Zorgpad 1 Onvruchtbaarheid en IVF behandeling Aangeboden door
Wat staat in 2 deze brochure? Inleiding 3 De natuurlijke bevruchting 3 Analyse onvruchtbaarheid 4 Oorzaken van onvruchtbaarheid 4 Kinderwens bij onvruchtbaarheid 5 Behandelingen bij onvruchtbaarheid 5 De IVF behandeling 6 Wanneer komt u in aanmerking voor IVF behandeling 6 Het IVF team 6 IVF behandeling stap voor stap 7 Risico s en gevolgen van een IVF behandeling op 8 korte termijn Risico s en gevolgen van een IVF behandeling op 9 lange termijn Spannende en kwetsbare tijd 9 Aanvullende informatie 10 Gespecialiseerde klinieken en kwaliteit van zorg 10 Check list IVF/ICSI 12
Inleiding 3 Een kinderwens is een vreugdevol uitkijken naar het krijgen van kinderen. Het lijkt de gewoonste zaak van de wereld voor veel paren. Echter, ongeveer 5% van alle paren blijft ongewild kinderloos. Medisch gezien is er sprake van onvruchtbaarheid wanneer een zwangerschap uitblijft na meer dan 12 maanden onbeschermde en op zwangerschap gerichte gemeenschap. Volgens deze definitie is 1 op 6 paren onvruchtbaar. In de praktijk spreekt men vaak van verminderde vruchtbaarheid of subfertiliteit. Bij deze verminderde vruchtbaarheid komt een vrouw niet zomaar meteen in aanmerking voor een vruchtbaarheidsbehandeling. De leeftijd van de vrouw, de kansen op een spontane zwangerschap in het jaar daarna en de eventuele diagnose (de oorzaak van de verminderde vruchtbaarheid) zijn daarbij bepalend. Vanaf het 30e jaar wordt de kans op een spontane zwangerschap ieder jaar kleiner. Is er een ideale leeftijd om zwanger te raken? Ja. Sowieso voor je 30e jaar. Na het 35e jaar neemt de voorraad eicellen in de eierstokken af, waardoor het moeilijker wordt om zwanger te raken. Een vrouw van 37 jaar zal bij het uitblijven van een zwangerschap daarom eerder worden doorgestuurd voor vruchtbaarheidsbehandeling dan een vrouw van 28 jaar. In dat laatste geval zal meestal toch worden afgewacht. De natuurlijke bevruchting Hoe vind een natuurlijke bevruchting plaats? Maandelijks groeien en rijpen eicelletjes in de eierstokken. Een eicel is microscopisch klein en wordt omgeven door een eiblaasje, wat gevuld is met vocht (de follikel). Per maand groeit slechts één van de eicellen door en gaan de andere verloren. Bij de eisprong (ovulatie) barst dit ene eiblaasje open en komt de eicel vrij. Bij een regelmatige cyclus van 28 dagen valt het tijdstip van de eisprong tussen de twee menstruaties in. De eicel wordt opgevangen door één van de eileiders. De zaadcellen komen bij het vrijen in de schede en zwemmen in enkele minuten via de baarmoeder naar de eileider. In de eileider kunnen eicel en één zaadcel versmelten: de bevruchting. De bevruchte en delende eicel heet nu embryo en verplaatst zich in zo n 4 dagen naar de baarmoeder. In het slijmvlies van de baarmoeder vindt daarna de innesteling van het embryo plaats.
