De werkplaats voor Duurzaam Ondernemen IVVU-leergang Duurzaamheid in de zorg Resultaten
R A P P O R T A G E G E G E V E N S Rotterdam, 29 januari 2013 Projectnummer Stimular: 465 Opdrachtgever: IVVU (Vereniging van instellingen voor verpleging en verzorging in Utrecht) Contactpersoon: dhr. K. Weevers t 030-605 55 44 f 030-604 45 45 e info@ivvu.nl C O L O F O N Stichting Stimular is de werkplaats voor Duurzaam Ondernemen! Wij verspreiden kennis over Duurzaam Ondernemen en ontwikkelen praktische instrumenten voor het midden- en kleinbedrijf en organisaties die daarmee vergelijkbaar zijn. Dit doen we zonder winstoogmerk. Ons doel is dat ondernemers en managers in alle beslissingen duurzaamheid meenemen. Kenmerken van onze werkwijze zijn maatwerk, heldere communicatie en inspirerende contacten met ondernemers. Stichting Stimular Scheepmakershaven 27c 3011 VA Rotterdam t 010-238 28 28 f 010-437 93 03 e mail@stimular.nl i www.stimular.nl Tenzij schriftelijk anders overeengekomen blijft het gedachtegoed in dit document eigendom van Stimular en mag het door de opdrachtgever uitsluitend worden gebruikt voor eigen gebruik. Tenzij schriftelijk anders overeengekomen zijn op al onze diensten onze algemene voorwaarden van toepassing.
D E L E E R G A N G Aanleiding De leergang duurzaamheid in de zorg is speciaal voor zorginstellingen ontwikkeld, omdat steeds duidelijker wordt dat duurzaamheid óók hun zorg is. TNO heeft door onderzoek aangetoond dat verpleeg- en verzorgingshuizen tot bijna 25% kunnen besparen op energiekosten. Daarnaast zijn nog andere milieumaatregelen mogelijk. Zorgorganisaties zijn, op grond van de Wet Milieubeheer, verplicht om energiebesparende maatregelen te treffen die zich in een periode van 5 jaar of korter kunnen terugverdienen. Het is de verwachting dat gemeenten op (korte) termijn in toenemende mate gaan handhaven. Organisatie IVVU heeft het initiatief genomen om de leergang te laten ontwikkelen en deze aan haar leden aan te bieden. Stichting Stimular ontwikkelde en verzorgde de leergang. IVVU heeft Stimular gevraagd vanwege haar praktische ervaring met duurzaam ondernemen en omdat Stimular 2 belangrijke tools voor de sector heeft ontwikkeld; de Milieubarometer en de Milieuthermometer Zorg. Tevens levert Stimular de directeur voor het Milieu Platform Zorgsector, de vereniging voor duurzame bedrijfsvoering voor en door intramurale zorginstellingen. De leergang is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van de gemeente Amersfoort, die daarmee heeft gestimuleerd dat zorgorganisaties uit Amersfoort hebben deelgenomen aan de leergang en stappen hebben gezet naar duurzaamheid. Deelnemers Dertien instellingen deden mee aan de leergang. Enkele instellingen werden door twee personen vertegenwoordigd. De deelnemers hadden verschillende functies binnen de organisaties, zoals medewerker technische dienst, beleidsmedewerker en facilitair manager. De deelnemende instellingen zijn: Bartholomeus Gasthuis, Utrecht Beweging 3.0, Amersfoort Mgr. Blomstichting, Amersfoort De Koperhorst, Amersfoort De Rijnhoven, Harmelen I.S.Z. De Brug, Driebergen (2 personen) Maria Dommer Stichting, Maarsen O.L.V.S. locatie Agnietenhove, Amersfoort Vecht en IJssel, Utrecht/ IJsselstein Warande, Zeist Zorg- en wooncentra De Haven, Bunschoten (2 personen) Zorggroep Charim, Veenendaal Zorgspectrum, Nieuwegein Programma De leergang bestond uit zes bijeenkomsten van een dagdeel. Daarin zijn onder meer aan bod gekomen: Wat betekent duurzaamheid voor de zorg en waar liggen de praktische aangrijpingspunten Werken aan een duurzame bedrijfsvoering met de Milieuthermometer Registeren en analyseren van de milieuprestatie met de Milieubarometer 3
