Behandelingsstrategieën bij somatoforme stoornissen
Behandelingsstrategieën bij somatoforme stoorrussen Onder redactie van Prof.dr. Ph. Spinhoven Dr. T.K. Bouman Prof. dr. C.A.L. Hoogduin CU RE & CARE ({) development Bohn Stafleu Van Loghum Houten/Diegem 2001
2001 Bohn Stafleu Van Loghum. Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. ISBN 90313 3570 3 NUGI713 D/2001/3407/142 Ontwerp omslag: Lejo den Hertog, Zeist Serieredacteur GGz: prof.dr. C.A.L. Hoogduin ~G.:) Improvlng llves, TeBtor/ng hopey' Bohn Stafleu Van Loghum Het Spoor 2 3994 AK Houten Kouterveld 2 1831 Diegem www.bsl.nl
Inhoud Ten geleide VII Classificatie en diagnostiek A.M. van Hemert 2 Ongedifferentieerde somatoforme stoornis 17 Y.R. van Rood, M.M. ter Kuile en A.E.M. Speekens 3 Hypochondrie 41 S. Visser 4 Stoornis in de lichaamsbeleving 58 T.K. Bouman 5 Pijnstoornis 71 G. Crombez en J.WS. Vlaeyen 6 Conversiestoornis 98 C.A.L. Hooqduin, F.C. Moene en K. Roelafs 7 Somatisatiestoornis 114 C.A.L. Hoogduin Register 120 Personalia 123 v
Ten geleide Lichamelijke klachten komen veel voor. In de algemene bevolking heeft 80-90% wekelijks last van een of meer lichamelijke klachten, zoals vermoeidheid of pijn. Vaak verdwijnen deze klachten vanzelf. Een aantal van de personen bij wie de klachten blijven bestaan consulteert de huisarts, die in veel gevallen geen somatische verklaring voor de klachten kan vinden en een deel van deze patiënten doorverwijst naar de specialist. Huisartsen en medisch specialisten zien derhalve veel patiënten met medisch onverklaarde lichamelijke klachten. Een verwijzing naar psycholoog of psychiater vindt vaak pas plaats nadat een somatisch traject is doorlopen. Naast aanzienlijkelijdensdrukveroorzakendeze klachtendikwijls beperkingenin het sociaal of beroepsmatig functioneren. Zo wordt een niet te onderschatten deel van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid mede veroorzaakt door dergelijke lichamelijke klachten. Volgens het gangbare classificatiesysteem van psychische stoornissen, DSM-IV, wordt pas gesproken van somatoforme stoornissen bij de aanwezigheid van lichamelijke klachten die de suggestie wekken van een lichamelijke aandoening, maar die niet volledig verklaard kunnen worden door een lichamelijke aandoening, het gebruik van middelen of een andere psychische stoornis. Binnen deze groep van somatoforme stoornissen worden uiteenlopende beelden onderscheiden, zoals de pijnstoornis. conversiestoornis. hypochondrie, stoornis in de lichaamsbeleving, somatisatiestoornis en de ongedifferentieerde somatoforme stoornissen. In de klinische praktijk bestaat duidelijk behoefte aan verantwoorde en praktisch toepasbare methoden om de verschillende somatoforme stoornissen te diagnosticeren en te behandelen. In dit boek wordt dan ook vooral aandacht besteed aan diagnostiek enbehandelingsmogelijkheden. Naast een overzicht van de standvan zaken worden hulpverleners handreikingen geboden voor het toepassen van empirisch ondersteunde behandelingsmogelijkheden, met als doel beperking van klachten en verhoging van de kwaliteit van leven. Het boek opent met een algemeen hoofdstuk over de diagnostiek en classificatie van somatoforme stoornissen. Dit wordt gevolgd door een hoofdstuk over een algemeen behandelmodel voor ongedifferentieerde somatoforme stoornissen. Hierna komen vijf hoofdstukken waarin nader wordt ingegaan op de diagnostiek en behandeling van specifieke somatoforme stoornissen, te weten hypochondrie, stoornissen in de Iichaamsbeleving, de pijnstoornis. de conversiestoornis en tot slot de somatisatiestoornis. De redactie hoopt dat de auteurs van dit boek de interesse van de lezer voor het thema van de somatoforme stoornissen zullen stimuleren. Het is opvallend dat de VIT
professionele zorg voor personen met somatoforme stoornissen een tot op heden min of meer verwaarloosd onderwerp is. Zowel de somatische als geestelijke hulpverlening lijken nog al te vaak belast door het traditionele dualisme van lichaam en ziel. Voor medici zijn de klachten niet populair, want niet of slechts ten dele te herleiden tot een lichamelijke aandoening. Veel hulpverleners in de geestelijke gezondheidszorg laten nog steeds een sterke voorkeur blijken voor het ingaan op (vermeende) achterliggende psychische problemen, terwijl patiënten over hun lichamelijke klachten blijven praten. Somberheid over de behandelingsmogelijkheden en prognose lijken deels een gevolg van dit dualisme. Hopelijk verduidelijken de bijdragen in dit boek dat het, door de lichamelijke klachten in samenhang met de beleving en het gedrag van de patiënt centraal te stellen, gemakkelijker is om een gedeelde behandelingsrationale, samenwerkingsrelatie en therapeutische aanpak te ontwikkelen. Verder zijn er momenteel genoeg aanwijzingen op grond van gerandomiseerde en gecontroleerde studies naar behandelingsstrategieën bij somatoforme stoornissen beschikbaar om gematigd optimistisch te zijn over het behandelresultaat dat bij veel van deze patiënten te realiseren is. Opleiding en training in deze effectieve behandelingsmethoden teneinde de implementatie ervan in de zorg te bevorderen is nodig. De redactie hoopt dat dit boek zijn weg zal vinden naar opleiders en hulpverleners die te maken hebben met patiënten met somatoforme stoornissen en een bijdrage zal leveren aan het verhogen van de kwaliteit van zorg aan deze in de hulpverlening vaak verwaarloosde, maar toch zo uitdagende groep van patiënten. Ph. Spinhoven T.K. Bouman CAL. Hoogduin VIII