Noordzee~ NatuurKrant E e n u i t g a v e v a n S t i c h t i n g d e N o o r d z e e w w w. n o o r d z e e. n l M. DE BOER / WDCS Zwemmen er dolfijnen in de Noordzee? Bestaan er vogels die bijna altijd op zee zijn? Hoe ziet het leven van een haring eruit voordat ie in de viskraam belandt? Hoe diep is de Noordzee eigenlijk? Zo maar een paar vragen over de zee waarvan je de antwoorden in deze NoordzeeNatuurKrant vindt. Dat het op zee ook wel eens anders gaat dan we zouden willen, blijkt onder andere uit het Coastwatch verslag en uit het artikel over vis. Wat je zelf kan doen om de zee schoon en vol leven te houden, dat kun je ook in deze krant lezen. Wij van Stichting De Noordzee wensen jullie een fijne reis door de wereld van de zee. 6 oktober 00: Tuimelaars sinds 0 jaar weer in Nederland! Voor het eerst sinds 0 jaar is voor de kust van Den Helder een groep tuimelaars gezien van wel 100 exemplaren. Lang geleden verdween de tuimelaar uit de Nederlandse zee, waarom is nog niet helemaal duidelijk. Hoe het komt dat ze weer terug zijn, blijft ook nog een raadsel.volgens zeeonderzoekers staan tuimelaars erom bekend dat ze niet snel wegtrekken. Veel mensen hopen dan ook dat ze blijven. (bron: Radio Nederland Wereldomroep. www.wereldkids.nl) P.S. Doe mee met de puzzelwedstrijd achter op de krant en win een leuke zeeprijs! Dolfijnen en walvissen in de Noordzee Enkele walvissen en dolfijnen in de Noordzee 1 Bruinvis Bruinvissen zijn de meest voorkomende walvisachtigen in de Noordzee. In het Nederlandse deel alleen al leven er wel 0.000! Tuimelaar Tuimelaars staan bekend om hun capriolen. Ze springen vaak uit het water en ze surfen graag in de boeggolf van schepen. Witsnuitdolfijn Witsnuitdolfijnen jagen op vis door gebruik te maken van echolocatie, fluittonen, uit het water te springen, met de staart op het water te slaan en in kleine groepjes samen te werken. Dwergvinvis Dwergvinvissen kunnen ruim 10 meter lang worden. Een behoorlijke jongen zou je denken, maar vergeleken met de blauwe vinvis die ruim 0 m kan worden, inderdaad een kleintje. Meer weten over walvissen en dolfijnen in de Noordzee? Kijk op www.noordzee.nl/natuur. Bij dolfijnen denk je waarschijnlijk al snel aan tropische zeeën of aan een dolfinarium. Maar wist je eigenlijk wel, dat er ook in onze eigen Noordzee het hele jaar door dolfijnen, en zelfs walvissen leven? Bruinvissen, witsnuit- en witflankdolfijnen, tuimelaars en dwergvinvissen horen gewoon thuis in de Noordzee. Al deze soorten zijn familie van elkaar en worden walvisachtigen genoemd. Het zijn zoogdieren, net als wij. Hun verre voorouders waren landdieren. Daarom zitten deze dieren heel anders in elkaar dan vissen, die altijd in water hebben geleefd. Ademhalen Walvisachtigen hebben longen. Ze kunnen dus niet zoals vissen, altijd onder water blijven, maar moeten steeds bovenkomen om te ademen. Boven op hun kop zitten de neusgaten, beter bekend als het spuitgat. Als ze bovenkomen ademen ze eerst uit. Direct daarna ademen ze in en kunnen ze weer onderduiken. Stel je maar eens voor dat jij op die manier zou moeten leven. Je zou het al snel opgeven. Walvissen en dolfijnen hebben dan ook een paar leuke trucjes die het voor hen veel makkelijker maken. Zo kunnen ze in hun spieren veel zuurstof vasthouden om onder water te gebruiken. Verder krijgen minder belangrijke organen tijdens het duiken gewoon wat minder zuurstof. Bovendien kunnen ze hun hart langzamer laten kloppen, tot de helft van het normale aantal slagen per minuut. Zwemmen Om goed te kunnen zwemmen hebben walvissen en dolfijnen geen poten, maar vinnen, ook wel flippers genoemd (nu weet je meteen waarom die beroemde dolfijn Flipper heet). Aan de achterkant zijn de poten zelfs helemaal verdwenen. Walvissen en dolfijnen zwemmen overigens heel anders dan vissen. Ze komen vooruit door hun staart op en neer te bewegen in plaats van heen en weer. Met het uiteinde van de staart en hun flippers houden ze zich in balans. Duiken Alle walvissen en dolfijnen duiken. Hoe lang en hoe diep ze duiken hangt vooral af van de diepte waarop voedsel te vinden is! Walvissen die plankton eten, zoals de dwergvinvis, duiken niet zo diep, omdat plankton simpelweg alleen in het bovenste deel van de zee voorkomt. Maar potvissen, die o.a. inktvissen eten, zijn wel op 000 m diepte gevonden! Over het algemeen duurt een duik een minuut of 10, maar veel langer is ook mogelijk. Geluid Geluid is heel belangrijk voor walvissen en dolfijnen. Ze communiceren met elkaar via geluiden. Elke soort heeft daarbij zijn eigen geluid. Ook gebruiken ze, voor ons onhoorbare geluiden, om hun omgeving te bekijken. We noemen dit echolocatie en het werkt ongeveer als volgt. De dieren maken een geluid. Dat geluid botst bijvoorbeeld op een vis en kaatst terug. Dat terugkerende geluid vangen de dieren weer op. Zo bepalen ze waar de vis zit. Voortplanting Net als mensen hebben walvisachtigen sex. Dat het onder water en zonder armen en benen lastig is om elkaar goed vast te houden, kun je je misschien voorstellen. Als het mannetje het dan toch is gelukt een vrouwtje zwanger te maken, duurt het (afhankelijk van de soort) 11 tot 16 maanden voordat het kalfje geboren wordt. Zodra de navelstreng los is, moet het jong naar boven om adem te halen. Helemaal geen makkie voor een netgeboren dier. Maar gelukkig is zijn moeder in de buurt om te helpen. Eenmaal bijgekomen van de geboorte en de eerst ademhaling krijgt het jong meteen te drinken. Zijn moeder spuit melk uit haar tepels in de bek van het jong. Het kalfje mag daarna nog vaak bij haar drinken, een kleine tuimelaar bijvoorbeeld drinkt moedermelk tot hij een jaar oud is. ~ 1. Bruinvis met jong foto: R. Shucksmith. Witsnuitdolfijn foto: Marijke de Boer. Tuimelaar foto: W.J. Strietman. Dwergvinvis foto: W.J. Strietman. Vier tuimelaars foto: W.J. Strietman
