VvE De Rijpgracht Jan Haringstraat EPA maatwerkadvies en ventilatieadvies Amsterdam, 5-12-2013 Opdrachtgever: Bestuur VvE onderdeel van: Azartplein 139 1019pc Amsterdam 06 28815310 siem@siemgoede.nl
Het complex aan De Rijpgracht en Jan Haringstraat is in 1934 gebouwd als particuliere huurwoningen, in een sobere Amsterdamse school architectuur. De architect was J. Jerphanion. In 2001 wordt het complex in appartementen gesplitst en verkocht aan eigenaar bewoners. Inmiddels is ongeveer 75% verkocht en bewoond door de eigenaren. Een aantal eigenaren hebben de woningen ook weer verhuurd. Vraag Het bestuur van de VvE heeft het voornemen om aan het gebouw isolatiemaatregelen te treffen, voor het vervangen van de kozijnen met HR++ glas hebben jullie al een offerte aangevraagd. Daarnaast overwegen jullie het isoleren van de gevel. Voor het financieren van de maatregelen willen jullie een energielening afsluiten bij de gemeente Amsterdam en een isolatiesubsidie aanvragen. Bij het voorbereiden van het besluit over deze maatregelen vragen jullie een samenhangend advies. Rondom de ramen in de voorgevel komen op dit moment vaak vochtproblemen voor. Die problemen moeten met de isolatiemaatrelen worden opgelost en niet erger worden. Voorafgaand aan het maatwerk advies doe ik een vooronderzoek, samen met jullie doe ik een globale opname van het gebouw, neem ik enkele veel voorkomende woningen op en vertel ik welke maatregelen in het gebouw mogelijk zijn en hoe deze maatregelen met elkaar samenhangen. Beschrijving huidige situatie Vragen formulieren Voorafgaand aan het onderzoek is een vragenformulier uitgezet onder de bewoners. Op dit moment zijn er 13 formulieren teruggekomen. Een van de vragen ging over comfortklachten. 4 bewoners klagen over koude, vooral door tocht in de ruimte achter de voorgevel 7 bewoners klagen over tocht, vooral in de ruimte achter de voorgevel. 3 bewoners klagen over vocht, condens op de ramen aan de voorkant. 2 bewoners vinden de woning altijd vochtig. 4 bewoners klagen over schimmel, 3x in de badkamer en 1x aan de onderkant van de voor- en achtergevel. Het gebouw is opgetrokken in metselwerk met houten vloeren. De voorgevel is op de meeste plaatsen 1½ steens (33cm) dik, de achtergevel en de zijgevel van De Rijpgracht 61 is 1 steens (21cm) dik. De onverwarmde portiektrappenhuizen zijn met een wandje van 7cm van de woningen gescheiden. Het platte dak is volgens de bouwtekeningen voorzien van dun laagje isolatie, deze heb ik niet kunnen waarnemen. In de kap die op de voorzijde van het blok staat zijn onverwarmde bergingen onder gebracht. De kap is aan de binnenzijde afgewerkt met een stucplafond. Dit stucplafond, in combinatie met de stilstaande lucht draagt enigszins bij aan de isolatie. De begane grondvloer is een houten vloer boven een kruipruimte. Hier zijn op een aantal plaatsen problemen met een hoge grondwaterstand. Het overtollige vocht in de kruipruimte tast de balklaag van de begane grondvloer aan. Daarom zijn jullie al bezig hier een laag schelpen in aan te brengen. In de gevels zijn houten kozijnen aangebracht met aan de voorgevel schuiframen en aan de achtergevel klepramen. De kozijnen hebben enkelglas, in de deuren in de achtergevel zit dubbel glas. Vooral de grote schuiframen met enkel glas aan de voorgevel geven erg veel klachten over koude, tocht en condens Volgens de ingeleverde vragenformulieren en een onderzoek van het bestuur in verband met rookgasafvoeren, zijn er een aantal woningen die nog met gaskachels worden verwarmd. De indruk 1