Analyse onvruchtbaarheid 4 Essentieel bij de analyse (onderzoek) van vruchtbaarheidsproblemen door de huisarts is de betrokkenheid van beide partners. In het vraaggesprek (anamnese) zullen allerlei details aan de orde komen: De duur van de kinderwens Het aantal maanden onbeschermde gemeenschap, frequentie (hoe vaak) en tijdstippen Details over de menstruatie Details over eerdere zwangerschappen Negatieve invloeden op de vruchtbaarheid zoals doorgemaakte infecties aan de geslachtsorganen en/of het bekken, gebruik van bepaalde geneesmiddelen, roken, bovenmatig gebruik van alcohol, verslaving, overgewicht, seksuele problemen en met het werk samenhangende omstandigheden zoals onregelmatige werktijden/giftige chemicaliën/psychische belasting. Psychiatrische problematiek Erfelijke ziekten Daarnaast vindt lichamelijk onderzoek plaats. Dit bestaat uit onderzoek van de uit en inwendige geslachtsorganen en bepaling van het gewicht. Aanvullend kan spermaonderzoek en een chlamydia antistof test uitgevoerd worden. Bij twijfel over de aanwezigheid van een regelmatige menstruele cyclus kan het onderzoek worden uitgebreid met een zogenaamde basale temperatuurcurve: een serie metingen van de lichaamstemperatuur om aan te tonen hoe regelmatig er een eisprong plaatsvindt. Bij de man vindt alleen lichamelijk onderzoek plaats wanneer er sprake is van een afwijkende sperma analyse. Dit bestaat uit onderzoek van het geslachtsorgaan. De huisarts kan verder doorverwijzen, meestal na het vaststellen van bepaalde afwijkingen (bijvoorbeeld aan de menstruele cyclus of het geslachtsorgaan), als de zwangerschapskans in het volgende jaar als laag wordt ingeschat (www.freya.nl/probability.php) of als de leeftijd van de vrouw relatief hoog is (>37 jaar). Meestal vindt doorverwijzing plaats naar de gynaecoloog, maar verwijzing naar de uroloog, psycholoog, maatschappelijk werk, diëtiste of bedrijfsarts kunnen ook plaatsvinden. De gynaecoloog maakt het vruchtbaarheidsonderzoek van de huisarts af en stelt een behandelplan op. Oorzaken van onvruchtbaarheid Leefstijlfactoren kunnen van invloed zijn op de vruchtbaarheid. Dat is van belang omdat dat betekent dat door aanpassing van de leefstijl de vruchtbaarheid positief kan worden beïnvloed: Overgewicht (BMI>29) vermindert de kans om zwanger te worden. Roken, drugs en anabole steroïden veroorzaken bij de man een verminderde kwaliteit van het zaad. Roken veroorzaakt bij de vrouw een verminderde vruchtbaarheid. Overmatig alcohol gebruik (meer dan 20 consumpties per week) veroorzaakt verminderde vruchtbaarheid bij zowel de man als de vrouw. Stoornissen bij de passage van het sperma door de baarmoedermond: bij 15% van de vrouwen Stoornissen aan de eileiders, waarlangs het eitje gaat op weg naar de baarmoeder, tubapathologie= stoornis aan de eileiders) (waaronder ernstige endometriose = baarmoederslijmvlies buiten de baarmoeder): bij 11% van de vrouwen Onbekende oorzaak: bij 30% van de paren Minder voorkomende oorzaken zijn afwezige zaadcellen in het sperma, aangeboren afwijkingen aan de geslachtsorganen en seksuologische problemen. Wat zijn daarnaast de meest voorkomende oorzaken voor onvruchtbaarheid bij paren? Stoornissen bij het vrijkomen van een ei uit de eierstok (ovulatiestoornis): bij 24% van de vrouwen Sterk verminderde kwaliteit van het sperma: bij 20% van de mannen
Kinderwens bij 5 onvruchtbaarheid Wanneer er een kinderwens bestaat en een spontane zwangerschap uitblijft, dan zijn er tegenwoordig diverse mogelijkheden om te proberen die kinderwens toch te vervullen. Het proces om te proberen alsnog zwanger te worden via vruchtbaarheidsbehandeling kan langdurig en emotioneel ingrijpend zijn. Ingrijpend voor alle betrokkenen en ingrijpend voor hun relatie. De maximale leeftijd waarop een vrouw nog in aanmerking komt voor een vruchtbaarheidsbehandeling is 40-41 jaar. Voorwaarde is dat de vrouw gezond is en aangetoond kan worden dat een eventuele zwangerschap geen gezondheidsproblemen voor moeder en kind zal opleveren. De leeftijd van de man speelt voor het verwekken van een kind geen rol. Wanneer de vader 55 jaar of ouder is, wordt het verzoek soms wel nader besproken. Bij ieder voortraject van een eventuele vruchtbaarheidsbehandeling wordt er, wanneer daar aanleiding toe is, ook aandacht besteed aan zaken als verslavingsproblemen, psychiatrische problemen, zwakbegaafdheid, instabiliteit in de relatie, eerdere problemen met kindermishandeling/seksueel misbruik/verwaarlozing van kinderen, erfelijke aandoeningen en de aanwezigheid van ernstige ziekten. Een weigering voor behandeling komt echter slechts zelden voor. Of de