NoordzeeNatuurKrant Noordzee~Bewoner: 1 De Noordzee 1 De Noordzee strekt zich uit vanaf de Noord-Franse kust in het zuiden tot aan de Noorse De kwal Je hebt het vast wel eens gedaan. Kwallen zoeken op het strand om ze daarna onder het zand te verstoppen of juist als een frisbee terug in zee te gooien. Als je zo n blubber op het zand ziet, kun je je moeilijk voorstellen dat het in zee een heel sierlijk en mooi dier is. FOTO: SYTSKE DIJKSEN / FOTO FITIS Fjorden met het Kattegat als oostgrens en de Orkney en Shetland eilanden als noordwestelijke bakens. Het oppervlakte van de Noordzee is.000 km, ongeveer 1/0ste van alle wereldzeeën. In totaal zit er.000 km water in. Daarmee kun je ongeveer Kwallen hebben geen ogen. In plaats daarvan hebben ze langs de rand van het scherm eenvoudige zintuigen voor evenwicht en soms ook voor licht. Daardoor weten ze wat boven en wat onder is. Kwallen zijn geen goede zwemmers. De stroming van het water bepaalt waar ze naar toegaan. Hierdoor is een kwal voor zijn eten grotendeels afhankelijk van wat er voorbij komt. Het vangen van zijn prooi gaat als volgt. Kwallen hebben netelcellen. In zo n cel zit een bolletje met gif met een lange holle draad erin opgerold. Aan de buitenkant van die cel zit een klein haartje. Als dat haartje wordt aangeraakt, schiet de draad als een harpoentje weg. Voor mensen veroorzaakt de aanraking soms jeuk en pijn, maar kleine dieren raken verlamd of gaan dood! En dat is nu precies de bedoeling. 90 miljard zwembaden vullen. De Noordzee is verdeeld tussen de landen die er aan grenzen. Het Nederlandse deel van de Noordzee, het NCP, is.000 km groot. Meer weten? Kijk op www.noordzee.nl/natuur Zee~Weetje: 1 De sidderrog is een roggensoort uit de Noordzee die zijn naam eer aan doet. Hij kan met een elektrische schok 80 gloeilampen laten oplichten. Augustus 00: Recordaantal zeepaardjes voor de Zeeuwse kust Dit jaar zijn opmerkelijk grote aantallen zeepaardjes waargenomen in de Zeeuwse kustwateren. De Latijnse naam van dit zeepaardje is, Hippocampus hippocampus, oftewel het Kortsnuitzeepaardje. Het dier heeft een opgewipte neus, kan tot 1 cm lang worden en varieert in kleur van geel-bruin tot donkerbruin. Er zitten nu zelfs zoveel zeepaardjes in Zeeland dat het lijkt of ze zich hier zelfs voortplanten. De winters in Nederland zijn niet meer zo koud als vroeger, waardoor het zeepaardje hier kan overleven. (bron: Stichting Anemoon. www.anemoon.org) Op deze satelietfoto zijn de grenzen van het Nederlands Continentaal Plat aangegeven. Bron: http://nl.wikipedia.org (nasa) Lang geleden De Noordzee heeft er niet altijd zo uitgezien. Het is zelfs niet altijd een zee geweest. Heel lang geleden toen alle continenten nog aan elkaar vast zaten, was het een groot tropisch moeras met overal reuzenvarens en paardenstaarten. 00 miljoen jaar geleden begon Noord-Amerika los te raken van Europa. Zo ontstond de Atlantische Oceaan en tegelijk daarmee de Noordzee. Tijdens de ijstijden was de Noordzee een grote ijsvlakte. Zo n 100.000 jaar geleden liepen mammoeten en wolharige neushoorns gewoon over de Noordzee van Engeland naar Duitsland. Pas tegen het einde van laatste ijstijd (1.000 jaar geleden) kreeg de Noordzee zijn huidige vorm en vestigde de mens zich langs de kust. Ondiepe zee De Noordzee is een ondiepe zee. De gemiddelde diepte is 9 meter. Dit lijkt misschien diep, maar de gemiddelde diepte van de Atlantische oceaan bijvoorbeeld is bijna kilometer! De gemiddelde diepte van het Nederlandse deel is zelfs maar 0 meter. Het diepste punt van de noordzee ligt bij Noorwegen: 00 meter diep. Zandige bodem De bodem bestaat vooral uit zand. Waar het water langzaam stroomt, is de zeebodem bedekt met slib (heel fijn zand), waar het harder stroomt vind je grover zand en/of grind. Op plaatsen waar de stroming heel sterk is, komt rotsoppervlak naar boven, maar dit komt niet voor op het Nederlandse deel. Zelfs grind vind je niet veel op ons deel, alleen op de Klaverbank (160 km noord-west van Den Helder) ligt er veel van. Zout water Het water van de Noordzee is zout: gram zeezout per liter zeewater. Het zoutgehalte van de Noordzee wordt beïnvloed door rivieren, regen en de zon. Rivieren met zoet water stromen in de zee. Samen zorgen ze voor de zogenaamde kustrivier die langs de Nederlandse kust naar het noorden stroomt. Daar is het water wat zoeter dan verder op zee. Op de meeste plaatsen in de Noordzee zijn de zeestromingen echter zo sterk dat het water goed mengt, waardoor het water overal ongeveer even zout blijft. Ook zoet water in de vorm van regen heeft nauwelijks invloed op het zoutgehalte. Er verdampt ongeveer net zoveel water uit de zee als er in regent. Zeestromingen De ene keer kom je op het strand en is de zee heel dichtbij, de andere keer moet je een stuk verder lopen om bij het water te komen. Dat komt door het getij: eb en vloed. Lees er meer over op pagina. Daarnaast zorgen warme zeestromingen vanuit de Atlantische Oceaan voor veel waterbeweging in de Noordzee. Via het Kanaal en Schotland stromen enorme hoeveelheden water binnen. Via de Schotse kust komt overigens zeker 10 keer zoveel water de Noordzee binnen als via het Kanaal. Langs de Noorse kust verdwijnt het water weer. Een waterdeeltje is dan gemiddeld jaar in de Noordzee geweest. Onderwaterlandschappen en hun bewoners Eigenlijk kun je niet praten over de Noordzee. In de Noordzee heb je namelijk heel verschillende onderwaterlandschappen. Eigenlijk net als op het land (hei, bos, weiland, stad, etc). In de Noordzee worden de verschillen in landschap veroorzaakt door verschil in diepte, stromingen en de bodem. Door al die verschillen kunnen er heel veel soorten zeedieren leven in de Noordzee, voor elke soort is er wel een ideaal stukje Noordzee. Op de Doggersbank bijvoorbeeld, een zandwal midden in de Noordzee, is veel voedsel te vinden. De ideale plek voor allerlei vissen, waaronder roggen. De kustzone is een heel onstuimig gebied: eb en vloed maak je hier van dichtbij mee, nu eens is het water heel zout dan weer veel zoeter, de temperatuur wisselt flink en het water is er troebel. Maar er is wel heel veel eten vinden! Er zijn niet veel dieren die hier kunnen leven, maar de soorten die dat wel kunnen, zoals garnalen, hebben het er goed. ~
