LANDINWA ARTS. Examenprojecten Leisure & Public Space Design Academy Eindhoven VAN DORDT TOT DE BIESBOSCH. Roland Pieter Smit p.

LANDINWA ARTS VAN DORDT TOT DE BIESBOSCH Na (2008) en Welkom! in Wielwijk (2009) presenteert Design Academy Eindhoven met het project Landinwaarts, van Dordt tot de Biesbosch in opdracht van de gemeente voor de derde maal haar visie en oplossingen voor stedelijke, cultuurhistorische en maatschappelijke vraagstukken. Studenten van Design Academy Eindhoven kregen dit jaar de opdracht om de Biesbosch mentaal en fysiek te ontsluiten. Centraal staan de verbindingen tussen stad, land en en het gebruik van de Biesbosch. Voorwaarde is dat recreatie en natuurontwikkeling elkaar versterken. De Biesbosch is een van de grotere natuurgebieden in Nederland met een internationale (natuur) reputatie en strekt zich uit over de provincies Zuid-Holland en Brabant. Naast natuur is recreatieontwikkeling in samenhang daarmee een belangrijke opgave, waarbij uitbreiding op beide beleidsterreinen aan de orde is (o.a. Nieuwe Dordtse Biesbosch en de Noordwaard). Er is door ruim 20 studenten van de afstudeerrichtingen Man and Public Space en Man and Leisure aan de opdracht gewerkt. De Biesbosch is van plan om een aantal ideeën ook daadwerkelijk toe te Eefje Sandmann p. 4 Roland Pieter Smit p. 11 Jetske Visser p. 6 Eveline Visser p. 12 Sabrina Woud p. 7 Lucas Zoutendijk p. 15 passen in het gebied. Daarnaast is het de bedoeling om de voorstellen als aanzet te gebruiken om het debat over de ontsluiting van de Biesbosch aan te zwengelen. De inspiratie, zienswijze en het outside-of-the-box denken van de studenten vormen hiervoor een perfect aanknopingspunt. Dick Verheijen, Natuur en Recreatieschap Hollandse Biesbosch en Karel Willems, Programma Impuls Gemeente Design Academy Eindhoven is blij met deze samenwerking met de gemeente en de Biesbosch. Het geeft studenten de kans om te oefenen in concrete situaties en te werken aan reële vragen. Een betere voorbereiding op de beroepspraktijk is niet denkbaar. Deze publicatie en gelijknamige tentoonstelling zijn het resultaat van twintig weken onderzoek en analyse en geven een overzicht van een aantal oorspronkelijke visies, concepten en producten. Tet Reuver en Tessa Blokland, Praktijkbureau Design Academy Eindhoven De transformatie van de polder en de ontwikkeling van de Biesbosch waren voor studenten van Man and Leisure uitgangspunt voor onderzoek en projectvoorstellen. Wat en waar is de Biesbosch? Hoe kom je er? Wat kan je er doen? Hoe kan je er de natuur beleven? Hoe kan de ervaarbaar worden? Hoe kun je in de Biesbosch overnachten? Hoe kunnen de toekomstige bezoekerscentra eruit zien? Na met elkaar de Biesbosch in kaart gebracht te hebben heeft elk van de studenten een projectvoorstel ontwikkeld. 12 prachtige plannen voor Biesboschbeleving. Joep Huisinga p. 5 Ruben der Kinderen p. 10 Florike Martens p. 9 Michiel Martens p. 8 Lucas Mullié p. 13 Lotte de Raadt p. 7 Irene Droogleever Fortuyn, hoofd Man and Leisure Vormgeven aan de schoonheid van het dagelijks leven is het motto van Man and Public Space. Studenten van deze afdeling hebben de randen van het Eiland van Dordt in kaart gebracht. Daar waar en land elkaar raken, is vanuit drie perspectieven gewerkt: het programma van de rand, het uitzicht vanaf de rand, en het getij van het en de stromen langs de rand. Deze studies zijn uitgewerkt in een serie lineaire wandkaarten. Vanuit deze kaarten heeft elke student zijn/haar eigen thema verder uitgewerkt in een ontwerp. Hans van der Markt, coördinator Man and Public Space Examenprojecten Leisure & Public Space Design Academy Eindhoven Steven Banken p. 4 Marijn Beije p. 9 Tom Boekema p. 13 Joost Gehem p. 6 Akko Goldenbeld p. 14 Daphne Hoekman p. 14

ZUIDGAT KOOIKIL ZOETEMELKSKIL BEVERT DE BIESBOSCH, EEN DY NAMISCH ZOETWATERGE DE BIESBOSCH, TIJDENGEBIED EEN DY NAMISCH 2 3 12F Getij Getij ZOETWATERGE TIJDENGEBIED PAPENDRECHT I15 Het meest bijzonder in de 14HBiesbosch is de eeuwige beweging van het. Al heeft het getij niet meer de macht SLIEDRECHT G13 BENEDEN MERWEDE Het meest bijzonder in de Biesbosch is de eeuwige beweging van het. Al heeft het getij niet meer de macht ZWIJNDRECHT van voor de sluiting van het Haringvliet, toen het eb en vloed verschil wel B5 tweeënhalve meter bedroeg, het zorgt van voor de sluiting van het Haringvliet, toen het eb en vloed verschil wel tweeënhalve meter bedroeg, het zorgt nog steeds voor een sterke stroming. Bij eb slikvlakten waarop je met je bootje kunt droogvallen, bij vloed kleine nog steeds voor een sterke stroming. Bij eb slikvlakten waarop je met je bootje kunt droogvallen, bij vloed kleine DORDRECHT HET SLUIS POLDER KORT - EN valletjes van leeglopende grienden, wijde vlakten, intieme kreekjes en een junglegevoel als je met LANGAMBACHTje RECREATIEGEBIED DE HOLLANDSE BIESBOSCH valletjes van leeglopende grienden, wijde vlakten, intieme kreekjes en een junglegevoel E11 als je met je kano onder kano overhangende onder overhangende wilgentakken wilgentakken door door vaart. 4A GIESSENDAM BENEDEN MERWEDE DE RUIGTEN BEZUIDEN DEN PEERENBOOM GROTE RUG (SPAARBEKKEN) OBSERVATIEHUT GAT VAN DEN HENGST DE KIKVORSCH OF OTTER MARIAPOLDER AART ELOYENBOSCH EN JONGE JANSWAARD KOP VAN DEN OUDEN WIEL HARDINXVELD-GIESSENDAM WERKENDAM Landinwaarts bron: Evides Waterbedrijf OTTERPOLDER 6 HUISWAARD OUDE MAAS S tegen OBSERVATIEHUT OUDE KAT De Biesbosch ontstond na de St. Elisabethsvloed in 1421. Hele dorpen werden door de vloed van de kaart geveegd, S tegen De Biesbosch ontstond WILHELMINA na de St. Elisabethsvloed in 1421. Hele dorpen werden door de vloed van de kaart geveegd, HAVEN en een uitgestrekt zoet geengebied bleef achter. Kreken, eilanden, zandplaten, ruigten en rietkragen, met en een uitgestrekt zoet geengebied bleef achter. Kreken, eilanden, zandplaten, ruigten en rietkragen, met JULIANA HAVEN OTTERSLUIS een eigen flora en fauna. De meeste grienden nu wilgenvloedbossen, waar Staatsbosbeheer de omgevallen bomen een eigen flora en fauna. De meeste grienden nu wilgenvloedbossen, waar Staatsbosbeheer KOP VAN T