bestaat dat dit vooral de woningen betreft die nog in handen zijn van de oorspronkelijke particuliere verhuurder. In de energielabelschema s is voor deze woningen een labelindicatie gegeven voor de situatie met CV en met een gashaard. In een aantal woningen zijn door de eigenaren al isolatiemaatregelen getroffen, op De Rijpgracht 57-3 het platte dak en een gedeelte van de kap van binnenuit geïsoleerd. Jan Haringstraat 19-hs heeft een geïsoleerde achteruitbouw. Uit de vragenformulieren komen verder geen andere woningen naar voren waar al isolatiemaatregelen zijn getroffen. Een indicatie van de huidige energielabels is aangegeven in bijlage 1 Mogelijke verbetermaatregelen Isolatie De verbetering van de isolatie van de buitenschil moet altijd in balans gebeuren. Als één onderdeel extreem wordt geïsoleerd en de rest niet, of heel weinig, kunnen problemen ontstaan bij de aansluitingen. Vooral als de achterblijvende delen maar klein zijn, kunnen koudebruggen ontstaan, waarop vochtige lucht uit de woning kan condenseren. Condenswater aan de binnenkant van de gevel tast bijvoorbeeld het schilderwerk aan en veroorzaakt schimmel. Het condens water kan ook in de gevel ontstaan, bijvoorbeeld bij de houten balken. Dan kunnen de balken gaan rotten. Gevel Gevelisolatie aan de binnenzijde De gevels bestaan uit massief metselwerk, de voorgevel 1 ½- steens en de achtergevel 1-steens. Vanwege het beeldbepalende karakter kan de voorgevel alleen aan de binnenzijde worden geïsoleerd, bijvoorbeeld door het aanbrengen van 60mm houtvezelplaat en een laag leem of kalk stuc. Op deze manier kan een damp open isolatie laag worden gemaakt. damp open isolatie zorgt ervoor dat condens in de gevel niet zo makkelijk kan optreden. Als er onverhoopt toch condens optreedt, kan de gevel ook weer makkelijk opdrogen. Voor de tussenwoning is hier een vermindering van het gasverbruik mogelijk van 10%. De kosten bedragen ongeveer 100 /m2 excl. BTW Gevelisolatie aan de buitenzijde De achtergevel kan op dezelfde manier worden geïsoleerd, maar daar kan de isolatie eventueel ook aan de buitenzijde worden aangebracht. Daarmee is een vermindering van het gasverbruik mogelijk van 7%. De kosten bedragen ongeveer 150 /m2 excl. BTW Extra isolerend dubbelglas in nieuwe ramen Voor de kozijnen is het belangrijk dat de kierdichting wordt verbeterd en de isolatie van het glas. Dat kan door het vervangen van de schuiframen door draaikiep inzetkozijnen, zoals jullie nu van plan zijn. De besparing met HR++ glas (zeer goed isolerend glas) in de voorgevel is 12%, met HR++ glas in de achtergevel 4%. De kosten van de kozijnvervanging zijn in de offerte van de timmerfabriek gespecificeerd. 2
Isolatie zijgevel De zijgevel van De Rijpgracht 61 kan het beste aan de buitenzijde worden geïsoleerd, er treden dan geen vochtproblemen op met aansluiting op de oplegging van de vloerbalken in het massieve metselwerk. Als dit van de welstand niet mag, kan overwogen worden om de isolatie aan de binnenzijde aan te brengen. Dit dient dan zeer zorgvuldig te gebeuren. Vanwege het ruimtebeslag en de aanwezige afwerking aan de binnenzijde (badkamers, keukens) is dit waarschijnlijk praktisch geen wenselijke oplossing. Vloer Begane grondvloer In deze situatie is isolatie met schelpen een goede optie, omdat hiermee ook de vochtproblemen worden opgelost die in sommige begane grondwoningen optreden. Het is relatief goedkoop en gemakkelijk aan te brengen. Het gasverbruik van deze woningen wordt daarmee 5% gereduceerd. Bij het isoleren van de begane grondvloer moet ook aandacht worden besteed aan kierdichting. Vooral als lucht mechanisch uit de woning wordt gezogen, kan vochtige, koude lucht uit de kruipruimte de woning in worden getrokken. Vergeet ook niet eventuele leidingen van de CV en warmwaterleidingen in de kruipruimte te isoleren. De ventilatie openingen onderaan de gevel moeten wel open blijven, anders condenseert vocht op de onderzijde van de houten vloer en bij de oplegging van de balken en kan gemakkelijk houtrot ontstaan. Deze maatregel wordt nu al overwogen om de vochtproblematiek in de kruipruimtes en begane grondvloeren aan te pakken. De kosten zijn, afhankelijk van de omvang van het project 35/m2 Dak Omgekeerd dak Hierbij worden isolatieplaten op de bestaande dakbedekking gelegd. De grindlaag moet hiervoor wel tijdelijk aan de kant. Het grind wordt weer teruggelegd om te voorkomen dat de platen weg waaien. Deze maatregel kan desgewenst ook individueel, per pand worden uitgevoerd. De kosten zijn ongeveer 160 /m2 Warm dak Hiervoor moet de dakbedekking worden vervangen, de isolatieplaten liggen op het dakbeschot en de nieuwe dakbedekking wordt er overheen geplakt. Deze isolatie is technisch het