oorzaak van de onvruchtbaarheid nu bij de man of bij de vrouw ligt: de vrouw is vrijwel altijd degene die de behandeling moet ondergaan. En die kan belastend zijn en gepaard gaan met bijwerkingen. Behandelingen bij onvruchtbaarheid Er zijn verschillende typen behandeling mogelijk bij onvruchtbaarheid. De keuze voor een bepaalde behandeling hangt vooral af van de oorzaak van de onvruchtbaarheid. De tabel geeft een overzicht van de mogelijkheden. Behandeling Uitlokken eisprong: ovulatie-inductie via hormonale behandeling Operatie aan of rond de eileiders of eierstokken Inbrengen van sperma in de baarmoeder: Intra-uteriene inseminatie (IUI) Bevruchting buiten de baarmoeder, daarna inbrengen bevruchte eicel: In Vitro Fertilisatie (IVF) Bevruchting buiten de baarmoeder via sperma injectie in eicel, daarna inbrengen bevruchte eicel: Intracytoplasmatische sperma-injectie (ICSI) als vorm van IVF Eiceldonatie Onder plaatselijke verdoving wordt met een dun naaldje het zaad uit de bijbal opgezogen: percutane epididymale sperma aspiratie (PESA). Soms moet het zaad via een kleine, chirurgische ingreep en onder narcose worden gewonnen: de MESA-methode. TESE: hierbij worden de zaadcellen niet uit de bijbal maar direct uit een testikel gehaald. Indicatie, effectiviteit bij eisprongstoornissen (met name als gevolg van eierstokcystes); behandelduur: 6-12 maanden; kans op zwangerschap: 30-40%; verhoogd risico op meerlingzwangerschappen. bij problemen aan- of in de omgeving van de eierstokken of eileiders; de kans op een zwangerschap na een vruchtbaarheidsbevorderende operatie is sterk afhankelijk van de leeftijd en de uitgebreidheid van de afwijkingen; verhoogd soms het risico op een buiten baarmoederlijke zwangerschap. bij onverklaarde onvruchtbaarheid en verminderde kwaliteit van het sperma kans op zwangerschap < 30%; wordt zowel met als zonder eicelstimulatie toegepast; meestal 4-6 cycli/pogingen; verhoogd risico op meerlingzwangerschappen. bij afwijkingen aan beide eierstokken; indien IUI zonder resultaat is gebleven; leeftijd van de vrouw 38 jaar; kans op zwangerschap na 1 cyclus/poging 20% en na 3 cycli bijna 60%; terughoudendheid bij vrouwen > 41 jaar. bij ernstig verminderde kwaliteit van het sperma; bij ontbreken van levende spermacellen eventueel met chirurgisch verkregen zaad (zie hieronder TESE/MESA/PESA); verhoogd risico op aangeboren afwijkingen; kans op zwangerschap vergelijkbaar met IVF. vrouwen die niet menstrueren of bij wie de menstruatie voor hun 40ste jaar stopt; kans op zwangerschap : 10-20% per cyclus/poging (afhankelijk van de leeftijd van de donor). behandelmethode voor paren waarvan de man wel zaad aanmaakt, maar bij wie de zaadleiders verstopt zijn. behandelmethode voor paren waarbij de aanmaak van zaadcellen bij de man is verstoord. vindt plaats als PESA of MESA niet gelukt is.
De IVF-behandeling 6 IVF staat voor In Vitro Fertilisatie. In vitro betekent in glas en fertilisatie betekent bevruchting. Dit is een vruchtbaarheidsbehandeling waarbij de bevruchting buiten het lichaam gebeurt, ook wel reageerbuisbevruchting genoemd. In een normale menstruatiecyclus rijpt er in de eierstokken elke maand een eicel. Bij de IVF-behandeling probeert men met behulp van het toedienen van hormonen meerdere eicellen tegelijkertijd te laten rijpen. Dit zijn er wel vijf tot tien per cyclus. De eicellen bevinden zich in de eiblaasjes, ook wel follikels genoemd, die zichtbaar zijn op een echo. Indien de meerderheid van de follikels groot genoeg zijn, zal er een eicelpunctie worden afgesproken. Tijdens deze eicelpunctie wordt uit de follikels, via de vagina, de vloeistof met daarin de eicellen weggezogen. Elke verkregen vrouwelijke eicel zal in een speciaal laboratorium samen worden gebracht met ongeveer 100.000 mannelijke zaadcellen. Dat gebeurt in een glazen schaaltje. Op deze manier probeert men een bevruchting tot stand te brengen. Het kan voorkomen dat er geen enkele bevruchting plaatsvindt, in dat geval zal uiteindelijk de behandeling worden afgebroken. Indien één eicel en één zaadcel wel samensmelten en gaan delen is er een bevruchting ontstaan. Als een eicel bevrucht wordt, dan is er een embryo ontstaan. Er worden vervolgens maximaal twee embryo s in de baarmoeder geplaatst, dit heet een embryotransfer (ET). Als een embryo zich innestelt in de baarmoederwand ontstaat er een zwangerschap. Soms komt een vrouw niet in aanmerking voor een standaard IVF-behandeling omdat de kans op bevruchting als klein wordt ingeschat. Bijvoorbeeld als er te weinig goed bewegende zaadcellen aanwezig zijn. In dat geval kan gekozen worden voor ICSI behandeling: een intracytoplasmatische sperma injectie. Daarbij worden de eicellen die na een follikelpunctie zijn verkregen in het laboratorium één voor één afzonderlijk met een zaadcel geïnjecteerd. Voor de vrouw verschilt de behandeling in feite niet van een normale IVF-behandeling. Wanneer komt u in aanmerking voor een IVF-behandeling? Bij dichtzittende eileiders Bij niet goed werkende eierstokken Bij een (sterk) verminderde kwaliteit van het zaad (weinig zaadcellen en/of slechte beweeglijkheid) Bij ernstige endometriose (baarmoederslijmvlies dat ongewenst buiten de baarmoeder terecht komt en klachten kan veroorzaken) Bij hormonale stoornissen Bij falen van andere behandelingen voor verminderde vruchtbaarheid Als er geen oorzaak is gevonden voor de onvruchtbaarheid Het IVF team Een IVF/ICSI behandeling is een intensieve vruchtbaarheidsbehandeling waar veel behandelaren bij betrokken zijn: Gynaecologen IVF- of fertiliteitsartsen Verpleegkundigen Echografisten Klinisch embryologen (laboratorium) Klinisch analisten (laboratorium) Maatschappelijk werk Psycholoog
IVF behandeling stap voor stap 7 1 De hormonale stimulatiefase Met hormooninjecties worden de eierstokken gestimuleerd om meerdere eiblaasjes tot rijping te laten komen. Deze hormooninjecties worden gedurende tien tot veertien dagen dagelijks in hoge doseringen onder de huid toegediend. Het gaat om verschillende soorten hormonen: het follikel stimulerend hormoon (FSH) zorgt ervoor dat er meerdere eiblaasjes tot rijping komen. Het luteiniserend hormoon (HCG) zorgt ervoor dat uiteindelijk de eisprong wordt opgewekt. 2 Onderdrukking van de eigen menstruatiecyclus Om te voorkomen dat het lichaam zelf een eisprong opwekt worden er ook andere hormonen toegediend: de GnRH-antagonisten. Deze hormonen houden de natuurlijke FSH en LH waarden, die het lichaam van de vrouw zelf aanmaakt, onder controle. Er zijn verschillende schema s om deze hormonen te geven. Bij een zogenoemd kort schema start men met deze hormonen op de eerste dag van de menstruatie. Bij een zogenoemd lang schema wordt er al gestart voordat de menstruatie optreedt. 3 Controle van de groei Met behulp van een vaginale echoscopie kan de behandelend arts controleren of en hoeveel eiblaasjes er tot rijping komen. Deze echoscopie zal regelmatig herhaald moeten worden totdat de meerderheid van de eiblaasjes een diameter van zo n 18-20 mm hebben. Dan zijn de eiblaasjes rijp en klaar voor een eicelpunctie. In sommige ziekenhuizen wordt er naast het verrichten van de echoscopie ook bloed afgenomen. De hoeveelheid van het vrouwelijk hormoon estradiol wordt dan bepaald. Bij het rijpen van de eiblaasjes neemt de hoeveelheid estradiol in het bloed toe. De reactie van de eierstokken op de toediening van de hormonen is bij iedere vrouw anders. Deze controles vinden plaats, met eventuele aanpassing van de dosering, om zogenaamde overstimulatie te voorkomen. Dat kan leiden tot het zogenaamde ovariële hyperstimulatiesyndroom 4 Het weghalen van de eicellen (de eicelpunctie) Bij de eicelpunctie zal de behandelend arts met een holle naald de rijpe eiblaasjes in de eierstokken aanprikken. De punctie wordt uitgevoerd met een naaldgeleider die bevestigd is op het echoapparaat. De echokop wordt in de vagina gebracht op dezelfde manier als tijdens de echo controles. Alle rijpe eiblaasjes in beide eierstokken zullen worden aangeprikt en worden leeggezogen. Het follikelvocht met daarin de eicellen wordt opgevangen in speciale potjes. Deze potjes worden naar het laboratorium gebracht waar gecontroleerd wordt met een microscoop of er in het verkregen vocht ook een eicel aanwezig is. De ingreep kan (kortdurend) pijnlijk zijn, daarom wordt er voor een eicelpunctie pijnstilling toegediend. De pijnstillers kunnen worden toegediend via een infuus, als tabletten of met een eenmalige injectie. Als bijwerking van bepaalde pijnstillers kan sufheid optreden. In dat geval is het verstandig niet zelf auto te rijden en die dag rust te nemen. 5 Inleveren van sperma Op dezelfde dag dat de eicellen worden weggehaald bij de vrouw moet de man/donor vers sperma inleveren. Een uitzondering hierop is als er al ingevroren sperma wordt gebruikt van de man/ donor. De zaadcellen worden in het laboratorium gescheiden van het sperma en op een speciale manier bewerkt, zodat er zoveel mogelijk beweeglijke zaadcellen overblijven. 6 De laboratoriumfase Deze fase van de behandeling vindt plaats in een beperkter aantal gespecialiseerde klinieken. In het laboratorium zullen de verkregen ei- en zaadcellen bij elkaar worden gebracht in speciale petrischaaltjes. De daaropvolgende dagen wordt steeds beoordeeld of er een bevruchting tot stand is gekomen. Helaas komt het voor dat er geen bevruchting tot stand kon komen. Die IVF poging is dan tevergeefs geweest. 