Een Zwitsers orgel in Het Zwitserse Huis te Groningen In Groningen staat aan één van de fraaie singels een villa die opvalt vanwege zijn bijzondere, afwijkende architectuur. Het huis werd in 1894 gebouwd naar een ontwerp van de Amsterdamse architect A. Salm. De villa is in chaletstijl gebouwd en wordt daarom wel Het Zwitserse Huis genoemd. Het gebouw vormt een waardevol architectonisch element in de stedenbouwkundig hoogwaardige structuur van de singelreeks aan de zuidkant van de binnenstad van Groningen. In deze villa plaatste de Groninger orgelmaker Bernhardt Edskes (Middelstum), die zijn werkplaats heeft in Wohlen (Zwitserland), in april 2013 een groot huisorgel van 17 stemmen, geheel gebouwd in de stijl van, hoe kan het ook anders, Arp Schnitger. Roelof Kuik (tekst en fotografie) In de grote kamer en suite van Het Zwitserse Huis is een prachtige grijsmarmeren schouw gesitueerd met een rijk bewerkte eikenhouten schouwmantel, voorzien van o.a. een prachtig gesneden zonnebloem. Deze zonnebloem komt terug in het voluut onder Het Zwitserse Huis in Groningen. de middentoren direct boven de lessenaar van het orgel, als symbool van het licht. Het orgel is opgesteld in het voorste gedeelte van deze kamer, een ruimte van zo n 35 m². Bij geopende suitedeuren wordt de lengte 17,5 meter en de oppervlakte ruim 100 m². Mijn eerste bezoek dateert van begin april, toen het orgel de dag ervoor in de kamer opgebouwd was. Het snijwerk ontbrak nog en de kast was nog niet op kleur gebracht. Het geheel maakte op mij een overweldigende indruk! Ik ben op de pianokruk gaan zitten en heb de wel heel fraaie kast en dito verhoudingen op me in laten werken. Ontwerp Op mijn vraag wat de eigenaar/opdrachtgever ertoe gebracht heeft een dergelijk instrument te laten bouwen, is zijn reactie: Ik ben altijd al in orgels geïnteresseerd geweest. Zo n tien jaar geleden heeft Bernhardt Edskes een huisorgel gebouwd voor een van mijn vrienden, Jan Willem van Willigen. Dit proces heb ik van een afstand gevolgd en toen is het idee al ontstaan om ook zoiets te laten bouwen. Het huis waarin wij destijds woonden had een plafondhoogte van 2,60 m. en dat liet de bouw van een dergelijk instrument niet toe. En hoe mooi ik het orgel van Jan Willem ook vind, het beschikt niet over een volledige Prestant 8 voet, terwijl dat voor mij één van de meest wezenlijke aspecten van een orgel is. Toen we vijf jaar geleden in dit huis gingen wonen, kon ik mijn idealen over hoe het orgel zou moeten worden, wél verwezenlijken. Tijdens de jaarlijkse meerdaagse orgelexcursies van de Stichting Groningen Orgelland zaten Bernhardt en ik vaak in de bus naast elkaar, gescheiden door het middenpad, en al pratend is toen eigenlijk het ontwerp ontstaan zoals het nu gemaakt is. Het orgeltype dat mij het meest aanspreekt, is toch het Noord-Duitse orgel, zoals dat geperfectioneerd is door Arp Schnitger, zowel visueel als qua klank. Vanaf het begin wilde ik een volledige achtvoets Prestant. En niet bijvoorbeeld van C tot F gedekt, als transmissie van de Holpijp, zoals je vaak bij kleinere orgels ziet. Al filosoferend ontstond deze dispositie met 17 stemmen, waaronder drie tongwerken. Toen de maatvoering van de kast werd vastgesteld, betekende dat een hele opgave voor Bernhardt Edskes en zijn mensen om het hele plan in deze kast en ruimte te verwezenlijken. Het meubel De reeds genoemde schouw in het huis 2 De Orgelvriend