meest wenselijk, omdat er geen condens kan optreden in de houten dakconstructie. Alleen aantrekkelijk als de bestaande dakbedekking vervangen moet worden en er meerdere panden tegelijk worden aangepakt. Meerkosten bij het vervangen van de dakbedekking 60/m2 Koud dak Isoleren aan de onderzijde, vanuit het plafond. Bij deze vorm van isoleren, die gemakkelijk per pand kan worden gedaan, is de vochthuishouding van het dak zeer kritisch. Aan de binnenzijde moet een goede damp remmende laag worden aangebracht. De bovenkant van de isolatie, onder het dakbeschot moet licht worden geventileerd met buitenlucht. Bij het uitvoeren van deze optie moet altijd een deskundige worden geraadpleegd. Met deze maatregelen neemt het gasverbruik van deze woningen met 12% af. 3
Met een eenvoudige afwerking van gipsplaten kost dit 150/m2 Vloer van de bergingen Dit kan door het isoleren aan de onderzijde, hierbij aan de binnenzijde een goede damp remmende laag aanbrengen. Aan de bovenkant van de vloer, op zolder, mag geen dichte vloerafwerking zitten. De besparing op het gasverbruik is 8%. De vloer kan eventueel ook aan de bovenzijde worden geïsoleerd, daarvoor moeten wel alle bergingen leeg zijn, en de vloer komt iets hoger te liggen Isolatie aan de bovenzijde kost 75/m2 Kap Isolatie onder de pannen kan goed plaatselijk worden gedaan aan de binnenzijde. Dit is alleen zinvol als de ruimte onder de kap wordt verwarmd, bijvoorbeeld omdat de berging bij de woning is getrokken. Let hier ook op een goede vochthuishouding en een damp remmende laag aan de binnenkant. Installaties CV-ketels In veel woningen is al een HR107 combiketel geplaatst. Dit is een zuinige oplossing voor deze appartementen. De ketel buiten plaatsen, in een balkonkast, is energetisch minder goed. Zorg dan wel voor zeer goede isolatie van de leidingen en voorkom dat de ketel in de winter kan bevriezen. Er zijn ook nog een aantal woningen zonder CV, deze worden verwarmd met gashaarden. Dit levert weliswaar een lager energielabel op, maar het wil niet zeggen dat deze woningen meer gas verbruiken. Omdat de kachel meestal maar in één vertrek wordt gebruikt, kan er toch een laag gas verbruik zijn. De keerzijde is dat de andere vertrekken erg koud en vochtig zijn. Ventilatie Een goede ventilatie is essentieel. In het vervolg van dit rapport wordt hier nader op in gegaan. Zonne-energie De achterzijde van het schuine dak aan De Rijpgracht is zeer geschikt voor zonne-energie. Bij voorkeur een grote collectieve installatie, dat is het meest efficiënt. Maar kleine, individuele installaties kunnen hier ook geplaatst worden. Economisch het meest interessant is een collectieve installatie aan te leggen en de stroom via de individuele meters terug te leveren aan het net. Het bedrijf LENS heeft hiervoor een goed systeem ontwikkeld, Herman de slimme stroomverdeler, dat inmiddels op een aantal VvE s in Amsterdam is gerealiseerd. Zij kunnen op verzoek de verschillende mogelijkheden voorrekenen. Opmerkingen bij het binnenklimaat. Waarom ventileren Goede ventilatie is noodzakelijk om de bewoners te voorzien van voldoende frisse lucht om te ademen. Maar ook voor de afvoer van vocht en schadelijke stoffen. Vocht wordt in de woning geproduceerd door ademen, koken, wassen etc. Schadelijke stoffen komen vrij uit stoffering, meubels, cosmetica, schoonmaakmiddelen, elektronische apparatuur en ze ontstaan ook door schimmel en huisstofmijt. Als de hoeveelheid vocht te hoog is, kan er condens optreden op koude oppervlakken. Daarmee neemt de kans op schimmel toe. In een vochtige woning voelt ook de huisstofmijt zich meer op zijn gemak en zal gemakkelijk vermenigvuldigen. 4