Besparen van energie en water Afval scheiden en verminderen Mogelijkheden voor subsidies Communiceren over duurzaamheid Daarnaast waren er rondleidingen bij de deelnemers en hebben gastsprekers hun kennis en ervaring gedeeld, bijvoorbeeld over de Milieubarometer, Milieuthermometer, gebouwbeheersysteem en subsidies. In de tweede module waren we te gast bij de Hogeschool Utrecht, waarbij een aanbod is gedaan om studenten in te zetten op dit thema. De zesde module was in het belevingscentrum van Wolter & Dros waar vele nieuwe technieken te zien zijn. Milieuthermometer en Milieubarometer In het vervolg van dit rapport wordt met name in gegaan op de resultaten die zijn geboekt met de instrumenten Milieuthermometer en Milieubarometer. Door de leergang is er voor het eerst een milieubenchmark gerealiseerd van 16 locaties. In 2013 wordt een vervolg aan de toepassing van deze instrumenten te geven. Cursisten in het belevingscentrum van Wolter & Dros. Door deze bijeenkomsten is onze organisatie zich nu meer bewust van haar milieu-impact. We realiseren ons dat het zin heeft wat te doen. José Goossens, Mgr. Blomstichting 4
G E B R U I K V A N D E M I L I E U T H E R M O M E T E R Als kapstok voor een duurzame bedrijfsvoering van de instelling is de Milieuthermometer Zorg ingezet. In de Milieuthermometer worden 16 thema s behandeld. Hiermee heeft een zorginstelling de beschikking over een handzaam systeem voor milieuzorg. Over het instrument De Milieuthermometer Zorg is ontwikkeld door de vereniging Milieuplatform Zorgsector (MPZ) in samenwerking met SMK (Stichting Milieukeur). Deze Milieuthermometer bestaat uit een set criteria voor een duurzame bedrijfsvoering en vormt de basis voor een praktisch milieuzorgsysteem. Met dit systeem ziet een instelling snel welke maatregelen al zijn uitgevoerd en welke maatregelen uit te voeren zijn (eventueel op termijn). Deelnemers aan de Milieuthermometer kunnen een bronzen, zilveren of gouden certificaat halen. Het bronzen niveau is net iets meer dan het voldoen aan milieuwetgeving; het gouden niveau is gekoppeld aan het officiële nationale keurmerk Milieukeur. Milieuthermometers van de deelnemers Thema s Milieuthermometer Zorg 1 Milieumanagement 9 Catering 2 Energie 10 Reiniging 3 Water 11 Vervoer 4 Afvalwater 12 Inkoopbeleid 5 Bodem 13 Verbouw/nieuwbouw 6 Lucht 14 Groenbeheer 7 Afval 15 Papier 8 Gevaarlijke stoffen 16 Textiel Tijdens de leergang hebben alle deelnemers een instructie gehad over het gebruik van de Milieuthermometer en de wijze waarop de resultaten kunnen worden geanalyseerd. Vier deelnemers hebben de Milieuthermometer tijdens de leergang gescoord. Zij gaven aan hierdoor snel inzicht te hebben gekregen in de maatregelen die al waren gerealiseerd, maatregelen die op korte termijn kunnen worden uitgevoerd en een besparing kunnen opleveren en maatregelen die nog niet gerealiseerd kunnen worden omdat tijd, menskracht of middelen ontbreken. Drie deelnemers hebben aangegeven na de leergang alsnog de Milieuthermometer in te vullen om hiermee hun milieubeleid vorm te geven. De deelnemers gaven bij afronding van de leergang aan nog niet te weten of hun instelling door gaat met de Milieuthermometer (wel of niet gecertificeerd). Wij gaan de Milieuthermometer invullen om te kijken wat ons verbeterperspectief is. Hans Versteegen, Maria Dommer Stichting 5