NoordzeeNatuurKrant 1 Zeevogels De Noordzee is een ondiepe, voedselrijke zee. Honderdduizenden zeevogels zijn hier in de zomer of winter te gast. Sommige zijn zelfs dag en nacht, jaar in jaar uit, storm of geen storm, op zee. Daar eten, slapen en drinken ze. Alleen om te broeden en hun jongen zeeklaar te maken, komen ze aan wal. Dat zijn de echte zeevogels. Wist je dat...... er ieder jaar minstens een miljoen vogels langs onze kust trekken op weg naar warmere of juist koudere plaatsen op de wereld? En dan hebben de echte zeevogels niet eens meegeteld! Regen en wind of juist zon in overvloed en geen plek om te schuilen. Overal om je heen zout water. Leven op zee is niet makkelijk. Maar zeevogels zijn zo goed aangepast aan dit zware leven dat ze het prima redden. Sterker nog, op het land zouden ze waarschijnlijk niet overleven. Isolatie Zeevogels beschermen hun lichaam tegen de kou met een extreem waterdicht verenpak en een dikke onderhuidse speklaag. Hun poten voelen geen kou. Zout water drinken Zeevogels drinken zeewater. Ze moeten wel, want er is geen zoet water in de buurt. Voor de meeste andere vogels is dit, net als voor mensen, onmogelijk. Met het zeewater dat ze drinken en de vis en schelpdieren die ze eten, krijgen zeevogels veel zout binnen. Om al dat zout ook weer kwijt te raken, hebben zeevogels een speciale zoutklier die achter de ogen ligt. Vanaf die klier lopen twee buisjes naar de neusgaten en vandaar verlaat het zout, opgelost in water, hun lichaam. Daarom hangt er vaak een druppel aan hun snavel en zie je ze af en toe met hun kop schudden om van die druppels af te komen. Eigenlijk plassen ze dus een beetje uit hun neus. Broeden Zo stoer als zeevogels zijn op zee, zo onhandig zijn het op het land. Daarom broeden ze op steile kliffen, of verlaten zandplaten en eilandjes, die moeilijk te bereiken zijn voor mensen en landroofdieren, zoals vossen. De meeste zeevogels broeden in kolonies. Het voordeel daarvan is dat er veel ogen zijn om een vijand te bespeuren en dat ze elkaar met veel gekrijs voor waarschuwen. De meeste zeevogels leggen maar 1 ei. Uit dit grote ei komt na lang broeden het jong. Dan zit het werk er nog niet op voor de ouders. Vanaf de broedkolonie moeten ze vaak lange tochten maken om aan voedsel te komen voor de kleine. Alles bij elkaar kost het een zeevogelpaar erg veel energie om een kleintje op de wereld te zetten en groot te brengen. Daarom leggen ze per seizoen maar 1 ei, daaraan hebben ze werk genoeg. Gelukkig kunnen zeevogels wel 0 tot 0 jaar oud worden, zodat ze toch veel nakomelingen kunnen krijgen. Nieuwsgierig geworden naar deze bijzondere zeebewoners? Lees dan het zeevogeldossier op www.noordzee.nl/ natuur. Jan van Gent Zeekoet Grote stern 19 september 00: Groen licht voor vogels; ze vliegen verder Met hun vleugels in een V-vorm naar achteren gevouwen en hun kop loodrecht naar beneden, snijden Jan van Genten met een snelheid van honderd kilometer per uur door het wateroppervlak. Zwarte zee-eend Zeekoeten broeden op steile rotskusten. Ze staan naast elkaar op de richels met hun witte buik naar zee, als soldaten in het gelid. Bij gevaar steken ze hun spitse snavels als bajonetten omhoog. Noordse stormvogel Met zijn mooie zwarte boevenkap en nekkuif lijkt de grote stern heel stoer, maar hij houdt helemaal niet van vechten. Rooft een meeuw zijn nest leeg, dan kijkt de grote stern hulpeloos toe. Kleine mantelmeeuw Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat wit verlichte booreilanden en platforms in zee, s nachts duizenden vogels aantrekken. Door het witte licht te vervangen door groen licht wordt deze aantrekkingskracht een stuk minder en kunnen vogels gewoon doorvliegen naar de plek van bestemming. 1. Noordse stormvogel foto: Marijke de Boer. Zeekoeten foto: W.J. Strietman. Kleine mantelmeeuw (met neusdruppel) foto: Henk Offringa. Zwarte zee-eend foto: Henk Offringa. Grote stern foto: Adriaan Dijksen / Foto Fitis 6. Jan van gent foto: Henk Offringa. Kleine mantelmeeuw foto: Adriaan Dijksen / Foto Fitis (bron: NRC Handelsblad. www.nrc.nl) Een onderhuidse speklaag en een dik pak dons houden zwarte zee-eenden warm, maar zorgen er ook voor dat het net is alsof ze met zwembandjes aan onder water moeten komen. In december trekt de noordse stormvogel naar zijn broedkolonie op zoek naar een partner. Twee weken voordat het ei gelegd wordt gaat het stel op huwelijksreis om zich dik te eten. Kleine mantelmeeuwen trekken naar gebieden op de Noordzee, tot wel 100 kilometer vanaf de kolonie. Hun vangst brengen ze naar de jongen in een soort boodschappentas, de krop. 6 Dode vogels en het Coastwatch onderzoek Zeevogels gaan net als alle andere dieren ook dood. Soms door ziekte, soms door honger, soms door olie, soms gewoon omdat ze oud zijn. Tijdens het Coastwatch onderzoek, waar op pagina 6 en een uitgebreid verslag van staat, noteren de jonge onderzoekers ook hoeveel dode vogels ze zien aan de kust. In totaal werden in 00 8 dode vogels geteld op 6 km kust. Een ooggetuigeverslag van Ruth van de RS Simon Vestdijk: Om half elf gingen we meteen onze plek op de dijk zoeken. We gingen daar meteen bezig met turven. We hebben een stuk of dode vogels gezien en dat was zo ranzig, het was eigenlijk wel zielig. Wil je weten hoeveel vogels er iedere maand aanspoelen op onze kust, met of zonder olie in hun veren. Kijk dan op http://home.planet.nl/~camphuys/ NZGNSO.html. Bij het onderdeel Zeevogels staat overigens nog leuke informatie over het leven van zeevogels.
