belangrijk is dat je precies in dat gebied het uitstrijkje maakt. En daarom is dat speculum nodig, zodat je de baarmoedermond ziet. Zijn advies is om altijd mee te doen aan het bevolkingsonderzoek. Het geeft op een heel eenvoudige manier een geweldige vorm van bescherming. We hebben de afgelopen dertig jaar een daling gezien in het voorkomen van baarmoederhalskanker door het (foto: Zorginbeeld / Frank Muller) bevolkingsonderzoek. Het is bewezen effectief en niet ingrijpend. Behandeling In een klein aantal gevallen wordt de vrouw doorverwezen naar de gynaecoloog. Als er een plekje zit dat niet helemaal goed is, kan je dat poliklinisch, onder plaatselijke verdoving, verwijderen. Een uur later sta je weer buiten. Daarna doen we iedere 6, 12 en 24 maanden nog een uitstrijkje om te controleren dat de behandeling adequaat is geweest. Als het toch baarmoederhalskanker is, dan is de behandeling afhankelijk van het stadium van die ziekte. De kans op genezing is erg groot: bij een radicale verwijdering zelfs 90%. Die kans is de afgelopen dertig jaar enorm gestegen dankzij verbetering van de technieken, aldus Massuger.
65% Bevolkingsonderzoeken in beeld Met bevolkingsonderzoeken sporen we kanker of voorstadia van kanker op. Het onderzoek is bedoeld voor mensen die geen gezondheidsklachten hebben die wijzen op kanker. Als vroegtijdig kanker gevonden wordt, is de kans op genezing groter en de behandeling vaak minder ingrijpend. Bevolkingsonderzoek Zuid-West organiseert de bevolkingsonderzoeken borstkanker, baarmoederhalskanker en darmkanker in de provincies Zuid-Holland en Zeeland. 68% 75% Deelname bevolkingsonderzoeken Bevolkingsonderzoek darmkanker Het bevolkingsonderzoek darmkanker is voor mannen en vrouwen van 55 tot en met 75 jaar. Iedere twee jaar ontvangen zij een uitnodiging. Het onderzoek bestaat uit een ontlastingstest die je thuis kunt doen. Bij dit onderzoek wordt gekeken of er bloed in de ontlasting zit. Dit kan een teken zijn van darmkanker. Als darmkanker in een vroeg stadium wordt ontdekt, is de kans op een succesvolle behandeling groter. Met de uitvoering van het bevolkingsonderzoek darmkanker wordt, bij volledige invoering in 2019, jaarlijks 2.400 sterfgevallen voorkomen. * cijfers 2014 68% 129.041 mannen en vrouwen deden mee aan de thuistest. Bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker Alle vrouwen van 30 tot en met 60 jaar krijgen elke vijf jaar een uitnodiging voor het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker. Het onderzoek gebeurt via een uitstrijkje. Door het vroeg ontdekken van afwijkingen is de kans groter dat behandeling succes heeft. Met het uitvoeren van het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker worden jaarlijks 225 sterfgevallen voorkomen. * cijfers 2014 65% 119.127 vrouwen lieten een uitstrijkje maken. Bevolkingsonderzoek borstkanker Alle vrouwen van 50 tot en met 75 jaar krijgen elke twee jaar een uitnodiging voor het bevolkingsonderzoek borstkanker. Bij dit onderzoek maken we röntgenfoto s van de borsten. Hierop zijn afwijkingen te zien die bijvoorbeeld nog niet te voelen zijn. Zo kunnen we borstkanker eerder ontdekken en is de kans groter dat de behandeling succes heeft. Dankzij het bevolkingsonderzoek borstkanker overlijden er elk jaar ongeveer 775 vrouwen minder aan borstkanker. * cijfers 2014 75% 225.214 vrouwen lieten een mammografie maken. Cliënt zeer tevreden Meer dan 90% van de respondenten in een cliënttevredenheidsonderzoek onder vrouwen die deelnemen aan het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker is zeer tevreden over het bevolkingsonderzoek. Ook geven cliënten aan dat zij het bevolkingsonderzoek belangrijk vinden en hier vertrouwen in hebben. Dit blijkt uit het landelijke cliënttevredenheidsonderzoek dat van april 2014 tot april 2015 uitgevoerd is. Het