Het tandheelkundig jaar 2012 Onder redactie van: Prof. dr. J.K.M. Aps Dr. mr. R.H.B. Allard Prof. dr. J. Duyck Dr. S.J. Fokkema Prof. dr. R. Jacobs Prof. dr. A. Vissink Bohn Stafleu van Loghum
Het Tandheelkundig Jaar 2012
Het Tandheelkundig Jaar 2012 Onder redactie van: Prof. dr. J.K.M. Aps Hoofd Dentale en Maxillofaciale Radiologie, Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, afdeling Centrum Bijzondere Tandheelkunde, Universiteit Gent Dr. mr. R.H.B. Allard Kaakchirurg-jurist, afdeling Mondziekten, Kaak- en Aangezichtschirurgie, VUmc, Amsterdam Prof. dr. J. Duyck Afdeling Prothetische Tandheelkunde/BIOMAT Research Cluster, School voor Tandheelkunde, Mondziekten en Kaakchirurgie, Katholieke Universiteit Leuven Dr. S.J. Fokkema Lector, Mondzorgkunde, Instituut voor Paramedische Studies, Hogeschool Utrecht Prof. dr. R. Jacobs Hoogleraar, hoofd Centrum Orale Beeldvorming, Katholieke Universiteit Leuven Prof. dr. A. Vissink Hoogleraar, afdeling Mondziekten, Kaakchirurgie en Bijzondere Tandheelkunde, Universitair Medisch Centrum Groningen
2012 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens bestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN 978 90 313 89346 ISSN 0771-3223 NUR 887 Ontwerp omslag en binnenwerk: TEFF (www.teff.nl) Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
Auteurs Dr. G. Aarab Afdeling Functieleer en Restauratieve Tandheelkunde, leerstoelgroep Orale Kinesiologie, Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), Onderzoeksinstituut MOVE, Universiteit van Amsterdam en Vrije Universiteit Amsterdam, Amsterdam Mw. prof. dr. L. Abraham-Inpijn Emeritus hoogleraar Algemene Pathologie en Interne Geneeskunde aan de faculteit Geneeskunde mede ten behoeve van de tandheelkunde. Tot heden staflid DIVA (Divisie Interne Geneeskunde A), Academisch Medisch Centrum (AMC), Amsterdam Drs. S. Bizzarro MSc Sectie Parodontologie, afdeling Conserverende en Preventieve Tandheelkunde, Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), Universiteit van Amsterdam en Vrije Universiteit Amsterdam Dr. H. Bootsma Afdeling Mondziekten, Kaakchirurgie en Bijzondere Tandheelkunde, Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen Dr. H. Browaeys Afdeling Mond-, kaak- en aangezichtschirurgie, Universitair Ziekenhuis Gent, Gent Prof. dr. C.M. ten Bruggenkate Kaakchirurg, afdeling Mondziekten, Kaak- en Aangezichtschirurgie, VU medisch centrum/academisch Centrum voor Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), Amsterdam Drs. R.G.E.C. Cauwels Adjunct Kliniekhoofd, Universitair Ziekenhuis, afdeling Kindertandheelkunde, PaeCaMeD onderzoeksgroep, Gent
Auteurs Prof. dr. P.J. De Coster Gasthoogleraar, afdeling Orale Biologie, Vakgroep Tandheelkunde, Universiteit Gent, Gent Prof. dr. L. Crevits Neuropsychiater, Dienst Neurologie, Universiteit Gent D. Denys Tandartsspecialist orthodontie in opleiding, afdeling Orthodontie, Departement Tandheelkunde, Mondziekten en Kaakchirurgie, KULeuven, UZ St Rafaël, Leuven Dr. V.E.A. Gerdes Afdeling Vasculaire Geneeskunde, Academisch Medisch Centrum, Amsterdam en afdeling Interne Geneeskunde, Slotervaart Ziekenhuis, Amsterdam Drs. R.J. Goené Tandarts-parodontoloog-implantoloog, afdeling Mondziekten, Kaak- en Aangezichtschirurgie, VU medisch centrum/academisch Centrum