NoordzeeNatuurKrant Noordzee~Bewoner: Eb en vloed Eb en vloed zijn termen die je waarschijnlijk wel kent. Bij eb trekt het water van de zee zich langzaam terug tot het laagste punt tijdens laagwater. Je moet dan vanaf de duinen een flink eind lopen om bij de zee te komen. Bij vloed komt het water op tot het hoogste punt, hoogwater. Meestal is er dan weinig strand meer over. Wist je dat......het verschil tussen hoog en laag water niet overal even groot is? In Nederland is in Bath, achter in de Westerschelde, het verschil het grootst: ongeveer,8 meter. In Den Helder is dat maar 1, meter. In Frankrijk bijvoorbeeld kan het wel vijftien meter zijn! De mossel Mosselen komen langs de hele Nederlandse kust veel voor. Je kent de aparte vorm van de donkere schelpen vast. Ze liggen vaak op het strand en misschien soms wel op je bord. Maar een mossel is meer dan een mooie schelp of een lekker hapje, het is een echt zeedier. Mosselen eten hele kleine voedseldeeltjes die ze uit het water filteren. Hiervoor zetten ze hun schelpen een beetje open. Komt er een vijand langs of komen ze droog te liggen dan sluiten ze razendsnel hun schelp om zichzelf te beschermen. In het voorjaar laten mosselen vele miljoenen eitjes vrij. De larven leven eerst als plankton, totdat ze een goede plek tegenkomen. Dat is een harde ondergrond, bijvoorbeeld een steen of paal, of een schelp die zich al ergens heeft vastgehecht. Mosselen kunnen zo hele stukken van de bodem bedekken, de zogenaamde mosselbanken. Een mossel maakt zich vast met byssusdraden. Hij scheidt dunne straaltjes vloeistof uit, die dan hard worden; een soort lijm dus eigenlijk. Als hij toch liever naar een andere plek wil, dan kan hij die byssusdraden weer absorberen en verhuizen. Maar hoe komt dat nu eigenlijk? Zit Neptunus ergens midden op zee te jojo-en of is er toch iets ander aan de hand? Hoe eb en vloed veroorzaakt worden is een heel ingewikkeld verhaal. De maan De maan draait om de aarde, zoals jullie weten. Daarbij trekken ze elkaar aan. Hierdoor neemt de aarde overdreven gezegd de vorm van een rugbybal aan. Een spitse punt van de rugbybal wijst naar de maan, de andere punt wijst precies de andere kant op. Het water in de zeeën en oceanen reageert sterker dan het vaste land en zo ontstaat een vloedgolf. Vloedgolf is dus niet alleen de naam voor enorme golven die grote overstromingen en veel schade veroorzaken. Omdat de aarde elke dag ook nog eens om haar eigen as draait, is het niet een maar twee keer per dag vloed en ook twee keer per dag eb. De zon Ook al staat de zon enorm ver bij ons vandaan toch trekken aarde en zon aan elkaar. Veel minder dan de maan en de aarde, maar genoeg om eb en vloed te beïnvloeden. Dit wordt vooral duidelijk tijdens springtij en doodtij. Tijdens springtij staan de zon en de maan aan dezelfde kant van de aarde. Samen trekken ze dan aan de aarde en veroorzaken extra hoog hoogwater en extra laag laagwater. Bij doodtij vormt de zon met de aarde en maan geen rechte lijn, maar een rechte hoek. Hierdoor werkt de kracht van de zon tegen de kracht van de maan in en wordt het verschil tussen hoog- en laagwater kleiner (zie tekening). Springtij bij volle maan Doodtij bij halve maan Eb en vloed in Nederland Als je zelf op het strand staat dan lijkt het opkomende en afgaande water, een beweging loodrecht op de kust. Dat is niet helemaal waar. De vloedgolf stroomt van zuid naar noord langs onze kust. Dus niet van west naar oost! Dat betekent dat het in Vlissingen eerder hoogwater is dan in Den Helder. Kijk maar eens op www.getij.nl. ~ Wist je dat......dieren ook graag mosselen eten? Eidereenden bijvoorbeeld slikken de hele mossel in en kraken de schelpen in de maag. Bodemleven We weten allemaal dat er vissen zwemmen in de zee, maar wist je ook dat het op de bodem van de zee een drukte van belang is met allerlei planten en dieren? Leven op de Klaverbank foto: Godfried van Moorsel (Ecosub) / RWS Directie Noordzee Niet overal op de Noordzeebodem leven dezelfde soorten. Wieren en algen hebben, net als landplanten licht nodig om te groeien. Ze komen alleen voor waar nog zonlicht komt. Bodemdieren kunnen ook dieper in zee leven. Welke dieren waar leven, hangt vooral af van de diepte van de zee en van het bodemtype. Ligt er alleen zand op de bodem of ook slib of is de bodem juist rotsachtig? Ook scheepswrakken en pijlers van plat- Zee~Weetje: Afgelopen zomer kwam de kleine heremietkreeft massaal voor langs de Noordzeekust. Omdat het beestje flink agressief is wordt hij ook wel boxertje genoemd. forms zien veel bodemdieren als een ideale plek om te leven. Op elke plek komt een combinatie van dieren (een gemeenschap) voor, die aangepast is aan die specifieke omstandigheden. Leven in een zandbodem In het Nederlands deel van de Noordzee vind je vooral zandbodems. Soms is het zand vermengd met slib (zoals op het Friese Front) of met grind (zoals op de Klaverbank). Een zandbodem lijkt op het eerste gezicht een beetje een kale boel. Maar als je goed kijkt, is er genoeg leven te vinden! Zandbodems bieden weinig houvast dus de meeste dieren leven niet op het zand, maar tussen de zandkorrels. Ze hebben zich helemaal of maar een stukje ingegraven in de bodem. Als je een stuk van de zeebodem zou afgraven, dan vind je tot 0 cm diep verschillende beestjes op verschillende dieptes. In totaal kunnen er per vierkante meter wel meer dan 000 dieren voorkomen. En eten dan? Het zand beschermt de bodemdieren en geeft ze houvast. Wel veilig, maar hoe kom