LAND de omgevallen bomen laat liggen als bescherming en voedsel voor reeën, insecten en vogels. Overal in het gebied kom je elementen van de laat liggen als bescherming en voedsel voor reeën, insecten en vogels. Overal in het gebied kom je elementen van de strijd tegen het tegen; griendketen op de hoger gelegen platen, klepduikers voor de SPIERING regulering POLDER van het, strijd tegen het tegen; griendketen op de hoger gelegen platen, klepduikers SPIERINGSLUISvoor de regulering van het, OOSTHAVEN schotbalkensluisjes en groepen populieren die dienst deden als oriëntatiepunt bij hoog. Nationaal Park Nationaal Park POLDER JANTJES PLAAT Het Nationaal Park De Biesbosch groeit de komende jaren door natuurontwikkeling van 9000- naar 12.000 hectare. POLDER MALTHA JANTJES PANNEKOEK PLAAT Twee provincies, vier gemeenten, twee recreatieschappen, twee schappen, drie C7ministeries, Staatsbosbeheer DORTSE KILL KWALGAT ZUIDHAVEN bezoeken meer dan 3.000.000 mensen de Biesbosch, waaronder de regionale bevolking, dagjesmensen, verblijfstoeristen, sporters en buitenlandse toeristen. NOORDERPLAAT DE DOOD RIETPLAAT NOORDPLAAT POLDER HOOGE HOF POLDER MOORDPLAAT Bevers schotbalkensluisjes en groepen populieren die dienst deden als oriëntatiepunt bij hoog. BIESBOSCHMUSEUM UITZICHTHEUVEL Het Nationaal Park De Biesbosch groeit de komende jaren door natuurontwikkeling van 9000- naar 12.000 hectare. STAATSBOSBEHEER CENTRUM en IVN (instituut voor natuurbeschermingseducatie) werken samen in het Overlegorgaan Nationaal Park. Jaarlijks OBSERVATIEHUT Twee provincies, bezoeken meer vier dan gemeenten, 3.000.000 twee mensen recreatieschappen, de Biesbosch, waaronder twee de schappen, regionale bevolking, drie ministeries, Staatsbosbeheer CATHARINA dagjesmensen, verblijfs- POLDER GAT VAN DE NOORDERKLIP DE ELZEN PETRUSPLAAT en IVN (instituut voor natuurbeschermingseducatie) werken samen in het Overlegorgaan Nationaal Park. Jaarlijks (SPAARBEKKEN) toeristen, sporters en buitenlandse toeristen. Bevers EENDENKOOI KEETSTUK GAT VAN DEN KLEINEN HIL GAT VAN VAN KAMPEN KOOIGAT DEENEPLAAT POLDER TURFZAKKEN POLDER VISCHPLAAT In 1988 werd de bever in de Biesbosch geherintroduceerd. Inmiddels ZUIDER JONGE DEEN zijn er meer dan 250. HONDERD EN DERTIG Her en der POLDER LANGEPLAAT vind je MIDDEL hun VELD (SPAARBEKKEN) EENDENKOOI VISCHPLAAT burchten Nieuwe aan het Dordtse en Biesbosch overal zie je knaagsporen en glijbanen langs de oevers. Op het Eiland van wordt ongeveer 400 hectare nieuw recreatiegebied en 400 hectare nieuwe natuur van Dordt tot de Biesbosch MIDDEN ELS NIEUWE MERWEDE NOORDERGAT VAN DE VISSCHEN AMER UITZICHTHEUVEL gecreëerd. De Nieuwe Dordtse Biesbosch wordt een groene buffer tussen de Biesbosch en de stedelijke bebouwing Nieuwe Dordtse Biesbosch HOLLANDS DIEP NOORDER ELS In 1988 werd de bever in de Biesbosch geherintroduceerd. Inmiddels zijn er meer dan 250. Her en der vind je hun NOORDERDIEP ZUIDERGAT VAN DE VISSCHEN NOORDERGAT VAN DE PLOMP Op het Eiland van wordt ongeveer 400 hectare nieuw recreatiegebied en 400 hectare nieuwe natuur polderstructuur met kreken en dijken en de ligging aan de rivier maken een mooi geheel van het gebied. gecreëerd. De Nieuwe Dordtse Biesbosch wordt een groene buffer tussen de Biesbosch en de stedelijke bebouwing Er zijn allerlei vormen van extensieve, natuurgerichte recreatie gepland. Struinnatuur, een speelbos en duurzame BIESBOSCH BEZOEKERSCENTRUM STAATSBOSBEHEER LAGE ZWALUWE van de Randstad. Ook de ecologische verbindingszone tussen de Sliedrechtse en de Dordtse Biesbosch wordt hierdoor JACHTHAVEN vormen van recreatie in het intensieve gedeelte, rondom een ecologisch beheerde zwem- en speelvijver. Daar zal DRIMMELEN verbeterd. Weinig steden in Nederland krijgen zo n groot natuur- en recreatiegebied direct naast de deur. De bijzondere RECREATIEPLAS ook het meest duurzame bezoekerscentrum van Europa gebouwd worden met passende overnachtingsmogelijkheden. polderstructuur In 2013 zal met de Nieuwe kreken Dordtse en dijken Biesbosch en de klaar ligging zijn. aan de rivier maken een mooi geheel van het gebied. Er zijn allerlei vormen van extensieve, natuurgerichte recreatie gepland. Struinnatuur, een speelbos en duurzame vormen Er van komen recreatie allerlei in vormen het intensieve van extensieve, gedeelte, natuurgerichte rondom recreatie een ecologisch zoals struinnatuur beheerde en zwem- een speelbos en speelvijver. en nieuwe, Daar zal duurzame vormen van recreatie in het intensieve gedeelte rondom een ecologisch beheerde zwem- en speelvijver. ook het meest duurzame bezoekerscentrum van Europa gebouwd worden met passende overnachtingsmogelijkheden. Hier moet ook het meest duurzame bezoekerscentrum van Europa komen en is ruimte voor passende overnachtingsmogelijkheden. In 2013 moet de Nieuwe Dordtse Biesbosch klaar In 2013 zal de Nieuwe Dordtse Biesbosch klaar zijn. zijn. Er komen allerlei vormen van extensieve, natuurgerichte recreatie zoals struinnatuur en een speelbos en nieuwe, duurzame vormen van recreatie in het intensieve gedeelte rondom een ecologisch beheerde zwem- en speelvijver. POLDER BIESBOSCH burchten aan het en overal zie je knaagsporen en glijbanen langs de oevers. van de Randstad. Ook de ecologische verbindingszone tussen de Sliedrechtse en de Dordtse Biesbosch wordt hierdoor verbeterd. Weinig steden in Nederland krijgen zo n groot natuur- en recreatiegebied direct naast de deur. De bijzondere Hier moet ook het meest duurzame bezoekerscentrum van Europa komen en is ruimte voor passende overnachtingsmogelijkheden. In 2013 moet de Nieuwe Dordtse Biesbosch klaar zijn. GAT VAN DEN BINNEN NIEUWENSTEEK Steekwoorden en afbeeldingsnummers BIESBOSCHCENTRUM DORDRECHT GAT VAN DE KERKSLOOT HELSLOOT afval 1, 6, 8 avontuur 18, 19, 22 beweging 23, 24, 28, 36, 37 23, 25, 28, 29, 35 Biesboschcentrum 6, 10, 17 boerderij 21, 23 bont 2 dieren 1, 2, 18, 19, 28 28, 29, 33, 35, 39 duurzaamheid 7, 9, 10 3, 13, 23-26, 29, 30, 32, 38 getij 35-39 gieten 7 grondstoffen 9, 10, 21 hergebruik 2, 5, 7 hout 7, 12 23, 25-29, 32, 33 industrie 8 inzoomen 18, 19, 23, 24 kinderen 18, 19, 