DOGGERSBANK NOORDKROMP- GEBIED GASFONTEINEN CENTRALE OESTERGRONDEN wat vind jij? Resultaten Wat vonden jullie in 2008 allemaal langs de kust? > 07 Beschermde gebieden Mee op zee Ontdek wat deze 10 gebieden bijzonder maakt > 02 KLAVERBANK FRIESE FRONT Ontdek met Rob op de Pelagia de Noordkromp > 03 BORKUMSE STENEN Schelpen Van mossel tot alikruik. Leer alles over schelpen > 05 Aanspoelsels Arthur vertelt over strandvondsten per seizoen > 08 Deze NoordzeezeeNatuurKrant gaat over beschermde gebieden in de Noordzee. Staat er net als op de Veluwe een hek omheen? Mag je daar nog vissen? Wie bepaalt welke gebieden extra bescherming verdienen? Voor welke dieren zijn die gebieden belangrijk? Het zijn maar een paar vragen die je zou kunnen stellen. Met deze krant willen wij van Stichting De Noordzee jullie laten zien waarom beschermde gebieden op zee volgens BRUINE BANK KUSTZEE ons nodig zijn. Praat erover in de klas: wat vind jij er van? Wil jij uiteindelijk net als wij dat er beschermde gebieden komen, geef dan de Noordzee jouw stem op www.geefjestem.nl. ZEEUWSE BANKEN Legenda Beschermd Natura 2000 gebied Aangemeld Habitatrichtlijn 2008 Geplande aanwijzing Vogelrichtlijn 2010 Nader onderzoek gepland OPSAR gebied, nog niet beschermd Mogelijk natuurgebied, geen bescherming of onderzoek gepland De zeenatuur in kaart gebracht Oscar Bos, van Wageningen IMARES, heeft meegewerkt aan de Ecologische Atlas Noordzee. Wij vroegen hem naar het hoe en waarom. Natuurgebieden op de Noordzee In de Noordzee leven veel en veel verschillende soorten dieren. Maar de zee wordt ook intensief gebruikt, bijvoorbeeld voor visserij en scheepvaart. Hierdoor is de Noordzee niet meer wat zij ooit was: vol grote vis, met een gevarieerde bodem en met allerlei bijzondere bewoners. Maar gelukkig is er een aantal gebieden waar nog iets van die unieke Noordzee te vinden is. Deze gebieden moeten beschermd worden! In dit artikel leer je welke gebieden wij bedoelen en wat die gebieden zo bijzonder maakt. Doggersbank Klaverbank Friese Front Oscar, gefeliciteerd met jullie schitterende atlas. Kan je ons vertellen, wat er precies in te vinden is? De atlas is echt een kaartenboek. Er staan zogenaamde verspreidingskaarten in van de meest onooglijke wurmen, schelpdieren en merkwaardige kreeften. Kaarten nieuwsflits van bekende en minder bekende vissoorten, zoals de schol en de gevlekte rog, van vogels zoals meeuwen en duikers en natuurlijk ook van zeehonden en bruinvissen. Een mooi boek over wat waar leeft in de Noordzee dus. Lees verder op pagina 04 25 november 2008 De aanmeldingsprocedure voor 4 beschermde gebieden in de Noordzee is van start gegaan. De Doggersbank is een grote, ondiepe zandbank op de grens van de zuidelijke en noordelijke Noordzee. Nergens in de Noordzee leven zoveel soorten bodemdieren. Kabeljauw, wijting en schol leggen er hun eieren. Honderdduizenden vogels, vissen, witsnuitdolfijnen, bruinvissen en zelfs dwergvinvissen komen af op de visjes en bodembewoners. Op ons deel van de Noordzee is de Klaverbank de enige plek waar de bodem bestaat uit zand én stenen en grindbanken. Er leven ongeveer 200 verschillende soorten bodemdieren, vooral op de hardere ondergrond. Roggen en haringen kunnen er hun eieren leggen. Dwars door het gebied loopt een diepe trog (een soort ravijn) waar veel vissen leven. Zeevogels en zeezoogdieren komen er eten. Dit gebied is uniek in de wereld. Bij het Friese Front wordt de zee plotseling een stuk dieper en breder. De onstuimige zee wordt daardoor ineens veel rustiger. Voedseldeeltjes in het zeewater krijgen de kans om naar de bodem te zakken. Daardoor kunnen er veel bodemdieren leven en dat trekt weer veel andere dieren aan. In de zomer komen er bijvoorbeeld meer dan 20.000 zeekoeten vis eten. Een overzicht van de andere 7 gebieden en hun bewoners zie je op pagina 02