je aan zuurstof en eten? Elk dier heeft hiervoor zijn eigen oplossing. Wadpieren bijvoorbeeld leven in U-vormige gangen, waar ze steeds nieuw water doorheen pompen om aan zuurstof en voedseldeeltjes te komen. Bergjes van zandslierten op het strand markeren de woning van de pier, het zijn hoopjes pierenpoep. Kokerwormen leven in een zelfgebouwde koker van slijm vermengd met zand of schelpjes. Een krans van tentakels steken ze geregeld naar buiten om zuurstof en voedsel uit het water te halen. Veel tweekleppige schelpdieren (zoals kokkels en nonnetjes) graven zich in de bodem in. Die gebruiken een soort slurf-achtige buisjes (siphonen) die boven het zand uitsteken om te kunnen ademen en eten. Die siphonen zijn trouwens een lekker hapje voor veel dieren, zoals jonge scholletjes en allerlei vogels. Er zijn ook dieren die op de bodem leven en zich niet ingraven. Dat zijn vooral dieren, die leven van andere bodemdieren (dood of levend), zoals de noordzeekrab en zeesterren. Platvissen zijn een ander voorbeeld. Zij camoufleren zich door een beetje zand over zich heen te woelen. Ze kunnen daarna rustig wachten tot ze een lekker hapje zien. ~ BRON: ECOMARE Een schelpkokerworm (foto: Mat Vestjens) Een Noordzeekrab (foto: Mat Vestjens) Een kokkel (foto: Sytske Dijksen / Foto Fitis )
NoordzeeNatuurKrant Vissen in of van de Noordzee Noordzee~Bewoner: Vissen horen in de zee, zoals konijnen in de duinen of koeien in de wei. Ze zijn helemaal aangepast aan het leven in het zoute water. Met hun kieuwen halen ze zuurstof uit het water. Ook hebben ze een lichaamsvorm die aangepast is aan hun manier van leven. Denk bijvoorbeeld aan de platte schol die zich perfect onder het zand kan verstoppen en zo onzichtbaar blijft voor prooi en vijand. Een kabeljauw is juist mooi gestroomlijnd om zo min mogelijk weerstand te hebben tijdens de lange afstanden die hij zwemt. Vissen doen alles in het water, dus ook voortplanten oftewel paaien. Het seksleven van de meeste vissen stelt niet veel voor. Vrouwtjes leggen eitjes in het water, soms wel duizenden tegelijk. Daarna worden de eitjes bevrucht met zaad van de mannetjes. De meeste vissoorten paaien op specifieke plekken in zee: de paaiplaatsen. Uit de eitjes komen kleine visjes, de larven, die mee worden gevoerd met de stroming. Dat is niet zonder gevaar. Veel worden er onderweg opgegeten. De larven die wel overleven, FOTO: HENK HEESSEN komen terecht op plekken waar het goed opgroeien is: de kinderkamers. De kustzone is bijvoorbeeld een goede kinderkamer voor schol; er is veel voedsel en het is er niet al te koud. Als de vissen wat groter geworden zijn, trekken ze naar andere delen van de zee. In de Noordzee krijgen de meeste vissen helaas niet de kans om echt oud te worden, ze worden vaak weggevist als ze nog jong zijn. Visserij Op zee wordt veel vis gevangen. Op de Noordzee werken veel boomkorvissers. Zij vissen vooral op platvis, zoals tong en schol. Voor een boomkornet hangen zware kettingen, die over de bodem worden gesleept en de bodem loswoelen. De vis die zich in de bodem verstopt heeft, wordt opgeschrikt en het net in gejaagd. Een groot probleem hierbij is, dat ook veel andere dieren die op of in de zeebodem leven niet tegen de zware kettingen kunnen en doodgaan. Een ander probleem van vissen met de boomkor is dat er heel veel andere dieren en vissoorten gevangen worden die de vissers niet kunnen verkopen. Dit wordt bijvangst genoemd. Dat wordt overboord gegooid, maar de dieren zijn dan vaak al dood. Helaas bezorgt de visserij het leven in zee nog meer problemen. De laatste jaren is veel teveel vis gevangen. Hierdoor blijven er steeds minder vissen over, die ook steeds kleiner en jonger zijn. Elk jaar komen er minder jonkies bij dan dat er weggevangen worden. Dus komt er minder en minder vis. Het gaat bijvoorbeeld niet goed met de kabeljauw. Positief nieuws? Er is ook goed nieuws. Er zijn visserijmethoden die weinig schade aanrichten aan de bodem van de zee en die minder bijvangst hebben, zoals snurrevaad. Ook zijn er vissers die niet alle vis willen wegvangen, maar snappen dat er ook nog vis over moet blijven. Gelukkig kunnen wij zelf ook wat doen! We kunnen stoppen met het eten van die vissen waar het slecht meegaat of waarbij de vangst veel schade aanricht aan de zee. Eet liever geen Noordzee kabeljauw, paling of schol. Andere vissen kunnen we juist wel eten, bijvoorbeeld haring of de minder bekende schelvis. Op deze manier kunnen we ook over 10 jaar nog een lekker visje eten en kunnen vissers blijven vissen. Wil je meer weten over welke vissen je wel of juist niet zou moeten eten? Kijk dan op www.goedevis.nl. Download het goede vis lijstje; makkelijk om mee te nemen als je vis gaat kopen. Wil je meer weten over vis en visserijmethoden? Kijk dan op www.noordzee.nl/ visserij ~ Haring Haring zwemt in scholen. Overdag zwemmen ze net boven de zeebodem of in diep water. s Avonds gaan ze naar het oppervlak. Hier filteren ze planktondiertjes en vislarven uit het water. De haring die in de Noordzee zwemt, is te verdelen in groepen die buiten het paaiseizoen gewoon door elkaar zwemmen. Maar elke groep paait op een andere plek en in een andere periode. De Doggersbank haring paait van augustus tot oktober.dat paaien gaat als volgt: de vrouwtjes van de hele school leggen eitjes (schieten kuit). Tegelijkertijd worden de eitjes bevrucht door de mannetjes. Dit gebeurt vlak boven de zeebodem. De eitjes zijn met slijm bedekt, zinken naar de bodem en hechten zich