In onderstaande grafiek staan de Milieuthermometerscores voor niveau brons van vier deelnemers. De Milieuthermometer bevat voor dat niveau 42 verplichte maatregelen. Voorbeelden zijn: informeren van medewerkers over milieubeleid, milieuprogramma en activiteiten; alleen gebruik maken van minder milieubelastende schoonmaakmiddelen; het stimuleren van woon-werkverkeer met de fiets en openbaar vervoer. Een aantal van de verplichte maatregelen zijn niet van toepassing voor de vier deelnemers. Bijvoorbeeld omdat ze geen koelinstallatie hebben, of geen grote tuin. Drie van de vier locaties voldoen na een eerste inventarisatie al aan een kleine 30 verplichte maatregelen (voldoet, of niet van toepassing). Deelnemer 3 is goed op weg om te voldoen aan alle verplichte maatregelen; de maatregelen die nog niet voldoen zijn in uitvoer of in onderzoek. Daarnaast moeten er voor het bronzen niveau 6 extra (keuze) maatregelen uitgevoerd worden. Dat is voor de deelnemers geen probleem, drie van hen voldoen zelfs aan 15 van de keuze maatregelen. Voorbeelden zijn: gebruik van duurzame energie (inkoop of eigen productie; gebruik van waterzuinige stortbakken voor toilet spoeling; douches met thermostatische mengkranen. 6
G E B R U I K V A N D E M I L I E U B A R O M E T E R Deelnemers hebben gedurende de leergang de milieuprestatie van minimaal één locatie in kaart gebracht. Aan de hand van de facturen uit de boekhouding en het jaaroverzicht van onder andere de energie- en afvalleveranciers hebben ze hun milieuprioriteiten in beeld gebracht. Over het instrument De Milieubarometer is een praktisch online meet-instrument waarmee thans ruim 2.250 locaties, waaronder 130 ziekenhuizen en zorginstellingen werken. De Milieubarometer maakt de milieuscore, CO 2 -footprint en bijbehorende kosten van een bedrijf of instelling eenvoudig en snel zichtbaar. De Milieubarometer berekent op basis van de ingevulde gegevens zoals kwh elektriciteit en vervoerskilometers de milieubelasting van de bedrijfsvoering. De omrekening naar milieubelasting is op basis van de schaduwprijs-methodiek van CE Delft. Hierin worden kosten toegekend aan milieueffecten zoals broeikaseffect, verzuring en vermesting. Milieubarometer gemiddelde deelnemer Het taartdiagram toont de gemiddelde Milieubarometer van de deelnemers aan de IVVUleergang. Uit de grafiek blijkt dat bedrijfsafval zorgt voor de grootste milieubelasting (40%), gevolgd door brandstoffen voor verwarming (29%). Elektriciteitsverbruik levert een bijdrage van 25 % en water en afvalwater 5%. Emissies (bijv. van gelekte koelmiddelen) en gevaarlijk afval zorgen samen voor minder dan 1% van de milieubelasting. Bij het berekenen van het gemiddelde zijn de onderdelen woon-werkverkeer, zakelijk verkeer en goederenverkeer niet meegenomen, aangezien veel instellingen deze thema s niet in beeld hebben. Op basis van een eerdere benchmark van Friese zorginstellingen schat Stimular dat woon-werkverkeer 5% extra milieubelasting oplevert. De milieubelasting van zakelijk verkeer (personenvervoer tussen locaties) en goederenvervoer (tussen locaties) is waarschijnlijk kleiner. Milieubarometers van de deelnemers De 12 deelnemende instellingen hebben de Milieubarometer voor minimaal 1 locatie ingevuld. Twee organisaties hebben ook gegevens van andere locaties ingevoerd. De gegevens betreffen 2011, het meest recente afgesloten jaar. Hieronder staan de Milieubarometers van de deelnemers op een rij. In de eerste kolom staat de gemiddelde Milieubarometer van de deelnemers. Deze grafiek toont de milieubelasting per appartement. 7
Niet elke instelling/locatie heeft alle milieuthema s ingevuld, wat betekent dat sommige grafieken minder kleuren hebben. Dit houdt dus niet automatisch in dat deze locaties deze milieubelasting niet hebben. Zo heeft bijvoorbeeld locatie nr. 8 het thema afval niet ingevuld en ontbreekt de kleur donkerblauw in de grafiek. Sommige verschillen zijn te verklaren door eigenschappen van de locatie. Stadsverwarming heeft een lage milieubelasting (nr. 2 en 13); oude monumentale gebouwen hebben een hoog gasgebruik (nr. 3 en 11) en keukens en wasserijen zijn grote energieverbruikers (nr. 9 en 12). Soms resulteert