02 beschermde gebieden www.noordzee.nl/geefjestem Gasfonteinen Stappenplan voor beschermde gebieden DOGGERSBANK NOORDKROMP- GEBIED KLAVERBANK BRUINE BANK CENTRALE OESTERGRONDEN KUSTZEE GASFONTEINEN FRIESE FRONT BORKUMSE STENEN Legenda Beschermd Natura 2000 gebied Aangemeld Habitatrichtlijn 2008 Geplande aanwijzing Vogelrichtlijn 2010 Nader onderzoek gepland In de Gasfonteinen borrelt, zoals de naam al zegt, gas uit de bodem omhoog. Dit trekt speciale bacteriën aan die leven van het aardgas. Zij kunnen unieke kalkstructuren vormen. Tot nu toe zijn die in het Nederlands deel nog niet gevonden. Wel zijn er bijzondere slakjes gevonden. Centrale Oestergronden Waarschijnlijk heb je er nog nooit bij stilgestaan, maar het beschermen van gebieden op zee is ingewikkeld. Dat komt omdat regels op zee anders zijn dan op land. Ook is er minder bekend van het leven op en in zee. Aan de Nederlandse overheid de taak om ervoor te zorgen dat die gebieden er toch komen. Wat moet Nederland doen voor een beschermd gebied op zee een feit is? Het stappenplan: hh onderzoek welke gebieden je moet en/of wil beschermen hh meld die gebieden aan bij de Europese Commissie hh wacht tot Europa ze op een lijst van te beschermen gebieden heeft gezet hh zorg dat je goede wet- en regelgeving hebt, ook verder op zee hh wijs de gebieden aan als beschermd gebied: stel de grenzen vast en bepaal je natuurdoelen: hoe moet je gebied eruit gaan zien? hh wacht op reacties uit inspraakprocedures hhstel de gebieden vast en maak een beheerplan, waarin staat wat wel en wat niet mag (deze stap duurt ca. 3 jaar) hh zorg dat Europa de voorgestelde maatregelen ook overneemt (visserij bijvoorbeeld wordt door Europa aangestuurd) ZEEUWSE BANKEN OPSAR gebied, nog niet beschermd Mogelijk natuurgebied, geen bescherming of onderzoek gepland De bodem van de Centrale Oestergronden is kleiig en het is er Het kost moeite, inspanning en doorzettingsvermogen, maar als je al deze stappen goed volgt, dan heb je na een jaar of 10, als alles meezit, toch echt een beschermd zeegebied! diep voor Nederlandse Noordzee- Kustzee Zeeuwse Banken begrippen. Er leven zeldzame schelpdieren, die lang kunnen leven, zoals de noordkromp. Maar ook echte bodemomwoelers zoals het burchtenkreeftje. In de zomer trekken tienduizenden noordse stormvogels naar de Oestergronden. Borkumse Stenen Door eb en vloed is de Kustzee al- De Zeeuwse Banken zijn zand- tijd in beweging. Rivieren stro- banken die doorlopen in de Kust- men de zee in en brengen zoet zee en in het Belgisch deel van de water met voedingsstoffen mee. Noordzee. Zandbanken kunnen Het is een ideale kinderkamer voor allerlei vissen, zoals kabeljauw, schol en tong. En dat trekt vogels aan. Miljoenen trekvogels stoppen op weg naar het zuiden, of juist naar het noorden, om voor onze kust even flink te eten. Bruine Bank belangrijk zijn voor het zeeleven. Zo kunnen er schelpenbanken voorkomen die weer allerlei grote en kleine dieren aantrekken om er te leven of om er te eten. Wat precies de natuurwaarden zijn van de Zeeuwse Banken, moet verder worden onderzocht. Op de Borkumse stenen leven veel verschillende bodemdieren. Bovendien zien onderzoekers er vaak zeehonden en bruinvissen. Het aangrenzende Duitse deel is al beschermd. In Nederland moet eerst beter onderzocht worden of er nog grote stenen liggen, die het gebied net zo bijzonder maken als dat van onze buren. Noordkromp-gebied Ansjovis Waarschijnlijk heb je wel eens ansjovis gegeten: zo n ontzettend zout visje op je pizza. Je bent niet de enige. Wereldwijd is het de meest beviste vissoort. We vangen ze niet alleen om zelf op te eten, maar ook voor ons vee! En natuurlijk leven er ook in zee allerlei dieren die ansjovis op het menu hebben staan. Onder andere bruinvissen en papegaaiduikers eten ze graag. Zelf eten ansjovissen plankton, de kleinste plantjes en diertjes van de zee. Ansjovissen leven in grote groepen, zogenaamde scholen, dichtbij het wateroppervlak. In het voorjaar trekken ze massaal naar hun paaigebieden. De Oosterschelde is zo n paaiplaats. Van juni tot augustus leggen de vrouwtjes 13.000-20.000 eitjes, niet in een nestje maar vrij in het water. Na 24 tot 65 uur komen de eitjes al uit. En ook daarna gaat het snel. Een visje groeit wel 10 cm in een maand of drie. Na een jaar zijn ze paairijp. Dat moet ook wel, want ze worden niet zo oud. De oudst gemeten ansjovis in de Noordzee was 3 jaar. De Bruine Bank is een hoge zand- er veel zeekoeten, alken en zilver- Dit gebied is pas ontdekt door wetenschappers als leefgebied van de noordkromp. Er komen nieuwsflits 12 augustus 2008, Trouw Greenpeace stort twee tot drie ton wegende natuurstenen in de Noordzee. De milieuorganisatie doet dit om het natuurgebied ten noordoosten van Groningen te beschermen tegen schadelijke bodemvisserij. bank. Platvissen als bot en schol ko- meeuwen. Bruinvissen zijn er het ook andere schelpdieren in alle men er paaien. In de winter komen hele jaar door regelmatig te zien. soorten en maten voor.