daar vast. Afhankelijk van de watertemperatuur komen de eitjes uit na 8 tot 0 dagen. Vorig jaar is een bijzondere ontdekking gedaan. In een laboratorium zijn ze er achter gekomen dat haring scheten laat. Dat was te horen als een knetterend geluid en te zien als gasbelletjes. Gemiddeld duurde een haringscheet, seconde, maar uitschieters tot 8 seconden zijn ook gehoord! Waarschijnlijk dienen die scheten als communicatiemiddel. Helaas kunnen dieren die haringen eten, zoals walvissen en zeehonden, ze ook horen. Wil je zelf wel eens een haringscheet horen, ga dan naar www.noordzee.nl/ natuur. Zee~Weetje: BRON: DIERGAARDE BLIJDORP Schol Een net geboren schol ziet er uit als een gewoon visje. Na 1 of maanden verhuist hun linkeroog naar de andere kant, draait hun kop, gaat hun bek scheef zitten en groeien de rug- en buikvinnen door tot aan de kop. Vanaf dat moment zwemmen ze op hun linkerkant. FOTO: MAT VESTJENS FOTO: G. VAN MOORSEL (ECOSUB) / RWS DIRECTIE NOORDZEE Zeeduivel Zeeduivelmannetjes kunnen wel meter lang worden! Ze hebben een heus vislokkertje aan een rugstekel. Daarmee zwiepen ze heen en weer voor hun grote open bek. Visjes die daarop afkomen eten ze lekker op. Makreel Makrelen jagen in scholen op roeipootkreeftjes, vislarven en verschillende vissoorten. Zo n school kan wel 9 km lang, km breed en 0 meter diep zijn! FOTO: HENK HEESSEN De zeedonderpad is een geemancipeerde vis. Het vrouwtje legt de eitjes en houdt het daarna voor gezien. Het mannetje blijft bij de knalroze eitjes en beschermt ze. Vissers vissen vuil uit de Noordzee Vuilvissen (foto: RWS Directie Noordzee) Vissersschepen vangen niet alleen vis in hun netten maar ook een heleboel zwerfvuil. Dat varieert van plastic zakken tot stalen vaten. Sinds 000 werken Rijkswaterstaat Directie Noordzee en de bemanning van tien viskotters uit Den Helder en Texel samen in het vuilvisproject om het opgeviste vuil aan boord te verzamelen in grote zakken (big bags). Elke maand brengen de vissers big bags aan wal. In totaal is er de afgelopen jaren bijna 00.000 kilo afval uit de Noordzee gehaald. Het zwerfvuil wordt door schepen expres of per ongeluk in zee gegooid. Vissersschepen vissen regelmatig plastic zakken, lappen, nylontouw, visnetten, hout, kunststof verpakkingsmateriaal, stalen drums of glas op. De vissers die dat zwerfvuil in hun netten krijgen, gooien het meestal weer overboord, omdat ze anders zelf voor verwerkingskosten opdraaien. En dat vinden vissers onterecht, het is tenslotte niet hun vuilnis. Daarom startte in 000 het vuilvisproject. Rijkswaterstaat Directie Noordzee zorgt samen met de haven en afvalinzamelaars dat het opgeviste vuil wordt ingezameld en verwerkt. Tijdens de Noordzeeconferentie in 00, waar alle ministers van de landen die aan de Noordzee grenzen aanwezig waren, is het vuilvisproject erkend als een belangrijke stap op weg naar een schonere Noordzee. Even belangrijk is dat scheepsbemanningen zelf niets meer in de Noordzee gooien. ~ 1 oktober 00: Toprestaurants halen kabeljauw van de kaart Na een eerder bericht van biologen dat de kabeljauw zal uitsterven als er niet snel actie wordt ondernomen, wilden veel restauranteigenaren hier ook iets aan doen. In Utrecht besloten diverse restaurants mee te werken door deze vissoort van hun menukaart te halen. Zo hopen de eigenaren en de koks dat de handel in kabeljauw stopt en de soort gered kan worden van een wisse dood. (bron: Utrechts Nieuwsblad. www.un.nl)
6 NoordzeeNatuurKrant 1 11 Coastwatch prikbord! 9 11 Op donderdag 1 mei 00 vertrokken we met de klassen 1f en 1h naar Egmond aan Zee. Rond tien uur, kregen we een gevulde koek en gingen we beginnen aan het project. Wij moesten eerst nog anderhalve kilometer lopen voordat we konden beginnen. In het getijdenzone liep Amy, maar daar lag niet veel. Anouk en Chantal liepen in de spatzone, waar wel veel te vinden was. Aan de kant van de duinen liep Amber, daar was zoveel dat Chantal ging helpen. Onderweg moesten we nog drie verschillende soorten schelpen zoeken en verzamelen. Toen we aankwamen moesten we de namen van de die schelpen uitzoken met behulp van een kaart. Als beloning kregen we een consumptie waar we warme chocolademelk voor haalden, want we waren helemaal verkleumd. Daarna hadden we nog tijd over en mochten we nog met ballen en frisbees spelen. door Anouk Haakman, Chantal Molenkamp, Amber v/d Bogert, Amy v/d Brink van het PCC 1 18 1 16 We vonden het allemaal heel interessant en leerzaam. We hebben nu geleerd dat we goed met de natuur moeten omgaan en niet zomaar afval moeten weggooien. We hebben ook uitgevonden dat er veel soorten schelpen zijn. Kortom: het was leuk en leerzaam. Punaise naam deelnemer locatie datum 1 Scouting Frans Naerebout Neeltje Jans 16 oktober Buys Ballot Zandkreek (Oosterschelde) 1 oktober GS Randstad Maasvlakte april ISW Poeldijk Monster Shell International Rijswijk Kijkduin / november 18 september 6 Johan de Wit College Meijendel 8 november Wellant College Leidschendam Wassenaar november 8 Northgo College Noordwijk aan zee 1 mei 9 Kennemer Lyceum Bloemendaal 11 oktober 10 Noordzee College Duin en Kruitberg oktober 11 PCC Egmond aan Zee 1 mei 1 CS Jan Arentsz Bergen aan Zee 8 april 1 Stedelijk Dalton College Schoorl april 1 Clusius College 1 16 RSG Simon Vestdijk Harlingen RSG Simon Vestdijk Franeker St-Maartenszee Callantsoog 1 april Harlingen Roptazijl 8 november Sexbierum 8 november 1 t Schylger Jouw Oosterend, Terschelling 11 juni 18 Burg. Walda Nes, Ameland juni 1 Brenda Laport en Susanne Lange uit klas 1e 6 8 9 1 11 10 1 1 Gemiddeld vonden we 180 stuks zwerfvuil per 00 meter! 1 Toen we er waren gingen we eerst even uitrusten en we gingen naar de zeekant kijken en Tjitske viel en haar hele broek was helemaal vies en we hebben allemaal dingen gevonden en de papieren ingevuld. En later gingen we weer even bij het water kijken om wat te zoeken en ik had nog een mossel gevonden. RS Simon Vestdijk Samantha v1