voor Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), Amsterdam Drs. K. van Hulst Logopedist/klinisch epidemioloog, afdeling Revalidatie; Kinderlogopedie, lid Droolingteam, Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen Mw. prof. dr. R. Jacobs Hoogleraar, hoofd Centrum Orale Beeldvorming, Katholieke Universiteit Leuven, Leuven Drs. D.H.J. Jager Sectie Orale Functieleer, UMCG Centrum voor Tandheelkunde en Mondzorgkunde, Universitair Medisch Centrum Groningen en Centrum Bijzondere Tandheelkunde, Martini Ziekenhuis, Groningen Prof. dr. C.G.M. Kallenberg Afdeling Mondziekten, Kaakchirurgie en Bijzondere Tandheelkunde, Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen B.L. Kreps Tandarts, tweede jaar Master na Master kinder- en bijzondere tandheelkunde, afdeling Kindertandheelkunde, Universitair Ziekenhuis Gent, Gent Prof. dr. S. Lievens Ere-gewoon Hoogleraar Psychologie, Universiteit Gent vi
Auteurs Prof. dr. F. Lobbezoo Afdeling Functieleer en Restauratieve Tandheelkunde, leerstoelgroep Orale Kinesiologie, Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), Onderzoeksinstituut MOVE, Universiteit van Amsterdam en Vrije Universiteit Amsterdam, Amsterdam Prof. dr. B.G. Loos Sectie Parodontologie, afdeling Conserverende en Preventieve Tandheelkunde, Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), Universiteit van Amsterdam en Vrije Universiteit Amsterdam Dr. C.G.B. Maathuis Kinderrevalidatiearts, afdeling Revalidatie, coördinator Droolingteam, Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen Prof. dr. L.A.M.Marks Coördinator Centrum Bijzondere Tandheelkunde, Vakgroep Tandheelkunde, Universitair Ziekenhuis Gent, Gent L.T.H. C. Matthys Tandarts, adjunct-kliniekhoofd, afdeling Prothetiek, Universitair Ziekenhuis Gent Dr. B. van Minnen Kaakchirurg (staflid), afdeling Kaakchirurgie, Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen Prof. dr. M. Naeije Afdeling Functieleer en Restauratieve Tandheelkunde, leerstoelgroep Orale Kinesiologie, Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), Onderzoeksinstituut MOVE, Universiteit van Amsterdam en Vrije Universiteit Amsterdam, Amsterdam Mw. prof. dr. M. Peumans Hoofddocent, School voor Tandheelkunde, Mondziekten en Kaakchirurgie, Conserverende Tandheelkunde, Katholieke Universiteit Leuven, Leuven F.V. Schepers Logopedist, afdeling Kinderrevalidatie, lid Droolingteam, Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen Prof. dr. S. Schepers Afdeling Mond-, kaak- en aangezichtschirurgie, Universitair Ziekenhuis Gent en Dienst Mond-, Kaak- en Aangezichtschirurgie, Ziekenhuis Oost-Limburg, Genk vii
Auteurs Erik De Schepper Docent AMS (Antwerp Management School), Consultant Kwaliteit- en Performance Management Ziekenhuissector België en Luxemburg Prof. dr. E.A.J.M. Schulten Kaakchirurg, afdeling Mondziekten, Kaak- en Aangezichtschirurgie, VU medisch centrum/academisch Centrum voor Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), Amsterdam M. Shahbazian Doctoraatstudent, Centrum voor Orale Beeldvorming, Departement Tandheelkunde, Mondziekten en Kaakchirurgie, KULeuven, UZ St Rafaël, Leuven D.E. Slot MSc Mondhygiënist onderzoeker, Sectie Parodontologie, Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), Universiteit van Amsterdam en Vrije Universiteit, Amsterdam