Noordzeenatuurkrant 5 beschermde gebieden 03 Onderzoek naar Arctica islandica, de noordkromp Rob Witbaard is onderzoeker op het NIOZ Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek. Hij gaat af en toe met het NIOZ onderzoeksschip de Pelagia de zee op om te onderzoeken hoeveel noordkrompen er leven op de zeebodem en hoe oud die zijn. Mede op basis van zijn onderzoek wordt bepaald welke gebieden je in de Noordzee moet beschermen en hoe je dat het best kunt doen. We gingen een week met hem mee. We zijn op de Oestergronden, on- werd de tot nu toe oudste noord- onder het bodemoppervlak leeft, geveer 150 km ten noorden van kromp gevonden, deze was 410 raken schelpen makkelijk bescha- Den Helder, en staan op het ach- jaar oud. digd door de zware kettingen die terdek van de Pelagia. De vangst voor het net gespannen zijn om van de bodemschaaf (een gespeci- We gaan verder, het schip zet de vis op te jagen. Doordat noord- aliseerd apparaat om bodemdie- koers naar het volgende mon- krompen zo groot zijn blijven ren mee op te vissen) is zojuist op sterpunt en ondertussen maken ze bovendien geregeld in de de uitzoektafel gestort: slangster- we de bodemschaaf klaar voor de mazen van het net hangen. ren, kreeftachtige beestjes, hele volgende trek. grote wormen en een paar grote Ook onze volgende trek heeft zwarte bonken. Rob: In het diepere kleigebied boven de waddeneilanden vinden succes. Er zitten weer een paar noordkrompen in de vangst! Rob Witbaard en de Pelagia Rob pakt een van de bonken: Dit we maximaal 1 noordkromp per Uniek volgens Rob: Kijk eens is nu een noordkromp. De schelp 10 vierkante meter. Hier op de naar die schelpen, zijn ze niet is bijna cirkelrond en wordt Oestergronden vinden we er meer. prachtig? De schelp is als het maximaal 10 cm groot. De dieren Uit oud onderzoek blijkt echter ware het harnas waarmee het leven ingegraven in de bodem en dat ze vroeger meer voorkwamen weekdier zich beschermt tegen de langzaam. In het voorjaar en de veel trager groeien dan dieren eten algen die ze uit het zeewa- dan nu. De noordkromp heeft na- buitenwereld. Als het dier groeit, vroege zomer, als er veel te eten uit Nederlandse wateren. In het ter filteren. Ze kunnen zeer oud melijk erg te lijden van de visserij moet de schelp meegroeien. Dit is, groeit het weekdier snel. Daar- noorden is het namelijk kouder worden. Ten oosten van IJsland op platvis. Doordat het dier net doet het dier door het vormen door ontstaan groeilijnen. Kijk, en er komt minder voedsel op van kalk, zoals ook onze eigen die grijsverkleurde banen in de de bodem komt. Dit komt onder botten groeien. witte kalk zijn de groeiringen. andere omdat het daar meer dan In het lab zagen we de schelpen 100 meter diep is. Rob: Doordat er in de Noordzee, heel voorzichtig door en tellen net als op het land, grote sei- en meten we de groeiringen. Aan De scheepsmotoren beginnen zoensvariaties in temperatuur de hand daarvan bepalen we de weer te ronken. Op naar het vol- en voedselrijkdom hebt, groeit ouderdom, maar ook hoe hard gende monsterpunt. Het wordt het dier niet altijd even hard. In en wanneer ze zijn gegroeid. Het nog een lange en interessante de winter als het koud is en er blijkt bijvoorbeeld dat de dieren week. weinig voedsel is, gaat het heel uit het noorden van de Noordzee Wat mag er in een beschermd gebied? Sytske van den Akker is bioloog en werkt voor Stichting De Noordzee. Ze weet heel veel van de gebieden op de Noordzee die beschermd zouden moeten worden en hoe je dat het beste kunt doen. Op allerlei manieren deelt ze haar kennis met de mensen die de beslissingen nemen: ambtenaren, kamerleden en zelfs ministers. of met staand want; een net dat je neerzet op de bodem en waar vissen in terecht komen. Natuurlijk moet je er dan wel voor zorgen, dat er niet teveel wordt gevist en dat andere dieren, zoals de bruin- zee. Toch vindt Sytske het geen goed idee: Er is niet goed bekend, wat precies de effecten zijn van windmolens op het leven in zee. Voor je gaat nadenken over combine- Wat mag er niet? Sytske: Natuurgebieden op zee zijn allemaal verschillend. Maar een ding hebben ze gemeen. De bodem met het leven dat daarbij hoort is er bijzonder. Die bodem pen en anemonen. Ook zand- of grindwinning kan echt niet in een beschermd gebied. Wat kan er nog wel? Maar is een beschermd gebied vis, niet in de netten terecht komen. Windmolens en beschermde gebieden De overheid wil in 2020 zo n 1000 tot 2000 windmolens in zee heb- ren van windmolens en natuurgebieden moet je toch eerst weten of die molens echt geen blijvende schade aanrichten. Er zijn bijvoorbeeld aanwijzingen dat trekvogels met een grote boog moet je dus in ieder geval be- dan een gesloten gebied, waar ben staan. In een windmolenpark om de windmolens heen vliegen. weg, dan wordt hun gehoor be- schermen. Dat kan door activi- helemaal niets meer mag? Sytske: mag vanwege de veiligheid niet De meeste vogels hebben ech- schadigd. Hun gehoor hebben ze teiten die de bodem beschadigen Ik denk niet dat het nodig is om worden gevist. Een veel gehoord ter net genoeg energie om via de onder andere nodig bij het zoeken te verbieden. Boomkorvisserij gebieden helemaal te sluiten. Ik idee is dan ook, om windmolens kortste route hun bestemming te naar voedsel. bijvoorbeeld zal verboden moe- zie geen problemen in activitei- in een te beschermen gebied neer bereiken. ten worden. Bij die visserij trekt ten, die geen effect hebben op de te zetten. Dan kan daar in ieder Bovendien verander je het na- de boot zware kettingen over de bodem of het dierenleven. Denk geval niet meer gevist worden. Verder geeft het bouwen van een tuurlijk evenwicht. Normaal vind bodem. Die kettingen woelen het bijvoorbeeld aan het varen over Bovendien zou een windmolen- windmolenpark heel veel lawaai. je vooral zand op de bodem; nu bovenste deel van de bodem he- een gebied, of zwemmen in zee. park een soort vluchtplaats zijn Dieren, zoals bruinvissen, kun- komen daar harde palen en vaak lemaal om. Ze laten diepe sporen Zelfs voor de visserij zie ik mo- voor vissen, waar ze groter kun- nen daar last van hebben: bij de ook stenen bij. Daardoor kunnen achter en beschadigen in en op de gelijkheden. Zo kan je vissen met nen worden en meer jonkies kun- eerste klappen moeten ze maken er heel andere dieren leven onder bodem levende dieren als schel- netten die de bodem niet raken, nen krijgen dan in de rest van de dat ze wegkomen. Zijn ze te laat een windmolenpark.