Schoorsteenmantel met spiegel als pendant van het orgel. hoofdwerk is bij dit huisorgel zoals die van het Arp Schnitger-orgel te Nieuw-Scheemda. Evenals Arp Schnitger altijd deed, is ook in dit huisorgel de tertsopstelling consequent toegepast, hetgeen een uitermate grote invloed heeft op de toonvorming. De vorm van de profielen van dit instrument is ontleend aan de profilering, zoals die in Nederland werd toegepast door Allert Meijer en Jan de Rijk. Een aardig detail is dat Jan de Rijk hemelsbreed op een steenworp afstand woonde van de plaats waar nu dit instrument staat. In Duitsland is de profilering van Arp Schnitgers orgels dus anders dan in ons land. De vormgeving en afwerking van de klaviatuur is boven elke lof verheven. De omraming van de klaviatuur is gemaakt van ebben, met inlegwerk van buxus en mammoet-ivoor. De opzetkussens en koppelvoluten zijn uitgevoerd in buxus. Werkelijk ieder detail is met de grootste zorg uitgevoerd en perfect afgewerkt. De eiken toetsen zijn met mammoet-ivoor belegd en de boventoetsen zijn van ebbenhout, evenals de registerknoppen die zijn afgewerkt met een knopje mammoet-ivoor. De registerplaatjes, voorzien van een handgeschaafd profiel, zijn eveneens van ebben en zijn aan de kast bevestigd met ebben plugjes. De nomenclatuur en het probepaalde het materiaal en kleurstelling van het orgel en deels de vormgeving van het snijwerk en de profilering. Het snijwerk bevat het klassieke acanthusblad-motief en is gesneden door de Zwitserse beeldhouwer Josef Grolimund. Het instrument ademt een sfeer van ambachtelijkheid tot in het kleinste detail. Het eikenhout is gewaterd en vervolgens jarenlang natuurgedroogd. Alle delen zijn kwartiers gezaagd en, na machinaal op dikte geschaafd te zijn, handgeschaafd afgewerkt. Het front is een combinatie van het Arp Schnitgerorgel van Pellworm voor wat betreft de plaatsing van het pedaal aan de beide zijkanten, met een middendeel dat ontleend is aan het front aan Nieuw-Scheemda. Het orgel dat Edskes bouwde voor de Gereformeerde Kerk (Vrijgemaakt) van Ommen, is overigens geheel volgens het concept van Pellworm gebouwd. De samenvatting van het manuaal en het positief in één windlade, met het hoofdwerk aan de voorzijde en het positief aan de achterkant, is voor een tweemanuaals instrument met geringe hoogte een geniale oplossing. Zo n opstelling is ook te vinden in de Arp Schnitgerorgels van Dedesdorf en Moreira (Portugal). De frontindeling van het De Orgelvriend 3
te kunnen komen, zoals door Arp Schnitger ontwikkeld en toegepast bijvoorbeeld bij het orgel van Nieuw- Scheemda. De orgelbank is een kopie van een orgelbank zoals Christian Vater die maakte. Klaviatuur met op de lessenaar de twaalfpuntige ster die de onder meer de twaalf tonen symboliseert. fieltje zijn in stofgoud uitgevoerd. Het gebruikte, klassieke lettertype is met veel zorg gekozen. Aan de achterzijde van de kast draaien de wervels die dienen om de luiken vast te zetten, op eiken spieën. In het hele orgel is geen spijker of schroef te vinden. Edskes zegt hierover: In de door mij gebouwde orgels worden geen schroeven of spijkers verwerkt, omdat het looizuur in het eiken het metaal op den duur ernstig aantast. Bij restauraties blijkt maar al te vaak welke schade metaal aan het eikenhout heeft berokkend. Grote delen van het hout zijn zwart geworden. In zijn werkplaats hangt een uitspraak, die luidt: Holzverbindungen wobei man Metal, Schrauben oder Nägeln benützt, sind keine Holzverbindungen. De constructie van het meubel is dusdanig uitgedacht dat de hele onderkast, met klaviatuur, mechaniek en windladen door een van de voorramen van het huis naar binnen kon worden gebracht. (zie foto) De lessenaar is prachtig uitgevoerd. Het middelpunt wordt gevormd door een twaalfpuntige ster, ingelegd met buxus en ebbenhout, die onder andere de twaalf tonen symboliseert.