Dr. F.K.L. Spijkervet Afdeling Mondziekten, Kaakchirurgie en Bijzondere Tandheelkunde, Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen Drs. W.J. Teeuw Sectie Parodontologie, afdeling Conserverende en Preventieve Tandheelkunde, Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), Universiteit van Amsterdam en Vrije Universiteit, Amsterdam Prof. dr. G. Theuniers Dienst Tandheelkunde, Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen, Universiteit Gent Dr. B. Vandenberghe Tandarts, Master in Medical Imaging, afdeling Prothetische Tandheelkunde, Department Tandheelkunde, Katholieke Universiteit Leuven Drs. K. Vanderstricht Tandarts, werkzaam in eigen privépraktijk in Wetteren en staflid bij de dienst Restauratieve Tandheelkunde, Universitair Ziekenhuis Gent, Gent Prof. dr. U. van der Velden Sectie Parodontologie, afdeling Conserverende en Preventieve Tandheelkunde, Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), Universiteit van Amsterdam en Vrije Universiteit, Amsterdam viii
Auteurs Drs. M. Vercruyssen Tandarts-specialist in de parodontologie, afdeling Parodontologie, Departement Tandheelkunde, Katholieke Universiteit Leuven, Leuven Drs. S.H. Visscher Arts-onderzoeker, tandarts, afdeling Kaakchirurgie, Universitair Medisch Centrum Groningen, Groningen Prof. dr. A. Vissink Afdeling Mondziekten, Kaakchirurgie en Bijzondere Tandheelkunde, Universitair Medisch Centrum Groningen, Rijksuniversiteit Groningen, Groningen Prof. dr. G.A. van der Weijden Tandarts-parodontoloog, bijzonder hooglereaar NVvP leerstoel; Sectie Parodontologie, Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA), Universiteit van Amsterdam, Vrije Universiteit Amsterdam en Paropraktijk Utrecht Prof. dr. G. Willems Gewoon hoogleraar en afdelingshoofd, afdeling Orthodontie, Departement Tandheelkunde, Mondziekten en Kaakchirurgie, KULeuven, UZ St Rafaël, Leuven Prof. dr. L. Van Zeghbroeck Dienst Tandheelkunde, Faculteit Geneeskunde en Gezondheidswetenschappen Universiteit Gent ix
Inhoud Auteurs Woord vooraf v xiii 1 U. van der Velden, Ontwikkelingen in de parodontologie na de Tweede Wereldoorlog: van empirie tot wetenschap 1 2 B.G. Loos, S. Bizzarro, V.E.A. Gerdes en W.J. Teeuw, Parodontitis en hart- en vaatziekten 16 3 D.E. Slot en G.A. van der Weijden, Mechanische plaquebeheersing 25 4 M. Vercruyssen, Accuraatheid implantaat planningssystemen 44 5 E.A.J.M. Schulten, C.M. ten Bruggenkate en R.J. Goené, Pre-implantaire chirurgie 53 6 L.T.H.C. Matthys, S. Lievens, G. Theuniers, L. Van Zeghbroeck en L. Crevits, Implantaten: een psychosociale benadering 70 7 B. Vandenberghe, De digitale afdrukname 85 8 A. Vissink, F.K.L. Spijkervet, H. Bootsma en C.G.M. Kallenberg, Mondklachten en gebitsproblemen bij systemische lupus erythematosus (SLE) 103 9 A. Vissink, F.K.L. Spijkervet, H. Bootsma en C.G.M. Kallenberg, Het primaire syndroom van Sjögren: huidige stand van zaken en ontwikkelingen 117 10 F.V. Schepers, K. van Hulst, A. Vissink en C.G.B. Maathuis, Diagnostiek en behandeling van speekselverlies bij kinderen 134 11 M. Peumans, Kaasmolaren/molar incisor hypomineralisation: wat doen we ermee? 151 12 D.H. J. Jager en A. Vissink, Tanderosie 166 13 B.L. Kreps, P.J. De Coster en L.A.M.Marks, Het voorkomen van dentale agenesie 179 14 K. Vanderstricht, Laserbleken 193 15 R.G.E.C. Cauwels, Lage-energie laser en de behandeling van orale mucositis 215 16 E. De Schepper, Mond open voor totale kwaliteitszorg 227 17 L. Abraham-Inpijn, Antistolling en tandheelkundige ingrepen 242 18 G. Aarab, M. Naeije en F. Lobbezoo, De tandheelkundige aspecten van obstructieve slaapapneu 258 xi