04 leven in zee www.coastwatch.nl Schelpen en schelpdieren Bij elke wandeling op het strand vind je wel schelpen. Het zijn de resten van schelpdieren. Schelpdieren hebben een zacht lichaam; het zijn weekdieren. Zij hebben geen skelet, maar schelpen die zorgen voor de stevigheid. Die schelpen geven gelijkertijd veiligheid voor de diertjes. men. Ook filtert de mantel kalk uit het zeewater, nodig voor de groei van een schelp. Net als bij bomen kan je aan jaarringen zien, hoe oud een schelp is. Het meest bekend zijn de tweekleppigen, waarbij het li- Er zijn heel veel verschillende doopvontschelp wel 1,5 m groot chaam tussen 2 schelphelften schelpdieren, met schelpen in kan worden! Wel hebben ze al- zit. Bekende voorbeelden van alle soorten en maten. Het klein- lemaal eenzelfde bouw: een voet, deze schelpdieren zijn mossels ste bekende schelpdier heeft een een zak met organen en een man- en kokkels. Op het strand vind je schelpje van minder dan een hal- tel. In die mantel zit een holte meestal een van de twee helften, weg van eten. Via een buisje, een slakken hebben ook één schelp; ve millimeter groot is, terwijl de met kieuwen, waarmee ze ade- maar soms heb je geluk en vind je sifon, dat boven de bodem uit- het slakkenhuis. Echte zeeslak- er nog twee aan elkaar, een zoge- steekt kunnen ze toch water naar ken zijn bijvoorbeeld alikruiken, naamd doublet. binnen zuigen en daar plankton wulken en penhoorns. uit halen. Nonnetjes bijvoorbeeld Tweekleppigen die op de bodem eten zo. Als er weinig voedsel in Slakken en keverslakken eten met van de zee leven, zoals mosselen het water zit, kunnen nonnetjes een soort rasptong, waarmee ze en oesters, komen aan eten door de sifon ook gebruiken als een voedsel van de bodem schrapen. hun schelpen een klein beetje soort stofzuiger, waarmee ze al- Op stenen, grote schelpen en nat open te zetten, er water doorheen gen van de bodem zuigen. Dit zand met een laagje algen kun je te pompen en plankton te filteren doen ze minder graag, omdat ze als je goed zoekt hun schraapspo- met trilhaartjes op hun kieuwen. dan hoger in de bodem moeten ren volgen. Sommige slakken zo- Bij onraad sluiten ze hun schelp zitten en een grotere kans lopen als wulken, of de kleine glanzen- razendsnel om te voorkomen dat zelf opgegeten te worden. de tepelhorens, eten ook wel eens ze een makkelijk hapje voor een vers vlees, met name tweeklep- krab of vogel worden. Ook wan- Andere schelpdieren zijn huisjes- pigen. Ze maken een mooi rond neer ze droogvallen sluiten ze slakken en keverslakken. Kever- gaatje in de schelp van hun prooi hun schelp om uitdrogen te voor- slakken hebben één schelp, die en zuigen het dier eruit... Deze komen. bestaat uit 8 delen die als dakpan- jachtmethode geeft ons de kans nen over elkaar liggen. Deze dier- om met een mooi aandenken van Andere tweekleppigen graven tjes bestonden 500 miljoen jaar het strand te gaan: verzamel een zich met hun voet in. Onder de geleden ook al en zijn sindsdien paar mooie schelpen met slak- grond zitten ze veilig, ver weg nauwelijks veranderd. Huisjes- kengaatje en maak er een ketting van veel vijanden. Maar ook ver van. Vervolg van pagina 01 conceptrapport uitgebracht. Dat was al in 2007. Daarna is de stap gezet om er een boek van te maken. En daar komt heel wat bij kijken. Maar het is allemaal goed gekomen, zoals je ziet! Noordzeekrab Noordzeekrabben zijn stoere zeebewoners, die vooral bij wrakken en stenen te vinden zijn, tot 100 m diep. Ze hebben een heel stevig rugschild dat 25 cm breed kan worden. Met hun grote, sterke scharen kunnen ze makkelijk schelpdieren en zeesterren kraken. Maar ook ze dieren die al dood zijn, zoals vissen die in rondzwervende netten terecht zijn gekomen. Eigenlijk eten ze alles, als het maar niet of niet te snel beweegt, want zelf zijn ze erg langzaam. Met hun sterke rugschild lijken Noordzeekrabben onkwetsbaar, maar ook zij zijn hun leven niet zeker. Op het moment dat ze vervellen, omdat ze letterlijk uit hun jasje zijn gegroeid, zijn ze even heel kwetsbaar en een lekker hapje voor bijvoorbeeld zeehonden. Mensen hoeven niet te wachten op dit moment. Veel mensen vinden krabbenpoten een echte delicatesse en dus wordt er ook in de Noordzee op ze gevist. Van juli tot en met september paren de krabben. Het mannetje draagt het vrouwtje in die maanden onder zijn lichaam met zich mee. Op het moment dat het vrouwtje vervelt, paren de krabben. Pas als het schild van vrouwtje is verhard, gaan ze ieder weer hun eigen weg. Hoe vertaal je eigenlijk gegevens naar kaarten? Om een kaart te maken gebruiken we speciale software, waarmee je ruimtelijke informatie over elkaar heen kan leggen. Je hebt een laag met de zee, een laag met Nederland, een laag met de grenzen en een laag met je gegevens, zoals bijvoorbeeld het aantal getelde grote jagers. Samen vormen ze de basis van de kaart. De laag met gegevens bewerken we meestal om een beter beeld te krijgen van waar die soort voorkomt. Bij de bodemdieren bijvoorbeeld, zoals de witte dunschaal, een klein schelpdier, hebben we gegevens van 100 verschillende bemonsteringspunten