25 kruiden 11, 21 landschap 19, 21, 24, 25, 28 leefgebied 23, 28 lokaal 20, 21, 24 14, 24, 26, 28, 34, 35, 38, 39 materialen 4, 5, 7 meubel 5, 7 museum 25, 27, 32 nacht 12, 18, 19, 22, 25, 27, 38, 39 natuur 18, 19, 21, 22, 28 navigatie 14, 38, 39 19, 22,29-34, 36, 38, 39 ontdekken 18,19 polder 24, 38, 39 pret 12, 18, 19, 25 recreatie 20-22 riet 3, 5, 17 route 14, 22 seizoenen 3, 24, 28 sprokkelen 3, 6 stad 28, 38, 39 stilte 12, 18, 31 techniek 37, 38 textiel 10 24, 28, 35, 36, 38 uitzicht 15, 16, 32-34 varen 14 verhalen 25, 27 vlechten 10, 13, 17 1, 9, 14-17, 22, 35, 36, 38, 39 kant 1, 15, 16, 35, 36 weven 10 wilgen 4-7, 13, 14 zintuigen 18, 19, 25 10D BOOMGAT KEESJES KILLEKE HENGSTPOLDER NIEUWE MERWEDE THOMASWAARD RUIGT OF REUGT POLDER LEPELAAR POLDER DE PLOMP DE GIJSTER JANNEZAND (SPAARBEKKEN) POLDER KINDEM STROOMGAT EENDENKOOI HOFMANSPLAAT BERGSE MAAS SPIJKERBOOR MIDDELSTE GAT VAN HET ZAND STEURGAT BOVENSTE GAT VAN HET ZAND JEPPEGAT WEST KIL GAT VAN LOOPGAUW AAKVLAAI KURENPOLDER (RECREATIEOORD) HAVEN RAAMSDONKVEER GEERTRUIDENBERG SNEEPKIL BIESBOSCHSLUIS JACHTHAVEN DONGE BRUINE KIL 1000m BAKKERSKIL STEURGAT HANK

ZUIDGAT KOOIKIL ZOETEMELKSKIL BEVERT 2 3 BIOLOGISCHE BEHEERSVERSLAG L EGGI NG VLINDERS Argusvlinder Atalanta Bont zandoogje Boomblauwtje Bruin blauwtje Bruin zandoogje Citroenvlinder Dagpauwoog Distelvlinder Gehakkelde Groot dikkopje Groot koolwitje Hooibeestje Icarusblauwtje Klein geaderd witje Klein koolwitje Kleine vos Kleine vuurvlinder Koninginne page Landkaartje Oranje luzernevlinder Oranje zandoogje Oranjetipje Zwartsprietdikkopje LIBELLEN Azuurjuffer Beekrombout Blauwe breedscheenjuffer Blauwe glazenmaker Bloedrode heidelibel Bosbeekjuffer Bruine glazenmaker Bruine korenbout Bruinrode heidelibel Geelvlekheidelibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Glasssnijder Groene glazenmaker Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Lantaarntje Metaalglanslibel Noordse witsnuitlibel Paardenbijter Platbuik Rivierrombout Smaragdlibel Steenrode heidelibel Tangpantserjuffer Tengere grasjuffer Variabele juffer Viervlek Vroege glazenmaker Vuurjuffer Vuurlibel Watersnuffel Weidebeekjuffer Zuidelijke glazenmaker Zuidelijke heidelibel Zuidelijke keizerlibel Zwarte heidelibel Zwervende heidelibel Zwervende pantserjuffer VISSEN Alver Baars Barbeel Bittervoorn Blankvoorn Bot Brasem Driedoornig stekelbaarsje Fint Giebel (wilde goudvis) Graskarper Grote marene Grote modder kruiper Harder Houting Karper Kleine modderkruiper Kolblei Kopvoorn Kroeskarper Kwabaal Meerval Pos Rivierdonderpad Riviergrondel Rivierprik Roofblei Rietvoorn of ruisvoorn Serpeling Sneep Snoek Snoekbaars Spiering Steur Tiendoornig stekelbaarsje Vetje Winde Zalm Zeeforel Zeelt Zeeprik ZOOGDIEREN Aardmuis Bever Beverrat Bosmuis Bosspitsmuis Bruine rat Bunzing Dwergmuis Dwergspitsmuis Egel Haas Hermelijn Huismuis Huisspitsmuis Konijn Mol Muskusrat Nerts Noordse woelmuis Rosse woelmuis Veldmuis Vos Waterspitsmuis Wezel Woelrat VLEERMUIZEN Atervleermuis Gewone baardvleermuis Gewone dwergvleermuis Gewone grootoorvleermuis Laatvlieger Meervleermuis Rosse vleermuis Ruige dwergvleermuis Tweekleurig vleermuis Watervleermuis VOGELS Aalscholver Appelvink Baardmannetje Barmsijs Beflijster Bergeend Blauwborst Blauwe kiekendief Blauwe reiger Boerenzwaluw Bokje Bontbek plevier Bonte kraai Bonte strandloper Bonte vliegevanger Boomklever Boomkruiper Boomleeuwerik Boompieper Boomvalk Bosrietzanger Bosruiter Bosuil Braamsluiper Brandgans Brilduiker Bruine kiekendief Buidelmees Buizerd Canadese gans Casarca Cettis zanger Citroen kwikstaart Dodaars Dwergmeeuw Dwergstern Eidereend Ekster Engelse gelekwikstaart Fazant Fitis Frater Fuut Geelpootmeeuw Gekraagde roodstaart Gele kwikstaart s.s. Geoorde fuut Gierzwaluw Glanskop Goudhaantje Goudplevier Goudvink Grasmus Graspieper Grauwe gans Grauwe klauwier Grauwe vliegenvanger Groene specht Groenling Groenpootruiter Grote bonte specht Grote gele kwikstaart Grote karekiet Grote lijster Grote mantelmeeuw Grote stern Grote zaagbek Grote zeeëend Grote zilverreiger Grutto Havik Heggemus Holenduif Houtduif Houtsnip Huismus Huiszwaluw IJsduiker IJseend IJsvogel Indische gans Jan van Gent Kanoetstrandloper Kauw Keep Kemphaan Kerkuil Kievit Klapekster Klein hoen Kleine bonte specht Kleine jager Kleine karekiet Kleine mantelmeeuw Kleine plevier Kleine rietgans Kleine strandloper Kleine zilverreiger Kleine zwaan Kleinst hoen Kluut Kneu Knobbelzwaan Koekoek Koereiger Kokmeeuw Kolgans Koolmees Koperwiek Kraanvogel Krakeend Kramsvogel Krekelzanger Krombek strandloper Krooneend Kuifduiker Kuifeend Kwak Kwartel Kwartelkoning Lepelaar Matkop Meerkoet Merel Middelste Zaagbek Morinelplevier Nachtegaal Nijlgans Nonnetje Noordse gelekwikstaart Noordse stern Noordse stormvogel Oeverloper Oeverzwaluw Ooievaar Paapje Paarse strandloper Patrijs Pestvogel Pijlstaart Pimpelmees Porseleinhoen Purperreiger Putter Raaf Ransuil Regenwulp Reuzen stern Rietgans Rietgors Rietzanger Ringmus Rode wouw Roerdomp Roodborst Roodborsttapuit Roodhalsfuut Roodhalsgans Roodkeelduiker Roodmus Rouwkwikstaart Ruigpootbuizerd Scholekster Sijs Slechtvalk Slobeend Smelleken Smient Sneeuwgans Snor Soepeend Soepgans Sperwer Spotvogel Spreeuw Sprinkhaanrietzanger Akkervergeet-mij- Staartmees nietje Steenloper Akkerviooltje Steenuil Akkerwinde Steltkluut Avondkoekoeksbloem Stormmeeuw Bastaardbraam Struikzanger Bastaardpaardenstaart Tafeleend Basterdklaver Tapuit Beekpunge Temmincks strandloper Beemdkroon Tjiftjaf Beemdlangbloem Toppereend Behaarde boterbloem Torenvalk Beklierde basterd- Tortelduif wederik Tuinfluiter Tureluur Veldleeuwerik Velduil Vink Visarend Visdief Vlaamse gaai Vuurgoudhaantje Landinwaarts Waaierstaartrietzanger Water-/oeverpieper Waterhoen Waterral Watersnip Wespendief Wielewaal Wilde eend Wilde zwaan Winterkoning Wintertaling Witgatje Witoogeend Witte kwikstaart Witstaartkievit Witvleugelstern Witwangstern Woudaapje Zanglijster Zeearend Zilvermeeuw Zilverplevier Zomertaling Zwarte kraai Zwarte ooievaar Zwarte roodstaart Zwarte ruiter Zwarte specht Zwarte stern Zwarte wouw Zwarte zeeëend