19 D. Denys, R. Jacobs, M. Shahbazian en G. Willems, Autotransplantaties: stand van zaken 272 20 S.H. Visscher en B. van Minnen, (Chirurgische) behandeling van antrumperforaties 286 21 H. Browaeys, Mandibulafracturen 294 Register 2012 308 Register 1989-2012 314 Auteursregister 334 xii
Woord vooraf Ook deze editie van Het Tandheelkundig Jaar zit weer boordevol tomeloze inzet van talrijke Nederlandse en Vlaamse auteurs. Het redactieteam heeft zijn beste beentje voorgezet om er weer een zeer informatief boek van te maken dat veel tandartsen zal kunnen boeien. Het boek heeft niet de pretentie een naslagwerk voor specialisten te zijn, maar wel een naslagwerk voor tandartsen-algemeen practici in Nederland en Vlaanderen die willen bijblijven zonder daarvoor dure abonnementen te hoeven afsluiten met allerhande internationale tijdschriften. De redacteuren exploreren elk jaar het tandheelkundige landschap op zoek naar interessante en relevante onderwerpen en gaan daarbij naarstig op zoek naar potentiële auteurs met een vlotte pen. Het is onze ambitie om op een gemakkelijk toegankelijke manier beroepsrelevante wetenschappelijke informatie over te brengen. Dit bereiken we door collegae, al dan niet exclusief te werk gesteld binnen een universitaire omgeving, te vragen een hoofdstuk voor het jaarboek te schrijven. Die hoofdstukken worden door alle leden van de redactie gelezen, beoordeeld en van commentaar voorzien. Dit zorgt tijdens de algemene redactieraadvergadering voor boeiende discussies, die vaak nieuwe ideeën opleveren voor een volgende editie. Ieder jaar gaat het ook altijd even over het verschil tussen Noord-Nederlands en Zuid-Nederlands, of zoals ook wel eens gezegd Nederlands Nederlands en Vlaams Nederlands. Blijkbaar niet alleen een verschil in uitspraak, maar ook in het geschreven woord. Het tijdperk van de digitale dragers is volop in opmars en kent nauwelijks grenzen meer. Toch zijn we ervan overtuigd dat een papieren versie van Het Tandheelkundig Jaar met een mooie kaft in menig tandartspraktijk een prominente plaats kan innemen. Er wordt intussen hard nagedacht over een e-versie van Het Tandheelkundig Jaar in de toekomst. Tegen een financiële vergoeding kunnen tandartsen dan een selectie van enkele hoofdstukken maken, die ze als pdf kunnen opslaan op hun eigen computer, i-pad of andere e-reader. Deze evolutie zal er zeker komen, want zij is niet tegen te houden. Ik heb als hoofdredacteur het roer overgenomen van prof. dr. Cees de Baat. Samen met mijn redactieteam en de uitgeverij wil ik aan Het Tandheelkundig Jaar een nog grotere bekendheid geven binnen de tandheelkunde in de zogeheten lage landen. De bekendheid van het boek kan beter! xiii
Mijn redacteurs bedankend voor hun enthousiasme en hun deskundige adviezen bij het samenstellen van deze editie, wens ik u veel leesplezier. Ik ben er zeker van dat u van de informatie in dit boek gebruik kunt maken in uw dagelijkse praktijk. September 2011 Prof. dr. Johan K.M. Aps xiv