in de Noordzee. Om een mooie kaart te maken, zijn die gegevens ruimtelijk geëxtrapoleerd. Dat wil zeggen dat je de dichtheid van een soort tussen de bemonsteringspunten in berekent en een kleurtje geeft. Dan zie je mooi dat de witte dunschaal vooral in het midden en noorden van de Noordzee voorkomt. Wat betekent de atlas voor de bescherming van de Noordzee? Het probleem bij de natuur in de Noordzee is dat die niet zichtbaar is. Alles ziet er vanaf een boot het- nieuwsflits zelfde uit. De kaarten laten beleidsmakers en gebruikers van de Noordzee zien welke soorten waar voorkomen en welke gebieden je voor welke soort zou moeten beschermen. Zelf merk ik bij het schrijven van rapporten dat ik nu heel makkelijk kan opzoeken waar een soort voorkomt. De kennis over de natuur in de Noordzee is met de Ecologische Atlas Noordzee mooi gebundeld en duidelijk zichtbaar. 4 september 2008, Zeezoogdiernieuws Sinds 2006 is er een dalende trend in het aantal strandingen en waarnemingen van bruinvissen in Nederland.
Noordzeenatuurkrant 5 leven in zee 05 De Noordzee en een veranderend klimaat IJskappen en gletsjers smelten en de zeespiegel stijgt. Ook in de Noordzee merken onderzoekers de gevolgen. Kabeljauw (boven) en een roeipootkreeftje (rechtsonder): nu nog volop aanwezig in de Noordzee. Maar is dat in de toekomst ook nog wel het geval? Temperatuur stijgt De temperatuur van het zeewater is hoger dan vroeger en zal naar verwachting verder zal stijgen. Tussen 1955 en 2000 is de gemiddelde temperatuur van de Noordzee gestegen met 0,5 graad Celsius. Dat lijkt niet veel, maar toch heeft dat gevolgen voor het leven in zee. Zo is het leefgebied van sommige soorten plankton naar het noorden verplaatst en die kleine beestjes vormen de basis van al het leven in zee. Niet alleen soorten uit Europa, maar ook van veel verder weg kunnen leven in een warmere Noordzee. Sommige soorten komen vanzelf naar ons toe. Andere soorten komen door mensenhanden in de Noordzee. Bijvoorbeeld via ballastwater van schepen. Een deel daarvan sterft, omdat de omstandigheden (nog) niet geschikt zijn voor ze. Anderen voelen zich hier prima thuis en kunnen soorten die hier van nature voorkomen verdringen. Zoeter water Het zal meer gaan regenen. Via de rivieren zal er meer zoet water in zee komen. Sommige dieren zullen profiteren van meer zoet water in zee, andere zullen het zwaarder krijgen. Zeespiegelstijging De komende eeuw wordt voor de Nederlandse kust een stijging van zo n 35 tot 85 cm verwacht. Omdat Nederland zo laag ligt, willen we zeker zijn, dat ons land straks niet overstroomt. Dat doen we door langs de kust extra zand te storten, heel veel zand. Dit heeft effecten op de dieren en planten die dichtbij de kust én op dieren die daar leven waar zand wordt gewonnen. Hun leefwereld gaat letterlijk op zijn kop. Dieren zullen sterven, maar misschien biedt die nieuwe leefwereld ook wel weer kansen voor andere soorten. Windrichting De wind zal meer uit het zuiden gaan waaien. Dat betekent dat er warmer water onze kant opkomt. Ook zal lokaal het water troebeler worden, omdat er meer slib in het water terechtkomt. Dat kan weer allerlei effecten op het dierenleven hebben: vogels en roofvissen bijvoorbeeld kunnen hun prooien moeilijker vinden. Op andere plekken kan het water juist helderder worden. Het zal je duidelijk zijn geworden dat de Noordzee al is veranderd en de komende jaren verder zal veranderen door de wereldwijde klimaatsverandering. Wat precies de gevolgen daarvan zijn voor het leven in zee zal de tijd leren. Verwachting toe- of afname van diersoorten in de Noordzee SOORT IN DE NOORDZEE REDEN Harder Vaker Temperatuurstijging Zeebaars Vaker Temperatuurstijging Mul Vaker Temperatuurstijging Amerikaanse zwaardschede Vaker Ballastwater en temperatuurstijging Bot Vaker (verwacht) Zoeter water Schol Minder (verwacht) Zoeter water Kleine heremietkreeft Vaker Temperatuurstijging Zeepaardje Vaker Temperatuurstijging Wolhandkrab Vaker Ballastwater en Temperatuurstijging Kabeljauw Minder Temperatuurstijging Roeipootkreeftjes Minder Temperatuurstijging Doornhaai Doornhaaien zijn de meest voorkomende haaien in de Noordzee. Vlakbij de Nederlandse kust komen ze echter bijna nooit. Toch zijn ze beducht onder vissers. Doornhaaien hebben namelijk giftige stekels voor hun beide rugvinnen. Ze gebruiken die stekels als verdedigingswapen. En die hebben ze wel nodig, want jonkies staan op het menu van andere vissen en grijze zeehonden. Mensen vissen ook op de doornhaai: het vlees is lekker stevig en is op de markt te koop als zeepaling. Doornhaaien groeien langzaam en kunnen heel oud worden, wel 75 jaar! Ook voor een zwangerschap nemen ze de tijd: bijna 2 jaar. Natuurlijk zijn de haaien niet echt zwanger, want het zijn geen zoogdieren. Ze leggen eieren. Maar die eieren ontwikkelen zich in het lichaam van de moeder. Dit heeft als voordeel dat de jongen al behoorlijk groot (30 cm) zijn en dus minder kwetsbaar voor ze de zee in zwemmen. De moederhaai heeft zelfs een soort weeën voordat de jongen worden geboren. Per keer krijgt ze er een stuk of 10.