NoordzeeNatuurKrant Coastwatchresultaten 00 0 fig. 1 Stuks zwerfvuil per 00 meter 6 Coastwatch is een project voor de onderbouw van het Voortgezet Onderwijs. Jongeren inventariseren met turflijsten wat er aan zwerfvuil op de Nederlandse kust ligt. De verzamelde gegevens kunnen ze zelf 11 verwerken, maar ze worden ook naar Stichting De Noordzee gestuurd. Wij verzamelen en analyseren ieder jaar de gegevens van heel Nederland. De resultaten gebruiken we om aandacht te vragen voor de vervuiling van de zee. Zo werken we samen aan een schonere en gezondere Noordzee! 0 106 6 Waddenzee Noordzee Zeeuwse delta 00 was een goed jaar voor Coastwatch; maar liefst 8 nieuwe scholen meldden zich aan. Deelnemers die al jaren meedoen en nieuwkomers onderzochten samen, kilometer van de Nederlandse kust. Van Zeeland tot op de Waddeneilanden is er gecoastwatcht, zoals je kunt zien op de kaart op pagina 6. Hoeveelheid zwerfvuil Op een onderzoekseenheid van 00 meter lagen gemiddeld 180 stuks zwerfvuil. Dat is vergelijkbaar met vorig jaar. We hebben het hier over gemiddelden, dus per locatie kan meer of minder zijn gevonden. Zo werden bij Monster (Zuid-Holland) gemiddeld 6 stuks vuil gevonden per eenheid en bij de Zandkreekdam aan de Oosterschelde slecht 9 stuks. Aan de Noordzeestranden van Noord- en Zuid-Holland en de Waddeneilanden wordt normaal gesproken het meeste vuil gevonden. Vooral op de Noordzeestranden van de Waddeneilanden kun je prima strandjutten. Zeestromingen zorgen er namelijk voor dat hier erg veel afval uit zee aanspoelt. Aan de Waddenzeekant ligt juist veel minder troep. Aan de Ooster- en de Westerschelde in de Zeeuwse Delta ligt over het algemeen het minste. In fig. 1 kun je zien hoe het dit jaar is uitgepakt. Top Tien Van al het vuil dat is gevonden, is een Top Tien samengesteld (zie fig. ). Plastic zakken en lappen staan bovenaan de lijst. Dat is niet de enige categorie van plastic voorwerpen die in de top tien is beland: 6 van de 10 plekken worden ingenomen door plastic. Eigenlijk zelfs nog meer, want van de touwen en netten is een groot gedeelte ook gemaakt van plastics. Geen goed nieuws als je bedenkt dat het wel 00 jaar kan duren voordat bepaalde soorten plastic zijn vergaan. Verder is het opvallend dat er steeds meer poep op de stranden gevonden wordt. Vorig jaar kwam deze categorie binnen in de top tien op nummer 8, dit jaar stijgt poep door naar de 6e plek. Werd er in 00 zoveel meer door honden en paarden gepoept op onze stranden? Samenstelling Als we kijken naar de Coastwatch gegevens van de afgelopen jaren, dan valt er iets op. De samenstelling van het gevonden zwerfvuil is ieder jaar ongeveer gelijk. Kijk en vergelijk in fig.. Kilo s afval Op 1 locaties werd het zwerfvuil op het strand niet alleen geteld, maar ook gewogen. Gemiddeld werd 86 kilo afval gevonden op een stuk strand van 00 meter. Net als bij de aantallen laat het gewicht grote verschillen per locatie zien. Op Ameland lag maar liefst 9 kilo troep, terwijl er op een stuk strand in de buurt van Bergen aan zee maar, kilo werd gevonden. 9 Waar komt al dat vuil vandaan Een strand met veel troep erop is schadelijk voor de dieren die er leven en ook niet prettig voor ons. Om te voorkomen dat we die troep steeds maar weer op moeten ruimen, moeten we er voor zorgen dat het niet meer op het strand terecht komt. Dit is helaas makkelijker gezegd dan gedaan. Een eerste stap op weg naar een oplossing is weten waar het vuil vandaan komt. Het zwerfvuil op de Nederlandse kust is grofweg in te delen in vier groepen: 1. aangespoeld uit zee (o.a. netten, viskisten en werkhandschoenen);. door toeristen achtergelaten (bijvoorbeeld frietbakjes en kranten);. gedumpt vanaf land (o.a. puin en stoelen); en. afval waarvan we niet zeker weten waar het vandaan komt. In deze laatste groep zitten bijvoorbeeld de drankverpakkingen. We weten niet of een gevonden colafles door bezoekers van het strand is achtergelaten of dat een matroos van een of ander vrachtschip hem overboord heeft gegooid. Zoals je kunt zien in fig., komt een groot deel van het afval op de stranden uit zee. Dat is door de wind vanaf zee naar het land geblazen. Een deel van de spullen zal per ongeluk van een schip of een boorplatform zijn gewaaid. Helaas gaat er ook met opzet van alles over de reling van een schip, ook al is dat al jaren verboden. Je kunt het zo gek niet bedenken of het wordt overboord gezet: flessen van frisdrank, bussen bouwschuim, verfblikken, kapotte stoelen en ga zo maar door. fig. Heb je gezien dat toeristen ook verantwoordelijk zijn voor 18% van de troep? En dan te bedenken dat de gegevens van Coastwatch buiten het badseizoen zijn verzameld. In de zomer wordt er nog veel meer troep door ons allemaal achtergelaten na een dagje zonnebaden. Help mee het strand en de zee schoon te houden en laat op het strand geen troep achter, maar gooi het in de vuilnisbak of neem het mee terug naar huis! fig. Vuil Top 10 / 00 1 Plastic zakken, lappen, etc. 1 Touwen, netten en kabels 11 Overige plastic voedselverpakkingen Houten pallets en stuwmateriaal 1 9 Plastic drankflessen 11 6 Piepschuim 18 Dierlijke uitwerpselen 1196 8 Drinkpakken 109 9 Glazen drankflessen 81 10 Jerrycans, viskisten, etc. 8 Samenstelling zwerfvuil (in percentages) 000 001 00 00 00 Plastic 9 0 Hout 1 1 11 1 10 Touwen en netten 1 11 11 1 16 Papier 8 10 10 9 8 Metaal 6 6 6 Glas Textiel Overig 1 1 1 1 1 100 100 100 100 100 0% fig. Herkomst zwerfvuil herkomst onbekend 18% % <1% 1 uit zee van land van toeristen