(foto) Het snijwerk is in de werkplaats van Edskes ontworpen, in karton gemaakt en vervolgens gesneden door Josef Grolimund. De buitenmaten van de kast zijn 365 cm (hoogte én breedte) en 57 cm diep. Het is een hele prestatie om in zo n ondiepe kast 13 manuaalstemmen achter elkaar te plaatsen. De kast staat 34 cm van de muur, waardoor er net genoeg ruimte overblijft om de luiken uit te kunnen nemen en te stemmen. (Deze maat legt de eigenaar tevens de verplichting op zijn buikomvang goed in de gaten te houden, zodat hij de Hautbois 8 voet van zijn orgel ook in de toekomst nog kan blijven stemmen...) De kast en het snijwerk zijn op kleur gebracht door de restauratieschilder Helmer Hut uit Nieuw-Beerta, die ook tekende voor de kleurgeving en kalligrafie van de registerplaatjes. De kleurstelling van de kast komt exact overeen met de schouwpartij in de kamer en lijkt op die van het Arp Schnitger-orgel in Uithuizen. Het gesneden voluut onder de middentoren kan eenvoudig afgeschoven worden. Zodoende kan de platte fries van het hoofdwerk weggenomen worden om zo nodig in de ventielkast Pijpwerk, windladen en windvoorziening De Principal 8 fs staat vanaf E in het front. In de polygonale middentoren staan zeven pijpen, waarvan groot C in het midden staat. Aan weerszijden bevinden zich vier velden van negen pijpen, waarvan de onderste sprekend zijn. Hiernaast staat het tenorgedeelte met twee vlakke velden van zeven pijpen. De beide uiteinden bevatten twee polygonale torens met elk vijf pijpen. Het snijwerk kan eenvoudig uitgetild worden om de Dulcian tussen de voeten van de frontpijpen door te stemmen. Het stemijzer is deels Detail klaviatuur met koppelvoluut. Houtsnijder Josef Grolimund. 4 De Orgelvriend
van schapenleer voorzien, om de pijpvoeten tijdens het stemmen niet te beschadigen. Zoals al opgemerkt is de Principal 8 fs gedisponeerd vanaf C. Het groot octaaf hiervan is gecombineerd met de Octav 8 fs van het pedaal via een speciaal ontwikkelde combinatiemechaniek die geheel onafhankelijk werkt. Hierdoor is er geen verschil in aanspraak en stuwing als een pijp enkel via het pedaal of het manuaal wordt bespeeld of tegelijk. De winddruk blijft dus exact gelijk. Alle pijpen zijn in hun positie gefixeerd, om ontstemmingen als gevolg van kleine verdraaiingen uit te sluiten. Al het pijpwerk, inclusief de frontpijpen, is op lengte afgesneden. De gedekten zijn op toonlengte dichtgesoldeerd. Vrijwel al het pijpwerk is in orgelmetaal uitgevoerd, de frontpijpen in 90% tin. Hiervan zijn de labia verguld met 23 3/4 karaats bladgoud, het hoogste karaat goud dat verkrijgbaar is. De Subbass 16 fs, de Gedackt 8 fs evenals het groot octaaf van de Rohrfloit 8 fs zijn van eiken gemaakt. De Dulcian 8 fs heeft zware, metalen koppen. De reden hiervan is dat bij het stemmen tussen de frontpijpen door de kop niet vastgehouden kan worden en bij lager stemmen de kop uit de stevels getikt zou kunnen worden. Vooral bij kleinere pijpen kan dit voorkomen. De Hautbois 8 fs heeft wel houten stevels en koppen, omdat dit probleem zich bij het stemmen aan de achterzijde niet voordoet. Balg en windkanaal naar het orgel. Splitsing windkanaal naar Werck en Positiv. De beide manuaalwindladen zijn in één raamwerk gevat, met voor het Werck de ventielen aan de voorzijde en voor het Positiv aan de achterzijde. De voorslagen van de windladen zijn zelfsluitend. Er zijn geen voorslagen toegepast met afsluitklemmen, maar een systeem waarbij de voorslagen zich aan de binnenzijden van de ventielkast bevinden en door de winddruk sluiten, naar eigen ontwerp. De windlade heeft uitneembare, conische eiken sponsels. De gaten zijn zuiver geboord, hetgeen betekent dat zich aan de onderzijde van de sponsels geen oneffenheden bevinden waardoor turbulentie in de wind zou kunnen ontstaan. De ventielen worden niet op hun plaats gehouden zoals gebruikelijk is, door messing stiften, maar door iets conisch gedraaide buxus stiften, die zich in de cancel bevinden. Evenals in andere Edskesorgels, zijn ook in dit instrument geen stokschroeven gebruikt, maar houten pennen om de stokken op hun plaats te houden. Het pedaal is in C- en Cis-laden aan weerszijden opgesteld. De windvoorziening bestaat uit een keilbalg van acht voet lang en vier voet breed. Deze balg bevindt zich in een basement onder het orgel, waar zich ook de windmotor