onderzoek richtte zich op ervaringen van de cliënt. In totaal vulden 9.334 cliënten een online vragenlijst in. Wij vroegen cliënten zich uit te spreken over de informatie die ze voor en tijdens het onderzoek kregen, het maken van de afspraak en het onderzoek zelf. Cliënten zijn tevreden over de informatievoorziening over het bevolkingsonderzoek. Met name de uitnodigingsbrief en de folder, de medewerkers van de informatielijn en het onderzoek bij de huisarts of doktersassistente worden positief ervaren. Bijna 100% geeft aan de volgende keer weer mee te doen en het bevolkingsonderzoek aan te raden bij vrienden en/of kennissen. Feiten Bevolkingsonderzoek 4 Het bevolkingsonderzoek is gratis. 4 Deelname aan het bevolkingsonderzoek is vrijwillig. Feiten Baarmoederhalskanker 4 Baarmoederhalskanker komt het meest voor bij vrouwen van 30 tot 40 jaar. 4 15% van de vrouwen met baarmoederhalskanker is jonger dan 35 jaar. 4 Elk jaar krijgen ongeveer 700 vrouwen in Nederland baarmoederhalskanker. 4 Baarmoederhalskanker wordt veroorzaakt door het HPV en is niet erfelijk. 4 Het ontstaan van baarmoederhalskanker kan 10 tot 15 jaar duren. Uitnodiging Vrouwen krijgen een uitnodiging als zij 30, 35, 40, 45, 55 en 60 jaar worden. Bevolkingsonderzoek Zuid-West verstuurt de uitnodiging. Je maakt zelf een afspraak met de huisarts voor het onderzoek. Een uitstrijkje Het onderzoek duurt ongeveer 10 minuten. Het uitstrijkje zelf ongeveer 2 minuten. Het is altijd mogelijk om het uitstrijkje te laten maken door een vrouwelijke arts of assistente, eventueel anders dan de eigen huisarts (assistente). Neem het laboratoriumformulier mee naar het onderzoek. Onder de loep Bij 95% van de uitstrijkjes is er niets aan de hand. Als na vervolgonderzoek bij de gynaecoloog een echte afwijking wordt gevonden, blijkt dit in 90% een voorstadium van baarmoederhalskanker te zijn. Ongeveer 10% is baarmoederhalskanker. 2 minuten Meer informatiebronnen www.bevolkingsonderzoekbaarmoederhalskanker.nl www.kwf.nl www.nvog.nl
Huisartsassistente Silvia aan het woord: Door te praten kan de vrouw zich vaak beter ontspannen Sytske heeft het nut aan den lijve ondervonden: Sommige dingen kunnen niet wachten! In het jaar waarin ik 35 werd was ik zwanger. Dus toen de oproep voor mijn tweede uitstrijkje in de bus viel, vulde ik vrolijk zwanger in en dat was dat. De herinnering bleef ook liggen, maandenlang. Totdat in een maand tijd vier vrouwen in mijn omgeving een afwijkende uitslag hadden. O ja, die oproep! Maar ik zou vast een goede uitslag krijgen, toch? Niet dus. Twee weken later kreeg ik de uitslag: Er zijn afwijkingen gevonden (Pap 3b). Door naar het ziekenhuis dus voor onderzoek. Zorgen maakte ik me nog niet direct, en ook de huisarts stelde me gerust. In het ziekenhuis werd mijn baarmoedermond gekleurd met twee soorten vloeistoffen. Afwijkende cellen vertonen namelijk een afwijkende kleur. Dat gebeurde niet. We nemen voor de zekerheid een biopt, zei de gynaecologe, want ik zie geen afwijkende cellen. De uitslag zou nu wel goed zijn toch? Toch niet. Dat biopt gaf namelijk Pap 4 aan. Reden voor een ingreep. Zwanger worden van een tweede? Nu even niet, mevrouw. Of ik zelf nog wat kon doen om de situatie te verbeteren? Stoppen met roken zou helpen. Dat heb ik direct gedaan. Binnen een week kon ik terecht voor de ingreep. Bepaald niet prettig maar voor een goed doel. Met een afspraak voor een half jaar later mocht ik weer gaan. Mijn huisarts had me al eerder verteld dat in het weggesneden weefsel kankercellen waren aangetroffen. Geloof me, dan schrik je. En dan is twee weken wachten op de uitslag heel erg lang. Gelukkig was het goed nieuws. Ook het uitstrijkje in het ziekenhuis was goed. Zwanger worden werd weer een optie! En inmiddels zijn wij trotse ouders van ons tweede kindje. Als er iemand is die