een maatregel in een zichtbaar lagere milieubelasting. Zo gebruikt nr. 17 groene stroom. De milieubelasting daarvan is lager dan van gewone elektriciteit, daarom is het aandeel van oranje kleiner (dan bij het gebruik van grijze stroom). Echter, niet alle hoge en lage scores kunnen verklaard worden en dat was aanleiding tot extra onderzoek door de deelnemers. Zo is het sproeien van de tuin waarschijnlijk de verklaring voor een twee maal gemiddeld waterverbruik. Een zendmast voor telefonie blijkt onverwachts een hoge elektriciteitsverbruiker. De onderlinge discussie over de verschillen in de Milieubarometer heeft de deelnemers veel inzicht opgeleverd in de milieuprestatie en de bijbehorende kosten. CO 2 -footprint van de deelnemers De CO 2 -uitstoot van deze 16 locaties was op basis van beschikbare gegevens 8.088 ton CO 2 in 2011. Deze CO 2 -uitstoot is te vergelijken met de CO 2 -winst van 20.400 draaiuren van een forse windmolen op zee. Dat zijn de jaarlijkse draaiuren van 3 windmolens. De totale CO 2 -uitstoot is ook te vergelijken met de CO 2 -winst van 178.000 vierkante meter zonnepanelen. Of met 38 miljoen kilometers rijden met een gemiddelde personenwagen. Dat komt overeen met 960 rondjes over de evenaar. De Milieubarometer is een handige tool om zelf eens goed naar je cijfers te kijken. Brenda Buijtenhuis, O.L.V.S. Amersfoort 8
Kengetallen De deelnemers hebben ook nader ingezoomd op een aantal kengetallen, waarvan er hier drie opgenomen zijn. Voor elektriciteit zijn er meerdere interessante kengetallen, bijvoorbeeld verbruik per appartement of per vierkante meter. Die samen geven aan waar nader onderzoek nodig is en of er verbetermogelijkheden zijn. Het percentage nachtof dalverbruik is een interessant kengetal omdat het inzicht geeft of er veel sluipverbruikers zijn. Enkele locaties hebben een opvallend lager nachtverbruik dan andere. Het hoge nachtverbruik bleek onder meer te verklaren door het dagritme van de bewoners (vroeg opstaan, en vroeg naar bed). Ook zijn prijzen bekeken. Die geven direct aanknopingspunten om te onderhandelen met leveranciers. 9
A C T I E S V A N D E D E E L N E M E R S Doel van de leergang was het geleerde direct in de praktijk te brengen. In de bijeenkomsten zijn deze ervaringen uitgewisseld; er zijn meer dan 100 acties besproken. Voorbeelden van uitgevoerde acties zijn: Uitvoeren energieonderzoek, o.a. voorzetramen, ondersteuningsventilator in hoge ruimtes en zuinigere verlichting Standaard dubbelzijdig en zwart-wit printen Duurzaamheid in het vastgoedbeleid opnemen Zuinigere verlichting: o.a. bewegingssensoren, dimmen, HF-TL en LED Bewustwordingsacties: o.a. 1-op-1 contacten, nieuwsbrieven en actiedag (bijv. printvrije dag) Tijdklok op de biljartverwarming Voorbeelden van geplande acties zijn: Alle maatregelen met een terugverdientijd korter dan 5 jaar uitvoeren Beleid voor duurzaamheid maken Papierverbruik terugdringen, mede m.b.v. het elektronisch patiëntendossier Milieuzorgsysteem opzetten Verlichting vernieuwen Hoeveelheid afval verminderen, beter afval scheiden Spanningsverlaging onderzoeken Ik wist niet dat er al zo veel oplossingen zijn om met name de energiekosten te reduceren. Harmen Hagg, Zorg- en wooncentra De Haven Naar aanleiding van de tip om een tijdschakelklok op de biljartverwarming te zetten ben ik gaan meten: vermogen =821 Watt; uurverbruik = 345 Wh; jaarverbruik = 3.022 kwh. Dus een besparing van ruim 1.500 kwh op jaarbasis dankzij een tijdschakelaar. Bedankt voor de tip! Huib van Dijk, Zorg en wooncentrum De Haven 10
De IVVU en de deelnemers aan de leergang doen mee aan de campagne Zorg voor energie van Vereniging Milieuplatform Zorgsector. De deelnemers gaan energie op de agenda zetten binnen hun instelling. 11