06 afval in de noordzee www.coastwatch.nl Het belang van een jarig Coastwatch Al 20 jaar onderzoeken leerlingen Vanaf 2009 gaan deelnemers op in het kader van Coastwatch wat pad met nieuwe turflijsten. Deze voor afval er op de Nederlandse lijsten zijn nog iets preciezer en kust ligt. De eerste paar jaren no- laten nog beter zien waar het af- teerden de deelnemers alleen of er val dat op het strand ligt vandaan wel of geen troep lag. Daarnaast komt. De lijsten zijn gemaakt in onderzochten ze bijvoorbeeld wat overleg met de afvalspecialist de kwaliteit was van het water. van Wageningen IMARES, Jan In 1991 begonnen we voorzichtig Andries van Franeker. Dit onder- met het tellen van een aantal ca- zoeksinstituut kan nu nog beter tegorieën afval. In 1996 werden met de binnen Coastwatch verza- de turflijsten zo aangepast dat de melde gegevens werken. resultaten nog beter lieten zien wat er langs de kust ligt en waar dat vandaan komt. Zo werden bijvoorbeeld werkhandschoenen Wat gebeurt er met de gegevens? De resultaten van de afgelopen aan de lijsten toegevoegd. Deze 20 jaar laten zien dat afval in zee zeggen namelijk iets zeggen over nog steeds een groot probleem is. afval van schepen en vissers. Met Sommige jaren zien we iets min- die turflijsten is gewerkt tot en der troep op het strand en krijgen met 2008. we hoop, maar andere jaren is het weer even bar als daarvoor. In het algemeen kunnen we zeggen dat er niet meer afval in zee terecht komt. Helaas komt er ook zeker niet minder troep in de zee. En dat zou juist wel moeten. In de afgelopen jaren zijn er namelijk allerlei regels opgesteld en zamelbedrijven in havens, lessen Daarom is het zo belangrijk dat litici in Den Haag en Brussel, ha- maatregelen genomen om afval aan zeevarenden over de zee en we blijven onderzoeken wat er op venmannen en scheepslui steeds in zee te voorkomen: een verbod het effect van troep in zee. Blijk- het strand terecht komt uit zee. weer wijzen op het afvalprobleem om afval in zee te gooien, afvalin- baar is het nog niet genoeg. Met die gegevens kunnen wij po- en hen vragen om actie. nieuwsflits Visdief 25 september 2008, De Pers Ruimtevaartorganisatie NASA roept iedereen die rond de Atlantische kust woont op om uit te kijken naar ronddobberende plastic eendjes. Heb je een keer een visdiefje gezien, dan kan je deze sierlijke vogeltjes met hun puntige kop, vleugels en staart daarna makkelijk herkennen. Deze wit met grijze vogel heeft een zwart kapje op zijn kop, rode poten en een rode snavel met zwart puntje. Zijn bijzondere uiterlijk werd bijna zijn ondergang. Rond 1900 namelijk waren hoeden met een visdiefje erop helemaal in. Gelukkig begreep men al snel dat de jacht op visdiefjes niet door kon gaan en in 1908 werden ze officieel een beschermde vogelsoort. Visdiefjes eten vooral vis. Op zoek naar een maaltje kunnen ze op een bepaalde plek in de lucht blijven hangen, het zogenaamde bidden. Zien ze een lekker visje, dan duiken ze het water in. Ze houden vooral van kleine rondvisjes, zoals jonge haring, maar ook kleine platvis, garnalen, en zelfs kikkervisjes zijn niet veilig. Visdiefjes zijn in Nederland van eind maart tot begin november. Ze broeden langs de kust, maar ook bij rivieren en meren in het binnenland. In november trekken ze naar West-Afrika, een lange tocht voor deze kleine vogeltjes. Helemaal indrukwekkend is de tocht van een jonge visdief uit midden Finland. Deze vogel werd als kuiken geringd. Een half jaar later werd hij teruggevonden in Australië: 22.500 kilometer verderop!