Zwartkop Zwartkopmeeuw PLANTEN Aalbes Aardaker Aardbeiklaver Aarvederkruid Akkerdistel Akkerereprijs Akkerhoornbloem Akkerkers Akkerkool Akkermelkdistel Akkermunt bron: Evides Waterbedrijf Beklierde duizendknoop Bergbasterdwederik Bergdravik Bermooievaarsbek Bermzuring Bevertjes Bezemkruiskruid Bieslook Biezenknoppen Bijenorchis Bijvoet Bittere veldkers Bitterzoet Blaartrekkende boterbloem Blaassilene Blaaszegge Blauw glidkruid Blauw guichelheil Blauw walstro Blauwe ereprijs Bleekgele droogbloem Bleke basterdwederik Bleke klaproos Bloedzuring Blonde egelskop Boerenwormkruid Bont kroonkruid Bonte gele dovenetel Borstelbies Bosandoorn Bosbies Boskruiskruid Bosmuur Bosrank Bosveldkers Brede ereprijs Brede stekelvaren Brede pest Brede wespenorchis Bruin cypergras Canadese fijnstraal Citroengele honing klaver Dagkoekoeksbloem Daslook Dauwbraam Donkere vetmuur Doornappel Doorschijnend sterrenkroos Draadereprijs Driekantige bies Drienerfmuur Drijvend fonteikruid Dubbelkelk VERVOLG naast p. 6 OUDE MAAS 12F van Dordt DORTSE KILL ZWIJNDRECHT WILHELMINA HAVEN JULIANA HAVEN 14H G13 tot de Biesbosch HOLLANDS DIEP DORDRECHT EENDENKOOI PAPENDRECHT NOORDPLAAT KEETSTUK DE ELZEN I15 NOORDER ELS KWALGAT MIDDEN ELS NOORDERDIEP NIEUWE MERWEDE BENEDEN MERWEDE GAT VAN DEN KLEINEN HIL GAT VAN VAN KAMPEN KOOIGAT DEENEPLAAT POLDER VISCHPLAAT ZUIDER JONGE DEEN HONDERD EN DERTIG POLDER LANGEPLAAT (SPAARBEKKEN) EENDENKOOI VISCHPLAAT NOORDERGAT VAN DE VISSCHEN ZUIDERGAT VAN DE VISSCHEN 4A B5 RECREATIEGEBIED DE HOLLANDSE BIESBOSCH GROTE RUG (SPAARBEKKEN) AMER LAGE ZWALUWE GAT VAN DEN BINNEN NIEUWENSTEEK GIESSENDAM SLIEDRECHT BENEDEN MERWEDE DE RUIGTEN BEZUIDEN POLDER KORT - EN DEN PEERENBOOM HET SLUIS LANGAMBACHT OBSERVATIEHUT GAT VAN DEN HENGST DE KIKVORSCH OF OTTER MARIAPOLDER BIESBOSCHCENTRUM DORDRECHT OTTERPOLDER 6 10D HUISWAARD HENGSTPOLDER THOMASWAARD OBSERVATIEHUT OUDE KAT NIEUWE MERWEDE OTTERSLUIS KOP VAN T LAND SPIERING POLDER SPIERINGSLUIS OOSTHAVEN POLDER BIESBOSCH POLDER JANTJES PLAAT POLDER MALTHA JANTJES PANNEKOEK PLAAT BIESBOSCHMUSEUM UITZICHTHEUVEL C7 E11 GAT VAN DE KERKSLOOT HELSLOOT STAATSBOSBEHEER CENTRUM OBSERVATIEHUT CATHARINA POLDER GAT VAN DE NOORDERKLIP PETRUSPLAAT RUIGT OF REUGT (SPAARBEKKEN) ZUIDHAVEN WEST KIL NOORDERPLAAT DE DOOD RIETPLAAT POLDER HOOGE HOF POLDER MOORDPLAAT Steekwoorden en afbeeldingsnummers UITZICHTHEUVEL NOORDERGAT VAN DE PLOMP afval 1, 6, 8 avontuur 18, 19, 22 beweging 23, 24, 28, 36, 37 23, 25, 28, 29, 35 Biesboschcentrum 6, 10, 17 boerderij 21, 23 bont 2 dieren 1, 2, 18, 19, 28 28, 29, 33, 35, 39 duurzaamheid 7, 9, 10 3, 13, 23-26, 29, 30, 32, 38 getij 35-39 gieten 7 grondstoffen 9, 10, 21 hergebruik 2, 5, 7 hout 7, 12 23, 25-29, 32, 33 industrie 8 inzoomen 18, 19, 23, 24 kinderen 18, 19, 25 kruiden 11, 21 landschap 19, 21, 24, 25, 28 leefgebied 23, 28 lokaal 20, 21, 24 14, 24, 26, 28, 34, 35, 38, 39 materialen 4, 5, 7 meubel 5, 7 museum 25, 27, 32 nacht 12, 18, 19, 22, 25, 27, 38, 39 natuur 18, 19, 21, 22, 28 navigatie 14, 38, 39 19, 22,29-34, 36, 38, 39 ontdekken 18,19 polder 24, 38, 39 pret 12, 18, 19, 25 recreatie 20-22 riet 3, 5, 17 route 14, 22 seizoenen 3, 24, 28 sprokkelen 3, 6 stad 28, 38, 39 stilte 12, 18, 31 techniek 37, 38 textiel 10 24, 28, 35, 36, 38 uitzicht 15, 16, 32-34 varen 14 verhalen 25, 27 vlechten 10, 13, 17 1, 9, 14-17, 22, 35, 36, 38, 39 kant 1, 15, 16, 35, 36 weven 10 wilgen 4-7, 13, 14 zintuigen 18, 19, 25 BOOMGAT KEESJES KILLEKE POLDER TURFZAKKEN POLDER LEPELAAR MIDDEL VELD POLDER DE PLOMP DE GIJSTER JANNEZAND (SPAARBEKKEN) EENDENKOOI POLDER KINDEM HOFMANSPLAAT STROOMGAT SPIJKERBOOR MIDDELSTE GAT VAN HET ZAND STEURGAT BOVENSTE GAT VAN HET ZAND BERGSE MAAS BIESBOSCH BEZOEKERSCENTRUM STAATSBOSBEHEER HAVEN JACHTHAVEN DRIMMELEN RECREATIEPLAS GEERTRUIDENBERG HARDINXVELD-GIESSENDAM KOP VAN DEN OUDEN WIEL AART ELOYENBOSCH EN JONGE JANSWAARD WERKENDAM SNEEPKIL BIESBOSCHSLUIS JACHTHAVEN JEPPEGAT GAT VAN LOOPGAUW HANK AAKVLAAI KURENPOLDER (RECREATIEOORD) RAAMSDONKVEER DONGE BRUINE KIL 1000m BAKKERSKIL STEURGAT

4 5 Eefje Sandmann De muskusrat wordt bestreden, maar met de dode diertjes wordt niets gedaan. Natuurlijke constructies worden vertaald naar gedomesticeerde objecten. Joep Huisinga afb. 7b afb. 6 afb. 1 afb. 2 afb. 3 Steven Banken Oude Biesbosch ambachten komen terug in seizoensgebonden zitobjecten zonder de natuur zijn grondstof te ontnemen. afb. 4 afb. 5 afb. 7 afb. 1, 2 Van Hollandse bodem afb. 3, 4, 5 Schoven afb. 6, 7 Biesboschvertakkingen Het Hollandse paradijs van rivieren, beekjes, plassen en sloten is de ideale leefomgeving voor de muskusrat. De diertjes graven hun holen het liefst in dijken en kanten, maar hierdoor raken de Nederlandse werken lek of storten in. Gevaarlijk, want Nederland ligt voor een groot gedeelte onder het zeeniveau. De muskusrat wordt bestreden, maar met de dode diertjes wordt niets gedaan. De bestrijdingsdienst is bang om geassocieerd te worden met pelsdierfokkerijen en de bonthandel. Zonde, want na de noodzakelijke bestrijding van de muskusrat ontstaat er juist een mogelijkheid om bont te produceren, zonder speciaal daarvoor dieren te doden. Je zou het ecologisch bont kunnen noemen. Het is immers recycling van een onontkoombaar afvalproduct voor een veilig Nederland. afval bont hergebruik dieren kant hergebruik materialen meubel riet seizoenen sprokkelen wilgen Oude Biesbosch ambachten komen terug met de seizoenen. Het tegenwoordig kwalitatief slechte riet en wilgenhout wordt in de winter gesneden en gebundeld tot zitobject voor de zomer. Na het seizoen vallen de bundels uit elkaar. Teruggegeven aan de natuur, als zijnde voeding voor nieuwe wilgen en riet. De Biesbosch is in de loop der eeuwen afwisselend gecultiveerd, teruggenomen, behouden en teruggegeven aan de natuur. In mijn project heb ik gewerkt met door de natuur en door de mens gemaakte wilgentakken.gegoten in aluminium heb ik ze als poten gebruikt voor een tafel. Het van wilgentakken gemaakte tafelblad is recyclebaar. In dit product is zowel de cultivering als het teruggeven aan de natuur gebruikt. afval Biesboschcentrum duurzaamheid gieten hergebruik hout materialen meubel sprokkelen wilgen