7 De embryo terugplaatsing (embryotransfer) Als er wel een bevruchting is opgetreden zullen er enkele dagen later een of twee embryo s worden teruggeplaatst in de baarmoeder. De embryo s van de beste kwaliteit zullen worden geplaatst. Het aantal embryo s wat teruggeplaatst wordt is afhankelijk van de leeftijd van de vrouw. De kans op een zwangerschap neemt toe naarmate er meer embryo s worden teruggeplaatst, echter daarmee neemt ook de kans op een meerling (meerdere kinderen) zwangerschap toe. De embryoterugplaatsing wordt 2-5 dagen na de eicelpunctie uitgevoerd. Dat verschilt per ziekenhuis. Voordat de terugplaatsing kan plaatsvinden wordt de baarmoeder voorbereid met behulp van hormonen. Dit zijn vaginale tabletten (progesteron) of onderhuidse injecties (hcg) die ervoor zorgen dat het baarmoederslijmvlies uitrijpt. Dan kan het embryo zich makkelijker en beter innestelen. De terugplaatsing wordt uitgevoerd door de behandelend arts via een slangetje. Dit slangetje wordt pijnloos in de baarmoeder gebracht, waarna de embryo s kunnen worden achtergelaten in de baarmoederholte.
8 8 De wachtfase Na de embryoterugplaatsing spreken we over de wachtfase. In deze periode kan de vrouw niets doen om de kans op een zwangerschap te vergroten. De hormonen die zorgen voor het uitrijpen van het baarmoederslijmvlies worden in deze periode doorgebruikt. Na ongeveer twee weken kan er een zwangerschapstest worden gedaan. 9 Invriezen van overgebleven embryo s Tijdens de behandeling wordt geprobeerd om alle verkregen eicellen te bevruchten. Slechts één of twee embryo s worden teruggeplaatst. De overgebleven embryo s worden beoordeeld of ze van goede kwaliteit zijn om te kunnen worden ingevroren. Zo worden die embryo s voor langere tijd bewaard (cryopreservatie) om eventueel later bij het uitblijven van een zwangerschap of bij een hernieuwde kinderwens te worden geplaatst Helaas overleven niet alle embryo s het invries- of ontdooiproces. De ingevroren embryo s kunnen terug worden geplaatst tijdens een gewone menstruatiecyclus of na het innemen van hormoontabletten die het baarmoederslijmvlies voorbereiden op de innesteling. 10 Zwangerschapskans De kans dat een vrouw zwanger wordt met IVF is gemiddeld 25 tot 30% per behandeling. De kans op de geboorte van een kind is gemiddeld 20% per IVF-behandeling. Onder een IVF-behandeling vallen de zogeheten directe terugplaatsingen alsmede de eventuele terugplaatsingen van ingevroren en weer ontdooide embryo s. Na drie behandelingen is de kans op geboorte van een kind gemiddeld 40-50%. De kans op zwangerschap is sterk afhankelijk van de leeftijd van de vrouw: hoe hoger de leeftijd, des te lager de kans op het optreden van zwangerschap. Risico s en gevolgen van een IVF behandeling op korte termijn Risico s van de eicelpunctie Infectie Bij elke eicelpunctie bestaat er een zeer kleine kans op een infectie. Bloeding Bij elke eicelpunctie bestaat er een zeer kleine kans op een bloeding in de buik, bijvoorbeeld door het aanprikken van de darm. Risico na de eicelpunctie Overstimulatie Het ovarieel hyperstimulatiesyndroom (OHSS) komt in ongeveer 1% van de IVF-behandelingen voor na de eicelpunctie. Bij overstimulatie ontstaan er, onverwacht, meerdere eiblaasjes. Er kan hevige buikpijn ontstaan, een opgeblazen gevoel, misselijkheid en/of overgeven, een snelle toename van de buikomvang of een snelle gewichtstoename. Met rust en veel drinken kan een OHSS overgaan. In sommige gevallen is een opname in het ziekenhuis noodzakelijk. Risico s bij een zwangerschap Miskraam De kans op een miskraam lijkt licht verhoogd na een IVFbehandeling. Dit komt in ongeveer 20 % van de gevallen voor. Buitenbaarmoederlijke zwangerschap De kans op een buitenbaarmoederlijke zwangerschap is licht verhoogd na IVF-behandeling. Dit treedt vaker op bij IVFbehandeling vanwege beschadigde of afgesloten eileiders. Meerlingzwangerschap Wanneer er twee embryo s worden teruggeplaatst is de kans op een tweeling ongeveer 20% to 25%. Ook als er één embryo wordt teruggeplaatst is er, net als bij een natuurlijke zwangerschap, een kans op het ontstaan van een meerlingzwangerschap. Afhankelijk van de leeftijd van de vrouw worden er een of twee embryo s teruggeplaatst. Een tweelingzwangerschap geeft een duidelijk verhoogde kans op complicaties tijdens de zwangerschap en de bevalling, voor zowel moeder als de kinderen. Daarom probeert men de kans op een tweelingzwangerschap zo laag mogelijk te houden.