Noordzeenatuurkrant 5 resultaten en deelnemers 07 Voor Coastwatch onderzochten honderden jongeren in 2008 meer dan 45 km van de Nederlandse kust. Van Zeeland tot in Friesland trokken jongeren met turflijsten naar strand en dijk. Stichting De Noordzee verzamelde en analyseerde gegevens. Deelnemers Coastwatch 2008: 1 Ostrea Lyceum 2 GSR Rijswijk 3 Aloysius College 4 ISW Irenestraat 5 City+ College 6 Northgo College 7 Ichthus Lyceum 8 St Michael College 9 PCC VWO Xtra 10 CS Jan Arentsz 11 12 RSG Simon Vestdijk, Harlingen RSG Simon Vestdijk, Franeker 1 4 5 3 2 6 10 9 8 7 Resultaten Coastwatch 2008 Hoeveelheid zwerfvuil Op een onderzoekseenheid van 500 meter lagen gemiddeld 120 stuks zwerfvuil. Dat is iets minder dan vorig jaar, toen er gemiddeld 147 stuks per 500 meter lagen. 11 12 Aan de Noordzeestranden van Noord- en Zuid-Holland en de Waddeneilanden vinden we normaal meer vuil dan in de Zeeuwse Delta en aan de Waddenzee (zie figuur). Dit jaar is er meer Waddenzeekust en Zeeuwse Delta onderzocht. Figuur 1 Stuks zwerfvuil per 500 meter Waddenzeekust 74 Noordzeekust 154 Zeeuwse delta 107 Landelijk gemiddeld 120 Samenstelling Het zwerfvuil dat op het strand ligt, kun je onderverdelen naar materiaalsoort. Hoeveel stuks waren er bijvoorbeeld van plastic en hoeveel van hout. In figuur 2 staan de percentages op een rijtje. Plastic, hout en touwen worden zoals je ziet al jaren het allermeest gevonden. En dat terwijl plastic en een groot deel van de touwen en netten slecht afbreken en veel schade kunnen aanrichten bij zeedieren. In de gegevens van 2008 valt op dat er relatief weinig touwen en netten zijn gevonden en relatief veel hout. Afzien op de dijk Figuur 2 Samenstelling zwerfvuil in % Plastic 53 55 50 52 52 Touw/net 16 15 17 16 9 Hout 10 12 12 11 15 Papier 8 6 8 9 10 Metaal 6 5 6 5 6 Glas 4 4 4 4 4 Textiel 2 2 2 2 3 Overig 1 1 1 1 1 100 100 100 100 100 Waar komt al dat vuil vandaan? Een strand met veel troep erop is slecht voor de dieren die er leven en niet prettig voor de mensen die er willen vliegeren, zwemmen of lopen. De beste oplossing is: zorgen dat die troep niet meer op het strand terechtkomt. Dit is helaas makkelijker gezegd dan gedaan. Een eerste stap op weg naar een oplossing is weten waar het vuil vandaan komt. Het zwerfvuil op de Nederlandse kust is grofweg in te delen in vier groepen: h h aangespoeld uit zee (o.a. netten, viskisten en werkhandschoenen); hh door toeristen achtergelaten (bijvoorbeeld frietbakjes en kranten); h h gedumpt vanaf land (o.a. puin en stoelen); en hh afval waarvan we niet zeker weten waar het vandaan komt. In deze laatste groep zitten bijvoorbeeld de drankverpakkingen. Via de turflijsten kunnen we niet zien of bijvoorbeeld een gevonden drankfles door bezoekers van het strand is achtergelaten of dat een matroos van een of ander vrachtschip hem overboord heeft gegooid. Op het strand kun je het trouwens soms wel zien. Als de fles helemaal verweerd is, heeft hij waarschijnlijk al een hele tijd in zee gelegen en als er op het etiket een vreemde taal staat, dan heeft de fles waarschijnlijk al een behoorlijke reis per schip achter de rug. Figuur 3: herkomst 40% uit zee 1% van land 19% van toeristen 41% herkomst onbekend Zoals je kunt zien in figuur 3, is een groot deel van het afval op de stranden uit zee aangespoeld. Een deel van de spullen is van een schip of een boorplatform gewaaid. Maar helaas is het grootste deel met opzet vanaf schepen in zee gekieperd, ondanks alle internationale regels die dit verbieden. Andere grote vervuilers zijn mensen die even lekker komen uitwaaien op het strand. Zij zijn verantwoordelijk voor 19% van de troep. En dan te bedenken dat de gegevens van Coastwatch buiten het badseizoen zijn verzameld. In de zomer wordt er nog veel meer door ons allemaal achtergelaten op het strand. Help mee strand en zee schoon te houden en laat er geen troep achter! Coastwatch 2008 bij het PCC Ik zat in een groepje waarin ik een stuk strand van 500 meter moeste inventariseren en opruimen (er zijn ruim 10 drollen gevonden). Het inventariseren duurde niet zo lang, het verzamelen iets langer maar dat was wel gezelliger omdat we toen een stuk dichter bij elkaar liepen en we konden dus praten en muziek luisteren. Het leek soms alsof we een taakstraf hadden met die plastic tassen, dat was wel grappig. We hebben erg veel lol gehad en dat vind ik het belangrijkst. Op de heenweg was ons gezegd dat het ongeveer 10 minuutjes fietsen zou zijn maar wij waren uiteindelijk 20 tot 30 minuten. Uiteindelijk kwamen we wel op de zeedijk aan (helemaal nat en moe van de wind) en hoorden we dat we te laat waren (duh). Toen we er waren gingen we 500 meter zeedijk af om te zien wat er allemaal voor afval en organisme er lagen op de zeedijk. We vonden veel schapen poep en veel pakjes drinken en veren. Verder vonden we aan het water tussen de stenen nog een dode zwarte eend. En we namen nog een krab mee en we moesten het zuur meten van het water. Eindelijk klaar met coastwatch maar nu nog terugrijden. De wind recht in ons gezicht en helemaal afgepeigerd. Simon Vestdijk College