afb. 8 afb. 11 6 7 afb. 9 Jetske Visser afb. 9b afb. 10 Joost Gehem afb. 12b Natuur en industrie wil ik in mijn project met elkaar verweven. Midden in de Biesbosch, 70 graden Celsius met zelfgekozen Biesboschkruiden en een natuurlijk dompelbad. BIOLOGISCHE BEHEERSVERSLAGLEGGI NG Boeien gevlochten wilgentenen die vaarroutes. PLANTEN VERVOLG Duinriet Duinvogelmuur Duist Duits viltkruid Dwergkroos Echt bitterkruid Echt duizendguldenkruid Echte kamille Echte koekoeksbloem Echte kruisdistel Echte valeriaan Eekhoorngras Egelantier Egelboterbloem Eivormige bies Elzenzegge Engels raaigras Engelse alant Europese hanenpoot Fijn schapengras Fijne ranonkel Fioringras Fluitenkruid Fraai duizendguldenkruid Geel nagelkruid Geel walstro Geelhartje Gegroefde veldsla Geknikte vossenstaart Gekroesd fonteinkruid Gekroesde melkdistel Gele lis Gele morgenster Gele plomp Gele kers Geoord helmkruid Geoorde zuring Gestreepte dovenetel Gestreepte witbol Getande weegbree Gevlekte dovenetel Gevlekte rupsklaver Gevlekte scheerling Gevleugeld helmkruid Gevleugeld hertshooi Gevleugeld sterrenkroos Gewone agrimonie Gewone berenklauw Gewone bermzegge Gewone braam Gewone brunel Gewone duivenkervel Gewone eikvaren Gewone engelwortel Gewone ereprijs Gewone hennepnetel Gewone hoornbloem Gewone klit Gewone melkdistel Gewone pastinaak Gewone raket Gewone reigersbek Gewone rolklaver Gewone smeerwortel Gewone spurrie Weten mensen waar hun drink vandaan komt? Gewone steenraket Gewone veldbies Gewone veldsla Gewone vogelmelk Gewone bies Gewone navel Gewone zandmuur Gewoon barbarakruid Gewoon biggenkruid Gewoon duizendblad Gewoon herderstasje Gewoon langbaardgras Gewoon reukgras Gewoon speenkruid Gewoon sterrenkroos Gewoon struisgras Glad walstro Gladde ereprijs Glansbesnachtschade Glanshaver Glanzig fonteinkruid Glanzige hoornbloem Goudgele honingklaver Goudhaver Goudzuring Grasklokje Grasmuur Greppelrus Groene naaldaar Grof hoornblad Groot blaasjeskruid Groot heksenkruid Groot hoefblad Groot kaasjeskruid Groot moerasscherm Groot springzaad Groot streepzaad Groot warkruid afb. Grote 13bevernel Grote brandnetel Grote egelskop Grote engelwortel Grote ereprijs Grote kaardenbol Grote kattenstaart Grote keverorchis Grote klaproos Grote klit Grote lisdodde Grote pimpernel Grote ratelaar Grote teunisbloem Grote tijm Grote vossestaart Grote eppe Grote weegbree Grote wederik Grote weegbree Grote windhalm Grote zandkool Grove varkenskers Haagwinde afb. Haarfonteinkruid 15 Handjesgras Hard zwenkgras Harig knopkruid Harig wilgeroosje Hazenzegge Hazepootje Heelblaadjes Heen Heermoes Heggenrank Heggewikke Heksenmelk Hemelsleutel Hennegras Herik Hertsmunt Hoenderbeet Hoge cyperzegge Holpijp Hondsdraf Hondsroos Hondstarwegras Hongaarse raket Hoog struisgras Hop Hopklaver Hopwarkruid IJle dravik IJle zegge IJzerhard Ingesneden dovenetel Italiaans raaigras Jakobskruiskruid Japanse duizendknoop Kaal breukkruid Kaal knopkruid Kale jonker Kalmoes Kamgras Kantig hertshooi Kantige basterdwederik Karwijvarkenskervel Kattendoorn Kikkerbeet Kleefkruid Klein hoefblad Klein kaasjeskruid Klein kroos Klein kruiskruid Klein springzaad Klein streepzaad Klein tasjeskruid Klein timoteegras Klein vlooienkruid Klein vogelpootje Kleine bevernel Kleine brandnetel Kleine egelskop Kleine kaardenbol Kleine kattenstaart Kleine klaver Kleine leeuwenbek Kleine leeuwentand Kleine lisdodde Kleine majer Kleine ooievaarsbek Kleine pimpernel Kleine ratelaar Kleine ruit Kleine tijm Kleine varkenskers Kleine veldkers Kleine eppe Kleverig kruiskruid Kleverige ogentroost Klimop Klimopereprijs Kluwenhoornbloem Kluwenzuring Knikkend tandzaad Knikkende distel Knolbeemdgras Knolboterbloem Knolribzaad Knolsteenbreek Knoopkruid Knopherik Knopig helmkruid Knopkroos Kompassla Koninginnenkruid Koningskaars Koolzaad Korrelganzenvoet Kraailook Krabbenscheer Kransmunt Kransvederkruid Kroontjeskruid Kropaar Kruipend zenegroen Kruipende boterbloem Kruipertje Kruisbes Kruisbladwalstro Kruldistel Krulzuring Kweek Lange ereprijs Late guldenroede Late stekelnoot Lidrus Lidsteng Liesgras Liggende ganzerik Liggende klaver Liggende vetmuur Look-zonder-look Luzerne Maarts viooltje Madeliefje Mannagras Mannetjesvaren Margriet Mattenbies Melganzenvoet Melige toorts Melkeppe Middelste teunisbloem Mierikswortel Moerasandijvie Moerasandoorn Moerasbasterdwederik Moerasbeemdgras Moerasdroogbloem Moeraskartelblad Moeraskers Moeraskruiskruid Moerasmelkdistel Moerasmuur Moerasrolklaver Moerasspirea Moerasstreepzaad Moerasstruisgras Moerasvergeet-mijnietje Moeraswalstro Moeraswederik Moeraswolfsmelk Moeraszegge Sabrina Woud Moeraszoutgras Moeraszuring Moesdistel Moeslook Muskuskaasjeskruid Muurpeper Muurvaren Naaldbies Noords walstro Noordse aalbes Noorse ganzerik Oeverzegge Oostenrijkse kers Oosterse morgenster Oranje havikskruid Oranje springzaad Paarbladig fontein kruid Paardenbloem Paarse dovenetel Paddenrus Papegaaienkruid Peen Penningkruid Perzikkruid Pijlkruid Pinksterbloem Pitrus Platte rus Pluimzegge Poelruit Puntig fonteinkruid Puntkroos Raapzaad Radijs Rapunzelklokje Rechte alsem Reukeloze kamille Reuzenbalsemien Reuzenberenklauw Reuzenzwenkgras Ridderzuring Riet Rietgras Rietorchis Rietzwenkgras Rijstgras Ringelwikke Rivierfonteinkruid Rivierkruiskruid Robertskruid Rode bremraap Rode ganzenvoet Rode klaver Rode ogentroost Rode ereprijs Rood guichelheil Rood zwenkgras Rosse vossenstaart Roze vetkruid Ruig viooltje Ruige leeuwentand Ruige rupsklaver Ruige scheefkelk Ruige weegbree Ruige zegge Ruw beemdgras Ruw vergeet-mij-nietje Ruwe bies Ruwe smele Schaduwgras Lotte de Raadt Schapenzuring Schedefonteinkruid Scherpe boterbloem Scherpe fijnstraal Scherpe zegge Schijfkamille Schijnraket Schildereprijs Sikkelklaver Sint-Janskruid Slanke kers Slanke weegbree Slanke zegge Slijkgroen Slipbladige ooievaarsbek Smal beemdgras Smal fakkelgras Smal vlieszaad afb. Smalle 14 aster Smalle stekelvaren Smalle pest Smalle weegbree Smalle weegbree Smalle wikke Snavelzegge Speerdistel Spiesleeuwenbek Spiesmelde Spiesraket Spindotterbloem Steenkruidkers