8 NoordzeeNatuurKrant Noordzeepuzzel 1 Ben jij een echte Noordzee Natuurkenner en wil je dat wel eens bewijzen? Maak dan de puzzel. Maak met het antwoord een slagzin die Stich- ting De Noordzee goed kan gebruiken. Misschien win jij wel een VIP tour voor vier personen door het Oceanium in Rotterdam of het spannende 6 zeespel Ruimterover. Stuur je oplossing naar info@noordzee.nl. Zorg dat je oplossing voor 18 mei 00 binnen is! Vergeet niet je naam en adres te vermelden. De winnaars worden bekend gemaakt tijdens de Week van de Zee 00. 9 8.. 10 11 In het Oceanium van Diergaarde Blijdorp kun je de wereld Vragen: Ruimterover is een spel waarin kennis, geluk en strategische beslissingen bepalen wie de meeste van de zee echt beleven. Je kunt er wandelen over de zeebodem en langs kusten. Je ontmoet er scholen vis en speelse otters. Neem een voorproefje op de site www.diergaardeblijdorp.nl. 1. Stichting De Noordzee werkt hard aan een schone en veilige zee voor mens en dier met speciale aandacht voor dit dier.. Een zeevogel met boodschappentas.. Vis die 80 lampen kan laten flikkeren.. Bodembewoner die andere bodemdieren eet.. Zandwal midden in de Noordzee. 6. Opkomend water.. Deelnemers aan Coastwatch onderzoeken hoeveel hiervan op de Nederlandse kust ligt. 8. Van deze kleur licht op boorplatforms hebben trekvogels het minste last. 9. Op deze site kun je vinden welke vis je met goed geweten kunt eten. 10. Explosieve naam voor het leggen van eitjes bij vissen. 11. Een andere naam voor de neusgaten van een walvis. ruimte op de Noordzee krijgt en het spel wint. Een zee van informatie Met het lezen van deze krant heb je een kijkje onderwater kunnen nemen. Als je ook meegedaan hebt met Coastwatchproject dan heb je zelf het strand en de zee ervaren. Misschien ben je wel heel nieuwsgierig geworden naar die bijzondere zeewereld! Gelukkig zijn er veel manieren om meer te weten te komen over de zee en alles wat daar mee te maken heeft. Blader thuis eens een krant door op zoek naar artikelen met zeenieuws of over zee-activiteiten bij jou in de buurt. Op internet zijn veel websites te vinden die je wijzer kunnen maken. Op www.noordzee.nl kun je bijna alles vinden over onze Noordzee en het milieu. Er is bijvoorbeeld informatie te vinden over dolfijnen, walvissen en nog meer interessante zeedieren. Of over scheepsrampen en windmolens op zee. Op de site www.noordzee.org staat wat de overheid doet voor het leven in zee, voor goede vaarwegen voor schepen en voor de veiligheid op zee. Je kunt er allerlei schepen van de kustwacht bekijken. Kijk ook eens bij levende zee, zeebeestje van de maand en laat je verrassen. In 00 zijn er tijdens de Week van de Zee door het hele land weer honderden activiteiten om te doen (19 t/m 9 mei). Ontdek een Zee van Zand bij jou in de buurt! www.weekvandezee.nl Leer op de site www.zeeinzicht.nl de bewoners van de Noordzee kennen. Zowel boven als onder water! Print op www.goedevis.nl het mini-vislijstje en leer iedereen uit de buurt (bijvoorbeeld je ouders) welke vis je het beste kan kopen en welke vis liever niet. Zee~Weetje: Stichting De Noordzee Wist je dat er vroeger veel dolfijnen in De Noordzee leefden? Tegenwoordig zijn dat er niet zoveel meer. Het is er te lawaaierig, niet schoon genoeg en er is niet altijd voldoende voedsel te vinden. Dit komt omdat wij met z n allen die zee ook willen gebruiken. Bijvoorbeeld om overheen te varen met grote schepen, om in te vissen en om poep en plas in weg te spoelen. Stichting De Noordzee probeert met 18 mensen ervoor te zorgen dat de dolfijn weer graag in de Noordzee leeft. We willen daarom de zee zo gezond en schoon mogelijk krijgen. We praten hier met bijvoorbeeld ministers over en andere mensen die de Noordzeeregels maken. Maar we praten ook met Noordzee-gebruikers zoals vissers en kapiteins. We leggen dan uit waarom de zee gezonder en schoner moet worden en hoe dat zou kunnen. Soms is het nodig om via televisie, radio of krant extra veel aandacht te krijgen voor de Noordzee. In het uiterste geval halen we de rechter erbij. Wij van Stichting De Noordzee werken keihard voor de Noordzee en we kunnen jouw hulp goed gebruiken bij het speuren naar opvallende gebeurtenissen. Als je iets geks hebt meegemaakt aan zee, iets verdrietigs of juist iets spannends, dan willen wij dat graag weten! Je kunt een mail sturen naar info@noordzee.nl of een briefje schrijven. Ons adres: Stichting De Noordzee Drieharingstraat 11 BH Utrecht 00 00 16 info@noordzee.nl www.noordzee.nl Colofon Uitgever: Stichting De Noordzee Samenstelling en tekst: Sytske van den Akker, Ike Span Met bijdragen van: Bastiaantje Vriesendorp, Wouter Jan Strietman, Barbara Clasie, Rijkswaterstaat Directie Noordzee en Coastwatch scholen Tekeningen zeeweetjes: John Jansen Tekeningen zeevogels: Christiaan Jansen Vormgeving en productie: STRETTA, Utrecht Mogelijk gemaakt door: Ministerie van LNV en Rijkswaterstaat, Directie Noordzee Bruinvissen worden ook wel zeevarkens genoemd. Ze zijn stevig en kunnen een knorrend geluid maken