Op dit moment is er in de woningen veel condens op de koude raamvlakken. Uit de vragenlijst komen ook relatief veel woningen naar voren met klachten over vocht en schimmelvorming. Dit komt niet alleen voor op het glas, maar ook aan de koude onderzijde van de gevel. Natuurlijke ventilatie Het complex is bij de bouw voorzien van een inrichting voor natuurlijke ventilatie. Luchtafvoer vindt plaats met ventilatiekanalen in de keuken en badkamer. Deze kanalen gaan verticaal naar boven en komen boven het dak uit. Voor een goede werking moeten er zo min mogelijk obstakels in luchtstroom zitten, daarom hebben de kanalen aan de onderkant ook geen rooster o.i.d. De luchttoevoer vindt plaats door de roosters in de voorgevel en in de achtergevel door het openen van de klepramen. Ook de kieren in de schuiframen laten nogal wat lucht door, maar dat was oorspronkelijk niet de bedoeling. Binnen de woning wordt de luchtstroom van de ventilatielucht mogelijk gemaakt door spleten onder de binnendeuren, of door deze deuren eenvoudig open te laten staan. In de loop van de tijd is dit systeem in veel woningen op onderdelen verdwenen en onklaar geraakt. Roosters in de voorgevel zijn dichtgemaakt, of helemaal verdwenen. De klepramen worden niet gebruikt. De ventilatiekanalen zijn soms helemaal verdwenen, dichtgemaakt of voorzien van een ventilator. De woning wordt door de kierende ramen nog wel van voldoende lucht voorzien om te ademen, maar de luchtstroom is onvoldoende om al het vocht af te voeren. De roosters in de voorgevel waren ook bedoeld om de (kolen-)kachels in de woonkamer van verbrandingslucht te voorzien. Als er nu nog gaskachels en geisers aanwezig zijn, is het heel belangrijk om deze roosters open te houden. Onvoldoende zuurstoftoevoer kan leiden tot onvolledige verbranding in de kachel en daarmee tot het ontstaan van het dodelijke koolmonoxide. Het is aan te bevelen in deze woningen een koolmonoxide alarm te plaatsen. Natuurlijke ventilatie weer herstellen De eenvoudigste manier om een goede ventilatie te waarborgen is het weer in orde maken van de natuurlijke ventilatie. De ventilatie roosters in de voorgevel weer open maken. De roosters aan de binnenkant voorzien van een klep of schuif die traploos regelbaar is. De klepramen aan de achtergevel voorzien van traploos verstelbare uitzetters, zodat een kleine kier mogelijk is. Op deze manier kunnen de bewoners ook bij harde wind ventileren, zonder dat direct tocht optreedt. Er bestaan ook zelfregelende roosters, die zichzelf sluiten als de winddruk sterk toeneemt. Deze roosters zouden in de nieuwe kozijnen moeten worden opgenomen. De afvoerkanalen in de badkamer en keuken moeten gecontroleerd worden en vrijgemaakt van obstakels zoals roosters en ventilatoren. Deze ventilatoren zijn er in twee uitvoeringen. Met tijd naloop, variërend van 2 minuten tot een half uur. Deze zijn alleen geschikt om de geuren van een toilet af te zuigen na gebruik. Voor toepassing in een badkamer zijn deze niet geschikt. Er zijn ook ventilatoren met een vochtsensor. Deze zijn geschikt voor een badkamer en draaien door tot al het vocht van het douchen is verdwenen. De relatief kleine ventilatoren hebben een beperkte opvoerhoogte, waardoor de werking op andere verdiepingen dan de bovenste slecht is. Als echter het ventilatiekanaal gebruikt moet worden voor natuurlijke ventilatie van de woning, moeten er helemaal geen ventilatoren voor zitten die kunnen worden uitgeschakeld. Om een goede doorvoer van de ventilatielucht door de woning te verzekeren, moeten onder de binnendeuren voldoende grote spleten zitten. Ongeveer 1 a 2 cm is voldoende. Mechanische afvoer Een betere en betrouwbare manier om een goede ventilatie te waarborgen is het aanbrengen van mechanische ventilatie. 5
In de woning wordt een centrale afzuigventilator aangebracht en aangesloten op een bestaand ventilatiekanaal, die lucht afzuigt uit keuken, wc en badkamer. Verse lucht wordt toegevoerd door ventilatieroosters in de gevel, of door de klepramen die op een (heel klein) kiertje gezet kunnen worden. De hoeveelheid afgezogen lucht kan worden geregeld met een drie standenschakelaar. Onder normale omstandigheden staat de ventilator op stand 1 en wordt alleen een basis ventilatiestroom in stand gehouden. Als in de woning meer mensen aanwezig zijn, kan de ventilator in stand 2 worden gezet. De extra CO2 en lichaamsvocht die in de woning komen worden nu afgezogen. Als er gekookt of gedoucht gaat worden, komt erg veel vocht tegelijk in de woning. Nu moet de ventilator op stand 3 worden gezet. Het aanbrengen van mechanische afvoer kost