Handboek hiv en psychische klachten dr. A. Schadé, dr. A.D. Boenink en prof.dr. S.A. Danner (redactie) De Tijdstroom, Utrecht
De Tijdstroom uitgeverij, 2010. De auteursrechten berusten bij de auteurs der afzonderlijke bijdragen. Omslagontwerp: Cees Brake bno, Enschede Uitgegeven door De Tijdstroom uitgeverij BV, Postbus 775, 3500 AT Utrecht. E-mail: info@tijdstroom.nl Internet: www.tijdstroom.nl Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden auteur(s), redactie en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stbl. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. ISBN 978 90 5898 173 8 NUR 895
Inhoud Inleiding 9 Annemiek Schadé, Annette Boenink en Sven Danner Deel 1 Somatische achtergrond Hoofdstuk 1 Epidemiologie 13 Ard van Sighem Hoofdstuk 2 Diagnostiek en behandeling 25 Sven Danner Hoofdstuk 3 Hiv-onderzoek na 25 jaar 45 Ben Berkhout Hoofdstuk 4 Co-infecties 55 Kees Brinkman Deel 2 Hiv en psychische klachten Hoofdstuk 5 Rouw 65 Marieke Been Hoofdstuk 6 Depressie 73 Annemiek Schadé Hoofdstuk 7 Angst 83 Engel Nieborg Hoofdstuk 8 Persoonlijkheidsstoornissen 93 Ton Schreurs
Hoofdstuk 9 Manie en psychose 103 Ben Ruesink Hoofdstuk 10 Alcohol 115 Roel Kerssemakers Hoofdstuk 11 Drugs 125 Loes Hanck Hoofdstuk 12 Hiv en psychische klachten in de huisartspraktijk 135 Jojanneke van Warmerdam, Henk de Vries en Willemien Avenarius Hoofdstuk 13 Seksuele problemen 147 Rik van Lunsen en Marian Nievaard Hoofdstuk 14 Geheugenstoornissen 163 Peter Portegies Hoofdstuk 15 Onverklaarde lichamelijke klachten 171 Guus Eeckhout Hoofdstuk 16 Crisis en suïcidaliteit 183 Wim van der Plaats Hoofdstuk 17 Stigma, hiv en psychische klachten 193 Rob Keukens Deel 3 Hiv, psychische klachten en behandeling Hoofdstuk 18 Geschiedenis van hiv en de psychosociale hulpverlening 205 Willem van der Hulst Hoofdstuk 19 Medicatie, bijwerkingen en interacties 213 David Burger
Hoofdstuk 20 Psychotherapie 225 Annemiek Schadé, Marieke Been, Fleur van der Goes, Ton Schreurs en Engel Nieborg Hoofdstuk 21 Relaties 237 Henri van Tilburg Hoofdstuk 22 Psychiatrische en psychosociale zorg voor patiënten met hiv in het algemeen ziekenhuis 247 Annette Boenink Hoofdstuk 23 Dwang 257 Cecile Gijsbers van Wijk en Annemiek Schadé Hoofdstuk 24 Therapietrouw 269 Loek Elsenburg en Annemiek Schadé Hoofdstuk 25 Zelfhulpprogramma s 277 Vivian Kraaij, Arnold van Emmerik en Nadia Garnefski Hoofdstuk 26 Een buddy als steun in de rug 285 Hansje Galesloot Hoofdstuk 27 Lotgenoten en zelfhulp 293 Ejay de Wit Deel 4 Speciale doelgroepen Hoofdstuk 28 Hiv-positieve immigranten uit Afrika 305 Hanna Uhr Hoofdstuk 29 Hiv-patiënten uit het Caribisch gebied 317 Juan Walter Hoofdstuk 30 Hiv, psychische klachten en islam 325 Rudolf Steinberger
Hoofdstuk 31 Homoseksualiteit 337 Ben Ruesink en Klaas Pruisman Hoofdstuk 32 Hiv, vrouwen en psychische klachten 349 Marieke Been Hoofdstuk 33 Hiv, zwangerschap en psychosociale klachten 361 Marion Kreyenbroek, Kees Boer, Astrid van Hes, Mieke Godfried, Jeannine Nellen en Henriëtte Scherpbier Adressen en websites 373 Medewerkers 375 Register 381
Inleiding Psychische klachten bij hiv komen vaak voor. Ongeveer 50% van de hiv-geïnfecteerden heeft een of meer psychische symptomen. Depressieve symptomen en depressies komen het vaakst voor, maar persoonlijkheidsproblematiek, seksuele en relatieproblemen, overmatig alcohol- en druggebruik en angstklachten worden eveneens vaak gezien. Ook sociale problemen, last van stigma en discriminatie komen veelvuldig voor. Psychose, manie en dementie daarentegen komen sinds de invoering van antiretrovirale therapie veel minder voor. Precieze cijfers voor Nederland zijn niet bekend, omdat er nog geen epidemiologisch onderzoek is gedaan naar het voorkomen van psychische klachten bij hiv. De invloed van psychische klachten op patiënten met hiv is groot. Psychische symptomen hebben een negatieve invloed op het welbevinden. Er is een verhoogde kans op suïcide, een vergrote kans op onveilige seks of ander risicovol gedrag en er is verminderde therapietrouw. De verminderde therapietrouw aan medicatie en hiv-behandelaar heeft een negatieve invloed op de behandelbaarheid en de prognose van de hiv-infectie. Psychische klachten worden door de huisarts, hiv-behandelaar en de patiënt zelf vaak niet goed herkend, wat leidt tot onderdiagnostiek en -behandeling. Er zijn diverse, meestal Engelstalige handboeken op de markt over het onderwerp hiv en psychische klachten. Er is geen boek voorhanden toegespitst op de Nederlandse situatie. Gezien het belang van de herkenning, diagnostiek en behandeling van psychische klachten bij hivpatiënten is het belangrijk dat er een compleet handboek verschijnt, gericht op de Nederlandse situatie. Het boek is bedoeld voor alle professionals die met hiv-positieve patiënten werken: hiv-consulenten, infectiologen, huisartsen, ggz-medewerkers, medewerkers van ggd s, soa-poliklinieken, Hiv Vereniging Nederland, Schorerstichting enzovoort. Het handboek bestaat uit vier delen. In de delen twee, drie en vier worden de hoofdstukken geïllustreerd met een beschrijving van een patiënt. In het eerste deel wordt de somatiek van hiv beschreven. Epidemiologie, diagnostiek en behandeling, co-infecties en onderzoek van de afgelopen 25 jaar komen aan bod. Het tweede deel handelt over psychische klachten bij hiv. De belangrijkste psychische problemen bij hiv als depressie, seksuele problemen, angst, persoonlijkheidsproblematiek, suïcidaliteit, lichamelijk onverklaarde klachten, alcohol- en druggebruik worden besproken aan de hand van een casus. Het derde deel belicht de verschillende aspecten van behandeling, onder andere medicatie, psychotherapie, zelfhulp, buddyzorg en e-learning. Het laatste deel bespreekt de belangrijkste doelgroepen voor hiv-hulpverlening in Nederland: homoseksuele mannen, (zwangere)vrouwen, mensen uit Afrika en het Caribisch gebied. Ook is er aandacht voor de islam in relatie tot hiv en psychische klachten.
Wij denken dat dit handboek voorziet in een behoefte en van waarde zal zijn voor de praktijk. We hopen dat dit boek een bijdrage kan leveren aan optimale diagnostiek en behandeling voor mensen met hiv en psychische klachten. De redactie Annemiek Schadé Annette Boenink Sven Danner