08 aanspoelsels www.coastwatch.nl Het strand: altijd wat te vinden, in elk seizoen Arthur Oosterbaan werkt voor Ecomare, het centrum voor wadden en Noordzee op Texel. Hij komt elke week op het strand en weet enorm veel van wat daar aanspoelt. Hij neemt ons mee het strand op van seizoen naar seizoen. Winter Van januari tot en met maart spoelen vooral allerlei soorten schelpdieren aan, zoals Amerikaanse zwaardschedes en grote strandschelpen. Vaak liggen er ook zeesterren, zee-egels en krab- Wie met laagwater op het strand ben. Na een flinke vorstperiode is loopt, kan er vrijwel zeker in- de temperatuur van het ondiepe teressante aanspoelsels uit kustwater zo laag dat de dieren zee vinden. Je weet vooraf door de kou verlamd raken. Ver- niet wat je zult vinden en dat volgens spoelen ze hulpeloos maakt het iedere keer weer span- aan op het strand. Voor nend. meeuwen en andere kustvogels zorgt dat voor een Het leven in zee geweldig feestmaal. reageert op de seizoenen en dat zie je terug op het strand. Storm en kou bijvoorbeeld kunnen enorme gevolgen Voorjaar Vanaf april wordt het warmer en dat is goed voor het plankton. Een veelvoorkomende soort plantaardig Zomer Van juli tot en met september Herfst Als in oktober de westenwind aanwakkert, gaat het strand er heel anders uitzien. Het ligt vol hebben voor wat er plankton is de bruine regeert de blauwe haarkwal, de grote bossen wier. Vaak komen aanspoelt. Omdat de slijmalg. Dit is de ver- schrik van de badgasten, op het deze van de kusten van Frankrijk watertemperatuur wat ach- oorzaker van het schuim strand. Maar ook andere kwal- en Engeland. Naast allerlei wie- terloopt bij de luchttemperatuur van de zee. Juni is de lensoorten, garnalen, zwem- en ren zijn rugschilden van zeekat- beginnen de zeeseizoenen ook maand van het pijlinktvissen. strandkrabben komen dan veel ten, krabben en anemonen ook wat later dan op het land. Ze trekken dan naar de kust om voor. Sinds 2002 komen er langs echte herfstvondsten. December eisnoeren af te zetten op harde de Nederlandse kust ook veel is de maand van de aanspoelsels voorwerpen. Vaak raken deze kleine heremietkreeftjes voor. Je uit de Atlantische Oceaan: bij- los en dan spoelen de snotterige denkt een slakkenhuisje opgevist voorbeeld maanvissen of zelfs strengen aan op het strand. Vaak te hebben, tot het pootjes krijgt potvissen. De dieren nemen op kun je in de eitjes de jonge inkt- en er vandoor gaat. De heremiet- hun tocht van noord naar zuid de visjes al zien, compleet met oog- kreeftjes hollen naar zee of graven verkeerde afslag, het ondiepe wa- jes en inktzakje. zich razendsnel in het zand in. ter van de Noordzee in. Een paar tips van Arthur voor als je zelf het strand op gaat: hh Neem een plastic zak mee voor je vondsten, zodat je ze later nog eens op je gemak kunt bekijken. hh Kijk vooral op het natte stuk strand en op het droge stuk strand dichtbij de zee. Pak eens wat wier of een bos touw op om te kijken wat er tussen of onder ligt. Ook in de buurt van strekdammen kun je leuke vondsten doen. hh Als je wilt weten wat je precies gevonden hebt, kan een strandgids je helpen en ook op internet is veel informatie te vinden, bijvoorbeeld op www. zeeinzicht.nl. Zeekat Op het strand heb je misschien wel eens het rugschild van een zeekat gevonden. Het is een langwerpig schildje van kalk van maximaal 30 cm, meestal zijn ze echter een stuk kleiner. De schildjes zijn zelden helemaal gaaf. Meestal zitten er piksporen op van vogels op zoek naar kalk. In levende lijve is een zeekat een inktvis. Met zijn zoomvormige vin kan hij heel precies door het water bewegen. Door water uit zijn lijf te persen kan hij bovendien razendsnel achteruit schieten. Samen met het spuiten van inkt is dat een effectief middel om aan belagers te ontsnappen. Meteen aan zijn lijf zit zijn kop met daaraan 8 tentakels en 2 grotere vangarmen naast zijn mond. Zijn mond ziet er uit als een vogelsnavel en is erg sterk. Dat is ook wel nodig om de krabben en garnalen die hij vangt met zijn vangarmen op te kunnen eten. Met de pigmentcellen in zijn huid kan een zeekat zijn kleur en patroon aanpassen, zodat hij lijkt te verdwijnen in zijn omgeving. Het veranderen van kleur gebruiken ze ook om elkaar dingen duidelijk te maken. Tijdens het paren bijvoorbeeld verandert hun uiterlijk continu en heel snel. Als ze boos zijn trekken ze juist letterlijk wit weg. Noordzeepuzzel Beantwoord onderstaande vragen en schrijf je antwoorden in de Coastwatch het meest gevonden 1. Welk materiaal werd met hokjes. Sommige antwoorden kun 2. Welke van de drie is geen je terugvinden in de krant, andere zul je via de bieb of internet zeemos, zeelavendel plant maar een dier: Zee-eik, moeten beantwoorden. Als je alle 3. Hoe heet het gebied in de vragen hebt beantwoord, laten de Noordzee waar ieder jaar tienduizenden zeekoeten gaan eten? gekleurde vakjes een bijzondere zeebewoner zien. Weet jij welke zeebewoner we bedoelen, stuur dan je antwoord naar coastwatch@noordzee.nl. Onder de goede inzendingen verloten we het mooie boek Walvissen en dolfijnen van de Noordzee. 4. welke vis wordt wereldwijd het meest bevist 5. hierdoor kan een schelpdier dat in de bodem leeft eten uit het water halen 6. wat veroorzaakt het schuim op het strand?