ongeveer 1100. Mechanische afvoer, vraag gestuurd De hoeveelheid lucht die wordt afgezogen kan eventueel ook door vocht en CO2 sensors bepaald worden. Deze sensors regelen de stand van de ventilator automatisch. Eventueel kan ook iedere ruimte apart worden afgezogen en geregeld. Voordeel van dit systeem is dat er altijd precies genoeg lucht wordt afgezogen, niet te weinig maar ook niet te veel. Met dit systeem is daarom een energiebesparing mogelijk. Kierdichting Door kieren in de buitenschil van de woning ontstaat een luchtstroom op plaatsen waar dit als niet comfortabel wordt ervaren. Ook is deze luchtstroom voor de ventilatie niet altijd wenselijk. Om energie te besparen moeten bij toepassing van mechanische ventilatie de kieren zo goed mogelijk worden gedicht. Voor de kierdichting moet worden gekeken naar de kieren tussen de kozijnen en de te openen delen, maar ook bij de aansluiting van het kozijn op het muurwerk, rondom de begane grondvloer, de doorvoeren door de vloer en bij het kruipluik. En vooral bij de aansluitingen van het dak en in de kap. Andere systemen, zoals Hybride ventilatie en Balansventilatieventilatie met WTW zijn in deze woningen niet praktisch in te passen. Deze zijn daarom nu niet verder uitgewerkt. Aanbevolen maatregelen pakketten Om een goede afweging te kunnen maken zijn een aantal combinaties van maatregelen doorgerekend op investering, totale energiebesparing en een indicatie van het energielabel. 1. HR++ glas in de voorgevel, in combinatie met mechanische ventilatie 2. HR++ glas in voor- en achtergevel, in combinatie met mechanische ventilatie. 3. HR++ glas in voor- en achtergevel, mechanische ventilatie, isolatie van de voorgevel aan de binnenzijde, isolatie van de achtergevel aan de buitenzijde, isolatie van de zijgevel, 30 cm schelpen in de kruipruimte en isolatie van het dakvlak en het plafond naar de bergingen. Een indicatie van de energielabels is aangegeven in het schema in bijlage 1. 6
Conclusies Het vernieuwen van de kozijnen en aanbrengen van HR++ glas is een goede stap. De huidige tocht en condens problemen zullen worden opgelost en de kamers aan de voorkant zijn een stuk minder koud. Zonder aanvullende maatregelen zal het vochtprobleem zich echter verplaatsen en een stuk groter worden. Daarom moet in ieder geval de huidige ventilatie verbeterd worden. In volgorde van voorkeur komen daar de volgende maatregelen voor in aanmerking: Mechanische afvoer, vraag gestuurd Mechanische afvoer Natuurlijke ventilatie verbeteren. Als er geen investeringen in ventilatie mogelijk zijn, kan deze oplossing gekozen worden. Deze is wel sterk afhankelijk van de discipline van de bewoners, het risico op vochtproblemen blijft zeer groot. De vochtproblemen en de comfortklachten kunnen verder worden teruggebracht door de schil te isoleren. Het dak en de vloer kunnen op relatief eenvoudige wijze worden aangepakt, zonder dat de bewoners daar last van hebben. Isolatie van de gevel brengt meer overlast met zich mee, omdat er dan binnen in de woning moet worden gewerkt. Door ook nog een zonnepanelen installatie toe te voegen is het mogelijk voor de meeste woningen een A of B label te halen. Voor woningen die geen CV installatie hebben, maar zijn uitgerust met een gaskachel en geiser, is een goede toevoer van verse lucht nog belangrijker. Bij onvoldoende verse lucht kan het dodelijke koolmonoxide ontstaan. 7
G F F F F F F F F F E F F F F F G E F F E E E E E E E E F E E E G E F E E E E E F E E E F D F F F E G G G G G G G G G G G 19 21 23 25 27 39 41 43 45 47 49 51 53 55 57 59 61 Jan Haringstraat De Rijpgracht Indicatie huidige label G E E E E E E E E E D E E E E E F D D/F D/F D D D D D D D D E D D D F D D/F D D D D D D/F D D D E C D D D D D D D/E D/E D/E D D/E D/E D D E 19 21 23 25 27 39 41 43 45 47 49 51 53 55 57 59 61 Jan Haringstraat De Rijpgracht HR++ en mechanische ventilatie E D C C C C C C C C C C C C C C D B C/D C/D C C C C C C C C C C C C D B C/D C C C C C C/D C C C C B C C C C C C C/E E C/E C C/E C/E C C C 19 21 23 25 27 39 41 43 45 47 49 51 53 55 57 59 61 Jan Haringstraat De Rijpgracht Compleet isolatiepakket Bijlage 1 1