het nut en de noodzaak van deelname aan het bevolkingsonderzoek aan den lijve heeft ondervonden, ben ik het. De volgende oproep laat ik niet meer zo maar links liggen. Mijn gezondheid is het belangrijkste wat ik heb. En dat kan niet wachten! Huisartsassistente en coördinator van huisartsenpraktijk Gezondheidscentrum De Bilt Silvia Kluvers-van Beek (37) verricht zo n 15 uitstrijkjes per week. In totaal duurt het bevolkingsonderzoek zo n tien minuten. Dat is inclusief het ophalen uit de wachtkamer, het invullen van de vragenlijst en het onderzoek. Het onderzoek zelf duurt zo n anderhalf tot twee minuten, aldus Silvia. De huisartsenpraktijk waar Silvia werkt, stuurt zelf de uitnodigingen voor het bevolkingsonderzoek. De vrouwen bellen zelf voor een afspraak. Als de vrouw nerveus is en tegen het onderzoek opziet, dan ga je eerst uitleggen wat je gaat doen. Als ze uitgekleed is, kan ze alvast gaan zitten op de behandelbank. Dan pak ik de spulletjes. Ik maak het speculum warm met warm water. Ondertussen vertel ik dat de vrouw kan gaan liggen op het puntje van de bank en dat ze de billen moet ontspannen. Het speculum laat ik even aan het dijbeen voelen zodat de vrouw weet hoe het voelt. Dan ga ik het speculum inbrengen en draaien. Dat vertel ik dan. Met de lamp kijk ik naar de baarmoedermond, dan breng ik een heel klein borsteltje in, dat vertel ik ook, en zeg ook dat dit een weeïg gevoel kan geven. Met de borstel neem ik materiaal af. Dat voel je wel een beetje. Door te praten, kan de vrouw zich vaak beter ontspannen. Dan haal ik de borstel uit de baarmoedermond en haal het speculum terug en mag de vrouw gaan zitten en zich weer aankleden. Opgelucht reageren Zeven van de tien vrouwen vertellen Silvia dat ze liever iets anders doen. Als ze er erg tegenop zien, vraag ik waarom. Meestal krijg ik als antwoord dat ze het eng vinden of dat het de eerste keer is. Maar je stelt ze gerust, zodat je zeker weet dat ze erna zeggen dat het wel meeviel. Haar ervaring is dat de meeste vrouwen na zo n onderzoek opgelucht reageren. Zo van: heb ik me daar zo druk over gemaakt? Dat viel wel mee. Bekijk de complete film op www.bevolkingsonderzoekbaarmoederhalskanker.nl
Zijn de termen voor jou ook abacadabra? Uitslag van een uitstrijkje Je ontvangt schriftelijk de uitslag van het onderzoek van de screeningsorganisatie Bevolkingsonderzoek Zuid-West. Er zijn verschillende uitslagbrieven, afhankelijk van de uitslag van het uitstrijkje. Hieronder kan je zien welke brieven er zijn. BRIEF A: Er is geen afwijking gevonden. Actie: Je wordt over vijf jaar weer opnieuw uitgenodigd. Toelichting: Het uitstrijkje is normaal (Pap 1). Er zijn dus geen afwijkende cellen gevonden. BRIEF B: Het uitstrijkje was niet te beoordelen. Actie: Je moet een afspraak maken bij de huisarts. Toelichting: De beoordeling van het uitstrijkje kon niet goed worden uitgevoerd omdat er bijvoorbeeld te weinig cellen waren of omdat er te veel bloed in zat (Pap 0). Je krijgt het advies om over zes weken opnieuw een uitstrijkje te laten maken. Meestal is de uitslag dan normaal. Voor- en nadelen bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker Wel of niet meedoen? Elk jaar doen ongeveer 500.000 vrouwen tussen de 30 en 60 jaar mee aan het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker. Met dit onderzoek kunnen we vroeg ontdekken of iemand een voorstadium of baarmoederhalskanker heeft. Je beslist zelf of je meedoet aan het onderzoek. Je kunt voor jezelf een afweging maken tussen de vooren nadelen van het bevolkingsonderzoek. BRIEF C: Er zijn lichte afwijkingen gevonden. Actie: Je moet voor vervolgonderzoek naar de huisarts. Toelichting: In het uitstrijkje zijn licht afwijkende cellen gevonden (Pap 2 en 3a1). Deze cellen zijn geen baarmoederhalskanker. Meestal verdwijnen de afwijkende cellen