Risico s en gevolgen van een IVF 9 behandeling op lange termijn Risico s en gevolgen voor de vrouw Kanker Bij veel vrouwen bestaat de angst dat een IVF-behandeling de kans op kanker vergroot. De gevolgen op langere termijn zijn (nog) niet volledig bekend. Er is tot nu toe geen verhoogde kans op borst-, baarmoeder-, of eierstokkanker gevonden bij vrouwen die één of meerdere IVF-behandelingen hebben ondergaan. Onbekende gevolgen IVF-behandelingen worden pas sinds de jaren tachtig routinematig toegepast. Mogelijk zijn er gevolgen op de lange termijn die nu nog niet bekend zijn. Risico s en gevolgen voor het kind Voortijdige geboorte en groei Kinderen die na een IVF-behandeling zijn geboren hebben een iets grotere kans op een voortijdige geboorte (gemiddeld vijf dagen), op groeiachterstand en op een iets lager geboortegewicht (gemiddeld 90 gram). Over de vraag of deze verschillen op de lange termijn gevolgen hebben is nog weinig bekend. Aangeboren afwijkingen Bij kinderen die na een IVF-behandeling zijn geboren komen aangeboren afwijkingen niet vaker voor. Bij kinderen die geboren worden na een ICSI-behandeling komt het niet volledig sluiten van de plasbuis (hypospadie) iets vaker voor. Chromosomale afwijkingen Bij jongens geboren na een ICSI-behandeling, bestaat er een zeer kleine kans op een extra geslachtschromosoom (1.6 procent) in vergelijking met jongens geboren na natuurlijke bevruchting (0.5 procent). Jongens met een extra geslachtschromosoom hebben een verhoogde kans op verminderde vruchtbaarheid. Spannende en kwetsbare tijd Een IVF-behandeling is lichamelijk en ook emotioneel zwaar. De behandeling neemt veel tijd in beslag en is in de meeste gevallen een laatste kans om een kind te krijgen. Daarbij leidt de behandeling slechts bij minder dan de helft van de paren tot een zwangerschap. Veel paren kunnen dit met elkaar en met steun van het IVF team en de huisarts dragen. Soms is extra begeleiding noodzakelijk, bijvoorbeeld via steun door maatschappelijk werk. Ook lotgenotencontact kan helpen bij verwerking van teleurstellingen.
Aanvullende informatie 10 Freya: de patiëntenvereniging voor vruchtbaarheidsproblematiek Postbus 476 6600 AL Wijchen Infolijn: 020-3010350 www.freya.nl e-mail: secretariaat@freya.nl Voorlichting Als zwanger worden niet vanzelf lukt. Oorzaken, mogelijkheden, kansen. ISBN 90-269-6483-8 Bots en Kaashoek. Intens verlangen naar een kind; IVF: ervaringen met reageerbuisbevruchting (1994) ISBN 90-215-217-33 Braat en Kleijne. Zwanger via een omweg (2003) ISBN 90-6523-106-4 CD Rom Als Zwanger worden niet lukt. ISBN 90 373 04 990. Croon. Zwanger worden, Handboek voor kinderwensers en twijfelaars (2004) ISBN 90-808113-1-9 Devroey en Geenen. Buik op kinderslot; Zwanger worden als vrijen niet helpt (2004) ISBN 90-5617-383-9 Dreischor, Perkins en Meyers-Thompson. Vruchtbaarheid voor dummies (2007) ISBN 978-90-430-2255-2 Helmerhorst, Moors en Broekuizen-Molenaar. Rond vruchtbaarheid (1990) ISBN 90-249-1673-9 IVF resultaten van de Nederlandse klinieken: op www.nvog.nl. Over voortplanting gesproken..., diverse auteurs. Uitgeverij Intermediair/Wolters Noordhoff. Gebundelde uitgave van een serie artikelen in het weekblad Intermediair. Rond onvruchtbaarheid, Helmerhorst e.a. Uitgeverij Versluys. Walbeek. Ongewenst kinderloos. Brieven over een leven zonder kinderen (1995) ISBN 90-6523-091-2 Weber en Dohle m.m.v. JTM Vreeburg. Meer kans op vaderschap (1998) ISBN 90-2159-46-41 Wood en Westmore. Reageerbuisbevruchting (1983) ISBN 90-6325-211-0 www.fertiliteitsartsen.nl www.fertiliteit.info www.fertimagazine.nl www.fiom.nl www.kinderwens.nl www.mijnzorgnet.nl www.nvog.nl www.nnf-info.nl Gespecialiseerde klinieken en kwaliteit van zorg Er zijn drie verschillende typen ziekenhuizen of