bevindt. De balg is gemaakt van grenenhout. Door een eiken windkanaal wordt de wind naar het orgel gevoerd. Ook in de balg zijn geen schroeven gebruikt. Klankimpressie Voor een klankimpressie bezocht ik het orgel samen met organist Sietze de Vries. De Principal 8 heeft een brede, verzadigde klank en vult nagenoeg de hele ruimte. De Octav 4 sluit hier naadloos op aan. Dit geldt ook voor de Octav 2, die weliswaar mild geïntoneerd is, maar de klank wel een stralend effect geeft. Samen met de Quinta 3 hoor ik een grote klank, die echter in de beschikbare ruimte nergens irriteert. De Quinta 1½ vervult de rol van een kleine Mixtuur en voegt zich glanzend in het geheel en geeft de klank een prachtige brillance. Het plenum klinkt krachtig en vol. Hier hoor ik, om met de woorden van Edskes te spreken, geen gecastreerde klank, hetgeen bij veel huisorgels wel het geval is. De Rohrfloit 8 is vol van toon en doet mij in de verte denken aan de prachtige Holfluit 8 in het Groningse Martiniorgel. Daarentegen klinkt de Gedackt 8 van het Positiv veel intiemer en boventoonrijker. Is de Rohrfloit 8 vol van toon, de Rohrfloit 4 klinkt intiemer en heeft meer boventoon. De Nasat heeft een fraaie spitsfluitklank. Heel muzikaal is de combinatie Rohrfloit 8 en Nasat, begeleid door de Gedackt 8 van het Positiv, zeker als de tremulant met zijn rustige, diepe slag hierbij gebruikt wordt. De combinatie van de Gedackt 8 en Rohrfloit 4 is wondermooi. En als de conische Gemshorn 2 meedoet, levert dat een prachtig fluitenensemble op. De Octav 4 levert samen met de Nasat 3, een octaaf lager gespeeld, een quintadeenachtige klank op. Eigenlijk is iedere combinatie op dit orgel te maken; alles is even mooi uitgebalanceerd en niets valt uit de toon. Heel fraai is de Trommet 8 van het pedaal. Dit register heeft een bijzonder bescheiden grondtonig karakter, zodat de klank zich moeiteloos mengt met de overige pedaalstemmen, nergens overheerst, maar ook in het volle De Orgelvriend 5
werk aanwezig is. De speelaard (tractuur) is voortreffelijk en geheel in klassieke stijl met eiken wellen uitgevoerd. De windvoorziening is fraai ademend. In de stad Groningen, waar Arp Schnitger menige voetstap gezet heeft, is hiermee een bijzonder fraai orgel geplaatst, volledig in zijn stijl en geïnspireerd op zijn bouwwijze. Bernhardt Edskes, en met name zijn medewerkers Andreas Bösch en Felix Jenny, hebben hier een topprestatie geleverd. Ingebruikneming Op zaterdagmiddag 13 april 2013 werd het orgel gepresenteerd in twee besloten bijeenkomsten. Bernhardt Edskes vertelde met grote passie over het orgel en de bijbehorende klankdemonstratie werd verzorgd door Sietze de Vries. Daarna bespeelde Sietze het orgel in werken van Dieterich Buxtehude, Jakob Praetorius, Johann Sebastian Bach en improvisaties. Hierna kon ieder het orgel bekijken en was er veel stof tot napraten. Bernhardt Edskes overhandigde de eigenaar een beleerd stemijzer en gaf hem daarmee het stemrecht van Groningen. Tot slot: Bernhardt Edskes vond het persoonlijk een groot voorrecht dat hij een dergelijk instrument in deze consequente uitvoering in zijn geboortestad kon bouwen. Dit stemt hem tot grote dankbaarheid. Groningen, huisorgel Het Zwitserse Huis Bouwer: Bernhardt Edskes, 2013 Dispositie (in volgorde op de laden): Werck (C-d³) Principal* 8 fs Dulcian 8 fs Rohrfloit 8 fs Octav 4 fs Nasat 3 fs Octav 2 fs Quinta 1½ fs Positiv (C-d³) Gedackt 8 fs Rohrfloit 4 fs Gemshorn 2 fs Quinta 3 fs Terz Hautbois 8 fs Pedal (C-d¹) Octav** 8 fs Subbass 16 fs Gedackt 8 fs Trommet 8 fs Werktuiglijke registers Pedal + Werck Pedal + Positiv Schuifkoppel Manual Tremulant over gehele orgel Winddruk: 67 mm wk Temperatuur: Wohltemperierte Bach-stemming * vanaf E in front, C-Dis open binnen ** C-H gecombineerd met Principal 8 fs Met dank aan Bernhardt Edskes, fam. Knigge en Sietze de Vries. 6 De Orgelvriend