Stijf barbarakruid Stijf havikskruid Stijf vergeet-mij-nietje Stijve ranonkel Stinkende gouwe Stippelganzenvoet afb. Stomp 14b vlotgras Stomphoekig sterrenkroos Straatgras Tenger fonteinkruid Tengere rus Tijmereprijs Timoteegras Tongvaren Trosdravik Tuinwolfsmelk Tweerijige zegge Uitstaande melde Valse voszegge Varkensgras Veelwortelig kroos Veenwortel Veerdelig tandzaad Veldbeemdgras Veldereprijs Veldgerst Veldlathyrus Veldrus Veldzuring Verspreidbladiggoudveil Vertakte leeuwentand Vierzadige wikke Vijfvingerkruid Viltig kruiskruid Viltige basterdwederik Vlasbekje Vlinderstruik Vogelmuur Vogelwikke Vroege haver Vroegeling Walstrobremraap Watergentiaan Watergras Waterkruiskruid Watermunt Watermuur Waterpeper Waterscheerling Watertorkruid Waterviolier Waterzuring Wede Wegdistel Weidekervel Wijfjesvaren Wilde bertram Wilde cichorei Wilde marjolein Wilde reseda Wilgenroosje Winterpostelein Wit hongerbloempje Wit vetkruid Witte dovenetel Witte honingklaver Witte klaver Witte krodde Witte kers Witte lelie Wolfspoot Zacht vetkruid Zachte dravik Zachte duizendknoop Zachte haver Zachte ooievaarsbek Zandhaver Zandhoornbloem Zandpaardenbloem Zandraket Zandzegge Zeegroene ganzenvoet Zeegroene muur Zeegroene rus Zeegroene zegge Zeekweek Zeepkruid Zevenblad Zilverschoon Zittende zannichellia Zomerfijnstraal Zomprus Zompvergeet-mijnietje Zonnebloem Zulte Zwaluwtong Zwanenbloem Zwart tandzaad Zwarte bes Zwarte mosterd Zwarte nachtschade Zwarte toorts Zwarte zegge Zwenkdravik afb. 12 afb. 16 afb. 17 afb. 8, 9, 10 Verweven landschap afb. 11, 12 Stoomhut afb. 13, 14 Mijlpaal in de Biesbosch afb. 15, 16, 17 Tap je bij de spaarbekkens Natuur- en recreatiepark de Biesbosch is omringd door industrie. Om het park te bereiken zijn de bossen fabriekspijpen niet te vermijden. Natuur en industrie, die tegenover elkaar lijken te staan en elkaar uitsluiten wil ik in mijn project met elkaar verweven. Op basis van lokale materialen, natuurlijke grondstoffen en afvalmateriaal uit de plaatselijke industrie, heb ik een collectie textiel ontwikkeld. Deze duurzame stoffen zijn ontwikkeld om de identiteit van het toekomstige ecologische bezoekerscentrum te bepalen. afval Biesboschcentrum duurzaamheid grondstoffen industrie textiel vlechten weven hout kruiden nacht pret stilte De kapitein brengt je in een fluisterboot van het Biesboschcentrum naar een van de weinige voor pleziervaart ontoegankelijke kreekjes. De vuurmeester bestuurt een hut die stomend op de kade staat te wachten. Hier komt niemand anders. Midden in de Biesbosch, 70 graden Celsius, zelfgekozen Biesboschkruiden, natuurlijk dompelbad, de ultieme Biesbosch ervaring. Door de St. Elisabethsvloed veranderde de Maas als natuurlijke grens tussen het noordelijke en zuidelijke deel van de Biesbosch in een grote plas. Daarna, in 1564, liet men molenstenen met bolbakens van wilgentenen en rieten manden naar de bodem zinken om de oude grens, de markering voor de visrechten, weer zichtbaar te maken. Mijn ontwerp is geïnspireerd op dit verhaal. Ik heb van wilgentenen gevlochten boeien ontworpen die de vaarroutes voor de drie verschillende bootsoorten, zodat de bezoeker niet hoeft te verdwalen. De boeien worden in workshops Boeivlechten in de Biesbosch door bezoekers gemaakt. navigatie route varen vlechten wilgen Biesboschcentrum riet vlechten uitzicht kant Weet je waar je drink vandaan komt? Ik wil de spaarbekkens en de zuivering in de Biesbosch laten zien. Bij het Biesboschcentrum of de botenverhuur koop je een rieten drager die je kan vullen bij de tappunten. al drinkend kijk je op de spaarbekken uit.

afb. 8 6 7 afb. 9 Jetske Visser Natuur en industrie wil ik in mijn project met elkaar verweven. Boeien gevlochten wilgentenen die vaarroutes. Sabrina Woud afb. 14 afb. 9b afb. 10 afb. 13 afb. 14b afb. 11 Joost Gehem afb. 12b Midden in de Biesbosch, 70 graden Celsius met zelfgekozen Biesboschkruiden en een natuurlijk dompelbad. Weten mensen waar hun drink vandaan komt? afb. 15 Lotte de Raadt afb. 12 afb. 16 afb. 17 afb. 8, 9, 10 Verweven landschap afb. 11, 12 Stoomhut afb. 13, 14 Mijlpaal in de Biesbosch afb. 15, 16, 17 Tap je bij de spaarbekkens Natuur- en recreatiepark de Biesbosch is omringd door industrie. Om het park te bereiken zijn de bossen fabriekspijpen niet te vermijden. Natuur en industrie, die tegenover elkaar lijken te staan en elkaar uitsluiten wil ik in mijn project met elkaar verweven. Op basis van lokale materialen, natuurlijke grondstoffen en afvalmateriaal uit de plaatselijke industrie, heb ik een collectie textiel ontwikkeld. Deze duurzame stoffen zijn ontwikkeld om de identiteit van het toekomstige ecologische bezoekerscentrum te bepalen. afval Biesboschcentrum duurzaamheid grondstoffen industrie textiel vlechten weven hout kruiden nacht pret stilte De kapitein brengt je in een fluisterboot van het Biesboschcentrum naar een van de weinige voor pleziervaart ontoegankelijke kreekjes. De vuurmeester bestuurt een hut die stomend op de kade staat te wachten. Hier komt niemand anders. Midden in de Biesbosch, 70 graden Celsius, zelfgekozen Biesboschkruiden, natuurlijk dompelbad, de ultieme Biesbosch ervaring. Door de St. Elisabethsvloed veranderde de Maas als natuurlijke grens tussen het noordelijke en zuidelijke deel van de Biesbosch in een grote plas. Daarna, in 1564, liet men molenstenen met bolbakens van wilgentenen en rieten manden naar de bodem zinken om de oude grens, de markering voor de visrechten, weer zichtbaar te maken. Mijn ontwerp is geïnspireerd op dit verhaal. Ik heb van wilgentenen gevlochten boeien ontworpen die de vaarroutes voor de drie verschillende bootsoorten, zodat de bezoeker niet hoeft te verdwalen. De boeien worden in workshops Boeivlechten in de Biesbosch door bezoekers gemaakt. navigatie route varen vlechten wilgen Biesboschcentrum riet vlechten uitzicht kant Weet je waar je drink vandaan komt? Ik wil de spaarbekkens en de zuivering in de Biesbosch laten zien. Bij het Biesboschcentrum of de botenverhuur koop je een rieten drager die je kan vullen bij de tappunten. al drinkend kijk je op de spaarbekken uit.