vanzelf. Het afweersysteem van het lichaam ruimt de cellen zelf op. Dit kan één tot anderhalf jaar duren. Daarom krijg je het advies om na zes en twaalf maanden opnieuw een uitstrijkje te laten maken. Vaak wordt dan ook gekeken of je HPV-positief bent. Van iedere 200 vrouwen verdwijnt bij ongeveer 130 vrouwen de afwijking vanzelf. Als de afwijking niet verdwijnt, word je doorverwezen naar de gynaecoloog. BRIEF D: Er zijn afwijkingen gevonden. Actie: Je moet voor vervolgonderzoek naar de gynaecoloog. Toelichting: In het uitstrijkje zijn afwijkingen gevonden (Pap 3a2, 3b, 4 en 5). Minder dan 1% van alle vrouwen krijgt deze uitslag. De gynaecoloog doet vervolgonderzoek en beoordeelt of er echt een afwijking is. Vindt de gynaecoloog inderdaad afwijkingen, dan is ongeveer 90% een voorstadium van baarmoederhalskanker. Ongeveer 10% is baarmoederhalskanker. Hoe word ik op de hoogte gebracht als er afwijkingen zijn gevonden? Als er afwijkingen zijn gevonden waardoor je voor vervolgonderzoek bij de huisarts of gynaecoloog moet komen, neemt mogelijk de huisarts contact met je op. Ook ontvang je de uitslag per brief. Heeft de huisarts geen contact met je opgenomen? Bel dan zelf voor het maken van een afspraak om de uitslag en het vervolgonderzoek te bespreken. Voordelen Meedoen verkleint de kans dat je baarmoederhalskanker krijgt. Door het bevolkingsonderzoek kunnen vooral voorstadia van kanker worden opgespoord. Een behandeling van een voorstadium voorkomt dat baarmoederhalskanker ontstaat. Baarmoederhalskanker komt vaker voor bij vrouwen van 30 tot 60 jaar, die niet meedoen aan het bevolkingsonderzoek. Meedoen verkleint de kans om te overlijden aan baarmoederhalskanker. In Nederland overlijden 200 tot 250 vrouwen per jaar aan baarmoederhalskanker. Door het bevolkingsonderzoek overlijden ongeveer 225 vrouwen minder per jaar aan baarmoederhalskanker. Als baarmoederhalskanker vroeg wordt ontdekt, is de kans groter dat de behandeling succes heeft. De behandeling is vaak ook minder zwaar. Meedoen aan het bevolkingsonderzoek is gratis. Je kunt altijd het uitstrijkje door een vrouwelijke huisarts of assistente laten maken. Kan dat niet bij je huisarts? Of heb je liever een andere huisarts? Neem dan contact op met Bevolkingsonderzoek Zuid-West. Contactgegevens vind je op de achterzijde van dit magazine. Nadelen Met bevolkingsonderzoek worden vooral voorstadia opgespoord. Een voorstadium wordt bijna altijd behandeld. Een deel van de voorstadia zou ook zonder behandeling vanzelf over gaan. Een behandeling was dan niet nodig. Het uitstrijkje biedt geen 100% zekerheid. Ook het bevolkingsonderzoek is een momentopname. Als we een afwijking vinden in het uitstrijkje, weten we nog steeds niet zeker of je baarmoederhalskanker of een voorstadium hebt. Er is altijd meer onderzoek bij de huisarts of in het ziekenhuis nodig. Het maken van het uitstrijkje en het wachten op de uitslagbrief kan spannend zijn.
WWW.LEVENENLIJF.NL W E B L O G Wil je meer achtergrondinformatie? Of wil je je ervaringen delen? Dan kan je op onze blog terecht, kijk daarvoor op www. levenenlijf.nl. Je vindt hier ook interviews met ervaringsdeskundigen en specialisten. Door de kennis die je opdoet, kun je niet alleen zelf, maar ook je vriendinnen helpen een weloverwogen keuze te maken. F A C E B O O K Wij hebben een Facebook pagina (Leven & Lijf) gelanceerd, zodat we in gesprek kunnen met jou! Wat houdt jou bezig en wat zijn redenen om wel of juist niet te gaan? Een interactieve manier om elkaar beter te leren kennen. You like? We like! Postbus 91163 3007 MD Rotterdam t 088 248 20 00 info@bevolkingsonderzoekzuid-west.nl www.bevolkingsonderzoekzuid-west.nl Eindredactie: Kim van Sommeren, Hanneke van Trirum en Elma van der Vlis Fotografie: o.a. Robert Aarts en Rob de Voogd DTP, druk & productie: DRD Support BV