klinieken die IVF behandeling aanbieden in Nederland: IVF-centrum Dit is een vergunningplichtig ziekenhuis of kliniek die de gehele behandeling verzorgt. Zij hebben de beschikking over een fertiliteitlaboratorium waar de IVF dan wel ICSI bevruchting tot stand kan worden gebracht. Het behandelteam voldoet aan normen die staan beschreven in de NVOG kwaliteitsnorm IVF: Het IVF team bestaat uit tenminste twee gynaecologen, één uroloog, één klinisch embryoloog, één in eileider reconstructie gespecialiseerde gynaecoloog, voldoende (para)medische medewerkers, een klinisch geneticus en een psycholoog of maatschappelijk werker. Maandelijks, multidisciplinair overleg. Onderlinge afstemming van zorg, tenminste vier keer per jaar, met zogenaamde transport en satellietklinieken, zie hieronder. Mogelijkheid om zes keer per week intra uteriene inseminatie uit te voeren. Beschikbaarheid van een medisch-ethische commissie. Een overzicht van de IVF-centra in Nederland: Amsterdam: Academisch Medisch Centrum (AMC) Amsterdam: Vrije Universiteit Medisch Centrum (VUMC) Eindhoven: Catharina Ziekenhuis Groningen: Universitair Medisch Centrum (UMCG) Leiden: Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) Leiderdorp: Medisch Centrum Kinderwens Maastricht: Academisch Ziekenhuis Maastricht (AZM) Nijmegen: Universitair Medisch Centrum Nijmegen St. Radboud (UMCN) Rotterdam: Erasmus Medisch Centrum Tilburg: St. Elisabeth Ziekenhuis Utrecht: Universitair Medisch Centrum (UMCU) Voorburg: Reinier de Graaf Gasthuis, locatie Diaconessen Zwolle: Isala klinieken, locatie Sophia
11 Transport-IVF-kliniek Deze ziekenhuizen of klinieken voeren de behandeling uit tot en met de eicelpunctie. De vloeistof die tijdens de eicelpunctie uit de eiblaasjes wordt gehaald met daarin de eicellen worden vervolgens in een speciale container naar een IVF-centrum vervoerd alwaar de verdere laboratoriumfase plaatsvindt. Satelliet kliniek Deze ziekenhuizen of klinieken bieden een IVF-behandeling aan tot en met de voorbereiding, de stimulatiefase of de eicelpunctie. De eicelpunctie, bevruchting en de embryoterugplaatsing wordt verder uitgevoerd in een IVF-centrum. Kwaliteit van zorg De gynaecologen publiceren elk jaar hun resultaten van de IVFen ICSI-behandelingen. Zie bijvoorbeeld op: http: /www.nvog.nl/ voorlichting/ivf-resultaten/ivf-resultaten.aspx. Zilveren Kruis gebruikt deze gegevens bij het maken van een zorgrapport. De zorgcoach kan daarbij helpen. Ook de patiëntenvereniging Freya heeft een beoordeling van kwaliteit: de Freya Monitor Fertiliteitszorg-Kwaliteitscriteria. Om een pluim te kunnen ontvangen worden diverse criteria beoordeeld: Informatievoorziening Aantal behandelingen per jaar Samenstelling IVF team Kwaliteit laboratorium Onderzoekstraject Pijnbestrijding Transparantie behandelresultaten Patiënten tevredenheid onderzoek Organisatie en faciliteiten Complicatieregistratie
Checklist IVF/ICSI 12 Is er bij u en uw partner sprake van ongewenste kinderloosheid? En heeft u hierover binnenkort een consult of behandeling? Bereid u zich dan goed voor met deze checklist. U kunt deze vragen stellen aan uw behandelend arts. Uw huisarts kan de meeste vragen ook voor u beantwoorden. U kunt de checklist aanvullen met uw eigen vragen. Neem de checklist mee of e-mail hem van tevoren naar uw behandelaar. Kinderwens Ik ben ouder dan 40 jaar. Kom ik in aanmerking voor vruchtbaarheidsbehandeling in Nederland? Zo niet: kan/mag ik het zelf betalen? Wat zijn onze kansen op zwanger raken? Zijn er toelatingscriteria voor vruchtbaarheidsbehandelingen in Nederland? Bevruchting Hoe kunnen we in het algemeen de kans op bevruchting zo groot mogelijk maken? Als het nodig is de leefstijl te verbeteren kunnen we daar hulp bij krijgen? Bijvoorbeeld bij het