afb. 18 8 9 Michiel Martens De Biesbosch is veel meer dan wat je hoort en ziet. Midden in de Biesbosch genieten van een zelfbereide maal met lokale ingrediënten. afb. 20 Florike Martens afb. 18b afb. 21 afb. 18c afb. 18d Focus op het natuurschoon van het Nationaal Park. Marijn Beije afb. 22b afb. 19 afb. 19b afb. 22 afb. 18, 19 Dieper verdiepen in de Biesbosch afb. 20, 21 Fietskeuken afb. 22 Vrij drijvend, een echt Biesbosch avontuur De Biesbosch is veel meer dan wat je hoort en ziet. Als je met aandacht kijkt en inzoomt op de natuur is er veel meer waar te nemen. Deze wereld onder de oppervlakte wil ik de bezoeker laten ervaren door indrukken uit te vergroten en te isoleren, door het uit te pluizen en te bekijken. Mijn Biesboschgereedschappen vergroten je zintuigen, versterken je zicht, verbeteren je gehoor en laten je elk kleine detail zien en voelen. De Biesbosch wordt een nieuwe beleving. avontuur Biesboschcentrum dieren inzoomen kinderen nacht natuur ontdekken pret stilte zintuigen Voedsel is een veel besproken onderwerp tegenwoordig. We worden steeds dikker en zouden gezonder moeten eten, terwijl het aanbod aan kant-en-klaarmaalen maar blijft groeien in de schappen van de supermarkt. We willen wel gezonder eten, maar de ervoor nemen doen we niet. Met deze fietskeuken wil ik mensen de laten nemen voor het bereiden, opeten en de oorsprong van de ingrediënten. boerderij grondstoffen kruiden landschap lokaal natuur recreatie avontuur natuur nacht recreatie route Met dit ontwerp wil ik een brede doelgroep de waarde van de Biesbosch met haar prachtige natuur laten ervaren. Een gezin uit de stad, drie hoog zonder tuin, op een avontuurlijke en subtiele manier helpen de focus te leggen op het natuurschoon van het Nationaal Park. Een door de Biesbosch uitgestippelde route, met iedere avond een avontuurlijke hut in een leefgebied van steeds een ander bijzonder Biesboschdier. Een avontuur op grote en kleine schaal. De avonturier wordt wakker, ziet een troep wilde ganzen in de typische V-vorm overvliegen en beseft: Hier moeten we zuinig op zijn, want wat is dit mooi...

FLORA 10 11 Ruben der Kinderen De vegetatie die na 5 jaar verwacht kan worden op het geprepareerde terrein, naast de al aanwezige vegetatie. De lijst is samengesteld door naar soortgelijke gebieden te kijken in overleg met een bioloog. afb. 23 HET TERREIN De ligging van de gebouwen, tuin en andere aangelegde delen blijft hetzelfde. Alle vegetatie door de bewoner en gemeente is aangelegd, wordt behouden. Al het gras wordt verwijderd en bewaard als voedingsbodem voor het gebied. De uiteindelijke wandelpaden op het terrein worden alleen op de oorspronkelijke verharding aangelegd en hebben een duidelijk andere materialiteit dan de wandelpaden buiten het oorspronkelijke bewoonde terrein. DE SLOOP Het sloop proces verloopt duurzaam. Alle gebouwen worden tot op 20 centimeter boven het maaiveld afgebroken. Zodat het geen weerstand ondervindt als het door het doorstroomgebied stroomt. Op deze manier krijgen muurplanten ook een kans om verticaal te groeien. Als de aangelegde vegetatie in de weg staat ens de sloop, wordt het aan de kant gezet en na de sloop weer op dezelfde plek aangelegd. Boerderijen in de Noordwaard moeten wijken voor het. De Biesboschkamer is een plek waar verhalen tot leven komen. Menk, 73 jaar, echtgenoot van Tien, heeft het overgenomen van zijn baas en huurt het nu al 40 jaar van boer Groeneveld. De boeren in polder de Biesbosch leven al een aantal jaren in onzekerheid en zijn bang voor de toekomst. Hoe kunnen ze met deze onzekerheid investeren in hun bedrijven? Roland Pieter Smit Nog steeds hebben we geen riolering in de polder, dat is soms wel lastig! Als de septic tank weer is geleegd, moet er een dooie kip in om de juiste bacteriën weer in de tank te krijgen, zonde toch, van die kip! Tien, 60 jaar, woont al 40 jaar samen met Menk aan de Zeedijk 16 en heeft twee kinderen. Is dol op de vogels in de polder om haar heen. Menk & Tien Waar moeten de roofvogels zoals de valkies en de uilen straks jagen? Die raken door de nieuwe plannen met de polder hun hele jacht gebied kwijt. Het moet hier een recreatiegebied worden, maar dat is hier nu ook al volop, de mensen wandelen fietsen lekker over de dijk. OP DE BEBOUWINGEN muurbloem muurvaren mos korstmossen gele helmbloem muurleeuwenbek tongvaren klimopbremraap muurfijnstraal rechte driehoeksvaren rode spoorbloem schubvaren steenbreekvaren stengelomvattend havikskruid vroeg havikskruid vlinderstruik zwartsteel kandelaartje glaskruid plat beemdgras ronde ooievaarsbek stijf hardgras muurpeper grote zandkool groensteel moederkruid wolfspoot muurhavikskruid vlakke dwergmispel blaasvaren mannetjesvaren gebogen driehoeksvaren muursla rechte driehoeksvaren klein glaskruid groot glaskruid eikvaren stijve naaldvaren muur havikskruid wit vetkruid zacht vetkruid OP TERREIN (nader onderzoek vereist). Alle buizen en bekabelingen worden 1 meter vanaf het gesloopte gebouw uitgegraven en weggehaald. De buiskant wordt tot op casco afgezaagd en afgedicht zodat ondergrondse dieren niet vast komen te zitten. DE BEBOUWING Het bouwsel wordt bewerkt, met grove beitel machines om kieren en gaten in de fundering te maken zodat de verwering bevorderd wordt. afb. 25 We hebben pas 33 jaar gas en licht, maar die dat we zonder zaten was de mooiste van mijn leven. s Ochtends zette ik de ketels op de olie pitten zodat ik de kinderen met warm kon wassen. Hier aan de oevers worden veel illegale jongerenfeesten gehouden. Na afloop steken ze alles in de fik. Ik zou niet weten met die nieuwe plannen van de polder waar alle weidevogels straks naartoe moeten? Hier in de dijk is het af en toe net een vuilstortplaats. Laatst lagen er weer zakken vol met wiet planten. Ze willen de polder weer terug geven aan de natuur! Maar is dit geen natuur dan? Kijk eens om je heen! Met de nieuwe plannen verwoesten ze straks alle vruchtbare landbouwgrond, net zoals in de Noordwaard. Natuurlijk hebben we hier in dit last van muizen, maar ja, dat hoort erbij. Gelukkig hebben we een kat die er na 13 jaar eindelijk een heeft gevangen. Het plafond van de kelders word afgebroken en tot 50 centimeter onder het maaiveld volgestort met grond. Hierdoor wordt de structuur van het meer zichtbaar. En is een duidelijk gelaagdheid aanwezig. HET BEHOUD Momenteel wordt er druk gewerkt aan een nieuw bestemmingsplan voor polder de Biesbosch. Er moet meer ruimte komen voor recreatie en natuur. Maar hoe wordt het gebied momenteel gebruikt, en wat vinden de ervan? Wat voor wijsheden vertellen de die al jaren lang een zijn met het gebied. keuken tentoonstelling verhalen bij het haardvuur gastenverblijf zomer herfst Wanneer het terrein voor wandelaars niet meer toegankelijk is, mag de vegetatie worden gesnoeid. Om afzettingen en