stoppen met roken, bestrijden van onder en overgewicht, behandelen van verslaving, seksuele problemen e.d.? Hoe, bij wie en wordt het vergoed? Behandeling in buitenland Zijn er ziekenhuizen/klinieken in het buitenland die wel kunnen/ willen behandelen? Wat zijn daar de nadelen van? Graag advies. Kan ik bij complicaties van de behandeling in het buitenland bij u terecht voor nazorg? Behandelingen bij onvruchtbaarheid Mogen wij zelf kiezen tussen de verschillende behandelingen of doet de behandelend specialist dat voor ons? Zijn er keuzes te maken? Vragen bij de verschillende behandelingsopties Afwachten Waarom is het advies nog te wachten? Wat kan ik doen om mijn kans om zwanger te worden vergroten? ICSI Wat zijn de risico s? Kan ik bij elk ziekenhuis terecht voor deze behandeling? TESE Wat zijn de risico s? Kan ik bij elk ziekenhuis terecht voor deze behandeling? MESA/PESA Wat zijn de risico s? Kan ik bij elk ziekenhuis terecht voor deze behandeling? IVF Heb ik bij IVF altijd dezelfde hoofdbehandelaar/gynaecoloog of wisselt dat? Is het gebruik van hormonale behandeling bij IVF schadelijk? De kans per IVF behandeling is 25-30%. Waarom stoppen na 3 behandelingen? Wordt de kans niet steeds groter als we meer dan 3 behandelingen doen? Of heeft het met vergoeding te maken? Kunnen we na succesvolle bevruchting via IVF ook prenatale diagnostiek laten verrichten? Zo ja: als er (ernstige) afwijkingen zijn aan het ongeboren kindje kan er dan abortus verricht worden, zoals na een normale bevruchting? Kunnen we slechts één keer IVF behandeling ondergaan of kan het later nog eens een keer? Of is het gebonden aan één keer per jaar? Met welk ivf-centrum werkt u samen? Wat is hun succespercentage op doorgaande zwangerschappen? Hoe zit het met succespercentages van ander ivf-centra die voor mij aan te reizen zijn? Ben ik verplicht om naar het ivf-centrum te gaan waarmee u samenwerkt? Wat is het succespercentage van een doorgaande zwangerschap na cryo? Hoe zit dat met andere centra die voor mij aan te reizen zijn? Hanteert het IVF-centrum toelatingscriteria?. Welke zijn dat? Eisprong stimulatie Wat is het risico? Kan ik bij elk ziekenhuis terecht voor deze behandeling? Operatie aan eierstok, eileider of omgeving Wat zijn de risico s? Hoe groot is de kans dat ik na de operatie zwanger word? Kan ik bij elk ziekenhuis terecht voor deze behandeling? IUI Wat zijn de risico s? Kan ik bij elk ziekenhuis terecht voor deze behandeling?
13 De Zorggeverij is een jonge onafhankelijke uitgeverij, actief binnen het speelveld van de gezondheidszorg. Met een focus op de consument die goed geïnformeerd wil zijn. Gedreven door kwaliteit, transparantie en heldere communicatie. De Zorggeverij wil een positieve bijdrage leveren aan het verbeteren van de kwaliteit van de zorg. De ervaren beleving van de zorgconsument hanteren wij als een groot goed. In de zorg gaat het om precaire zaken. Waar gevoel, respect, ervaren van kwaliteit, communicatie en waardering van groot belang zijn. Geen stelling nemen, maar positief meedenken. Transparant laten zien waar het om gaat. De vraag naar zorg zal de komende jaren verder toenemen. Dubbele vergrijzing en vergroting van de behandelmogelijkheden van diverse ziekten spelen daarbij een rol. De kosten zullen toenemen, maar tegelijk dienen kwaliteit, innovatie en meer efficiency prioriteiten te zijn. Daarbij dient de patiënt altijd centraal te staan. De missie van de Zorggeverij is het bieden van objectieve, transparante en toegankelijke informatie over de gezondheidszorg. Begrijpelijk, positief, leesbaar en op een aantrekkelijke manier gepresenteerd. De Zorgpaden werden ontwikkeld door de Zorggeverij. Diverse vooraanstaande deskundigen hebben hieraan meegewerkt. 902964-1511 Aangeboden door