de suggesties van ruimte weer zichtbaar te maken. In de eerste twee jaar van dit project, wordt onderzocht hoe de vegetatie op de bebouwing groeit. Uit dit onderzoek kan geconcludeerd worden dat er extra hulp voor begroeiing nodig is. Onderzoek aan het terrein mag al plaatsvinden mits er geen vegetatie wordt weg gehaald waardoor het ecosysteem van het lente winter terrein wordt aangetast. slaapkamer afb. 24 afb. 26 afb. 27 eten en drinken afb. 23, 24 Landschappelijke herinneringen afb. 25, 26, 27 Biesboschkamer Rijksstaat wil rivieren in Nederland meer de ruimte geven om overstromingen te voorkomen en dijken te ontlasten. Boerderijen in de Noordwaard moeten wijken voor het. Hierdoor gaat een groot stuk van natuur en cultuur verloren. Mijn project laat bezoekers zien en voelen hoe op bepaalde plekken in de Biesbosch mensen hebben geleefd. Ik heb een manifest ontworpen met een voorstel voor een ingreep in het landschap, ens de herontwikkeling van de Noordwaard. Door deze ingreep zal uiteindelijk een ruimtelijke suggestie van het oorspronkelijke boerenerf zichtbaar blijven. De natuur vertelt en behoudt op deze manier de. beweging boerderij inzoomen kruiden landschap leefgebied lokaal polder seizoenen Iedere dag zit Opa Biesbosch klaar in de Biesboschkamer om weer nieuwe gasten te ontvangen. Onder het genot van een kop koffie en door oma gemaakte soep, kun je luisteren naar de verhalen over natuur en cultuur uit verleden en heden, het leven in de Biesbosch. Als je na een lange dag Biesbosch te moe bent om naar te gaan, kun je al vragen of je mag blijven logeren. De Biesboschkamer is een plek waar verhalen tot leven komen en nieuwe verhalen ontstaan. kinderen landschap museum nacht pret verhalen zintuigen

12 13 Eveline Visser Vogels zijn onderdeel van de stad, hun broedplekken mogen dus ook zichtbaar zijn in stad. is een poppen. afb. 29 Lucas Mullié afb. 30 afb. 31 afb. 28 Het pittoreske oude centrum van is al al door grote kunstenaars geschilderd. afb. 32 Tom Boekema afb. 28b afb. 33 afb. 34 afb. 28 Vogels in de stad afb. 29, 30, 31 # coll. Dordt inv. 01 t / m 10 afb. 32, 33, 34 Kunstschildersspot vanaf historisch oogpunt In zijn de vogels de natuurlijke verbinding met de Biesbosch. Vogels broeden in de stad en zijn onderdeel van de stad; hun broedplekken mogen dus ook zichtbaar zijn in de stad. De hoogte van het broednestenrek bepaalt voor welke vogel het geschikt is; het territorium en gedrag van de vogel beslist hoeveel vogels er gebruik van maken en de plek bepaalt welke vogels er gebruik van kunnen maken. Een massaproductietechniek uit de modelbouw, geprojecteerd op de vogels. beweging dieren leefgebied markering natuur seizoenen stad is een poppen. Achter de ramen door gordijnen beschermd gaat een andere wereld schuil. De poppenspeler speelt, bespeelt, improviseert. Wat je ziet is er niet, suggestie is genoeg. Kader, context, contrast. Fake. stilte museum uitzicht Het pittoreske oude centrum van werd in het verleden al veel geschilderd door grote kunstschilders, zoals onder andere Eugène Boudin en Albert Cuyp. Vandaag de dag zijn veel van dit soort plekken nog steeds enorm in trek bij een groep kunstschilders. De kunstschildersspots bieden de mogelijkheid om de oude meesters na eigen invulling te evenaren vanaf deze punten.

13 14 Daphne Hoekman afb. 35b Hoewel omringd wordt door het, is het contact met het beperkt. Tegenwoordig staat er naast de ruïne een hoogspanningsmast van 100 meter. Lucas Zoutendijk afb. 35 afb. 38 afb. 36 Akko Goldenbeld De mechanieken der geen. afb. 37 afb. 39 afb. 35 Uiterwaarden in de stad afb. 36, 37 De mechanieken der geen afb. 38, 39 Mast te Merwede Hoewel omringd wordt door het, is het contact met het beperkt. Om een signaal naar het gebied af te geven en meer inzicht in het gevaar van overstroming te geven, wordt het gebied rondom de Grote Kerk, het monument van, een uiterwaard. De hoogtekaart staat centraal voor het ontwerp. Door in te zoomen op de hoogtekaart ontstaat er een grid; dit grid is de bouwsteen van het ontwerp. Stenen op hoger gelegen gebieden worden weggehaald, waardoor het naar binnen kan stromen. In laaggelegen gebieden worden stenen neergelegd, waardoor het gevaar wordt beperkt of waar een ontmoetingsplaats van trapsgelegde stenen kan worden gerealiseerd. getij kant beweging getij techniek kant Het omringende van heeft een dynamische beweging. Het getij had vroeger een hoogteverschil van twee meter maar heeft nu nog steeds een verschil van 70 centimeter. Deze beweging geeft mogelijkheden voor nieuwe functies op het die gebruik maken van stroming, hoogteverschil en. De mechanieken zijn een suggestie voor de beweging op het. Sinds de St. Elisabethsvloed in 1421 staat er ten oosten van (direct aan de Merwede) de ruïne van het Huis te Merwede, dat sindsdien een baken is voor de scheepvaart. Tegenwoordig staat er naast de ruïne een hoogspanningsmast van 100 meter en loopt de N3 (een toegangspoort tot het Eiland van Dordt) langs dit gebied dat, sinds het is ingepolderd, niet meer onder staat ens hoog. Doordat het weer wordt toe gelaten, komt het gebied onder te staan en is het beeld van de ruïne weer zoals het vele malen geschilderd is. Alleen nu met een hoogspanningsmast erbij. getij nacht navigatie polder stad techniek

COLOFON Organisatie Irene Fortuyn Begeleiding Leisure: Irene Fortuyn, Wineke van Muiswinkel adviseurs: Jan Konings, Jan Rothuizen Public Space: Hans van der Markt, Ester van de Wiel Redactie Akko Goldenbeld, Roland Pieter Smit, Jetske Visser Grafisch ontwerp Thijs Verbeek www.thijsverbeek.nl Drukwerk Drukkerij Mart.Spruijt bv www.martspruijt.nl Uitgever Design Academy Eindhoven Postbus 2125 5600 CC Eindhoven www.designacademy.nl Studenten Steven Banken Marijn Beije Tom Boekema Joost Gehem Akko Goldenbeld Daphne Hoekman Joep Huisinga Ruben der Kinderen Florike Martens Michiel Martens Lucas Mullié Lotte de Raadt Eefje Sandmann Roland Pieter Smit Jetske Visser Eveline Visser Sabrina Woud Lucas Zoutendijk www.stevenbanken.nl www.marijnbeije.nl tboekema@gmail.com www.hoemgjoest.nl www.akkogoldenbeld.com daphnehoekman@hotmail.com www.joepinga.nl www.rderkinderen.nl www.florikemartens.nl www.michielmartens.com lucas_mullie@hotmail.com www.lottederaadt.nl www.eefjesandmann.com www.rolandpietersmit.com www.jetskevisser.nl www.evelinevisser.com www.sabrinawoud.nl lucaszoutendijk@gmail.com Met dank aan Gemeente www.dordrecht.nl Nationaal Park De Biesbosch www.biesbosch.org Centrum Beeldende Kunst Voorstraat 180 3311 ES www.cbkdordrecht.nl 2010 Design Academy Eindhoven ISBN 9789081470445 Niets van deze uitgave mag zonder toestemming van de fotografen, de grafisch vormgever, de ontwerpers en de auteurs gebruikt worden. Deze publicatie is gedrukt in een oplage van 1000, op 120 grams Munken Polar en 60 grams Opakal.