/T/y. r f ' / n Prof. Hector Treub en het Nieuw=Malthusianisme. DOOR Prof. B. J. KOUWER. UlT(}A\'E DKR STADS- B(JEK- EN C(~)UR ANTDRU K I<:ERIJ KAM i'ex.
Jl4 il Prof. Hector Treub en het Nieuw-
.' < tj ^ I,, 1 ' m rei en lel iei-ialtliisiaiiisffle DOOR Prof. B. J. KOUW.ER. ÜI ï a A V E DEB STADS- BOEK- EN COUEANTURUKKEELJ, KAMPEN.
M/\K'M/^-iI/'.'^/^ '/i\;^>'i\7t\7i\>./ \ Onder den titel.^verspreide Opstellen" heeft Prof. Hector Treub een vijftal voordrachten in het licht gegeven, gedeeltelijk reeds vroeger gepubliceerd, die het gebied der sexueele moraal raken. Dat zij thans, in één bundel vereenigd, aan een grooter kring van lezers worden aangeboden, vindt zijn oorzaak gelijk de schrijver in de inleiding mededeelt - in het aangekondigde voornemen der regeering, wettelijke maatregelen voor te stellen ter bestrijding van het Nieuw-Malthusianisme. De bedoeling is derhalve èn aan de volksvertegenwoordiging èn aan het groote publiek zijn denkbeelden kenbaar te maken over: Abortus provocatus en Strafwet, Het vraagstuk der geslachtelijke onthouding, Nieuw-Malthusianisme, De geneesheer tegenover de facultatieve steriliteit, Huwelijk en Ziekte. Dat dit den schrijver zal gelukken, valt geen oogenblik te betwijfelen. Die onderwerpen verheugen zich stellig in een algemeene belangstelling, terwijl de naam van den auteur volop waarborgen geeft, dat de behandeling daarvan aan duidelijkheid niets te wenschen zal overlaten, terwijl niet minder de aangename vorm den lezer van het begin tot het einde zal wakker houden. Misschien zal door dezen of genen, die niet behoort tot de geestver-
6 wanten van den Amsterdamschen hoogleeraar, op dat aangename van den vorm worden afgedongen, maar dan toch zeker wel het pakkende er van worden toegegeven! In dien vorm nu, in de autoriteit van den schrijver, in de stelligheid van zijn uitspraken, de innige overtuiging, die met vermetelheid zoo scherp mogelijk wordt geuit, ligt de aantrekkelijkheid van dezen bundel en zetelt ook het gevaar. Wie gevaren ontdekt, is verplicht er op te wijzen : dit heeft mij de aarzeling doen overwinnen om mijn meening uit te spreken over dat gedeelte van het boekje, dat het Nieuw-Malthusianisme behandelt. Ik begin met de verklaring, dat ik mij niet schaar onder de absolute tegenstanders daarvan. Immers, hoezeer ook ik den wensch onderschrijf, dat, waar bepaalde aangeboren of verkregen ziekten bestaan, het huwelijk vermeden mocht worden, evenzeer houd ik rekening met het feit, dat er nu eenmaal onnoemlijk veel van dergelijke huwelijken worden gesloten. Hier is het eenvoudig een eisch van humaniteit, dat de geboorte van een ongelukkig kind worde voorkomen, of het leven der moeder worde beschermd. Hier geslachtelijke onthouding te eischen, gelijk o. a, de kathoheke kerk dat doet, is kortweg onmenschelijk. Toch is het van het standpunt eener nauwkeurig omschreven kerkleer te verdedigen, dat zij den mensch steunt in zijn strijd tegen hartstochten, die tot zekere hoogte gebreideld kunnen worden liever dan door het openen van een achterdeur een stroom van ongerechtigheid toegang te verleenen, die den zwakken broeder eenvoudig aan dien strijd zou onttrekken. Laat de kerk dan als hoogen plicht den mensch wijzen op zelfbeheersching in al hare consequenties en genade voor recht laten gelden, waar de geest gewillig, maar het vleesch zwak bleek. Voor den geneesheer ligt een andere weg. Voor een menschenpaar, dat om bovengenoemde reden geen kinderen mag verwekken en dat tot volkomen onthouding onbekwaam is, beslisse hij, of en op welke wijze in het concrete geval de bevruchting moet worden voorkomen. Met raad en daad verleene hij hier hulp.
7 opdat het voorgeschreven middel aan het doel beantwoorde, en geen nadeelige gevolgen er uit voortspruiten. Maar niet dit is het arbeidsveld, dat zich de Nieuw-Malthusiaan heeft gekozen. Het groote gezin zou voor velen de klip zijn, waarop zij maatschappelijk stranden. Afzakken langs de maatschappelijke ladder, armoede zou het onafwijsbaar gevolg zijn van den te sterken aanwas van het gezin. Hiertegen biedt het Nieuw- Malthusianismezun krachtig verweermiddel aan en stoot daarbij, "SBÏifigJop en niet minder krachtig verzet. Men verwachte van mij geen reeks van nieuwe argumenten in dezen strijd, om te bewijzen, dat het groote gezin is een voordeel voor het individu zoowel als voor den staat. Ik ben overtuigd, dat bij beperkte geldmiddelen het wassende gezin den ouders wel toenemend offers vraagt, zorgen oplegt en genoegens rooft, maar ook, dat daarnaast het loon voor die opofferingen hun in ruime mate ten deel valt: wat zij met moeite tot stand brachten, loont hen dubbel. Het dagelijksch voorbeeld van den zwoegenden vader en van de zich zelf vergetende moeder is voor het kroost een kostelijker erfenis dan geld of goed. Het onder zulke omstandigheden gekweekte ras is een aanwinst voor de maatschappij, waarbij groot kapitaal niet in de schaduw kan staan. Welke enorme nadeelen daarentegen voor individu en maatschappij te verwachten zijn door een stelselmatige beperking van het gezin, behoef ik hier niet uiteen te zetten : men leze o.a. de verdienstelijke geschriften van Dr. H. Pinkhof '), van Dr. J. Hooykaas '), die nog onlangs het licht zagen. Maar ik weet wel, tegenover deze afgezaagde bewering stelt men oogenblikkelijk de volgende: stel dat de vrouw lichamelijk noch geestelijk is opgewassen tegen die zware taak, stel dat den man de bekwaamheden of de karaktereigenschappen ontbreken voor dat reuzenwerk het onderhouden van een groot gezin; 1) Dr. II. Pinkhof: Nco-Maltliusianisme en Volkskraclil, in,,stu(lics in Volkskracht". Eo. 6, 1904. 2) Dr. J. Hooykaas: Bcvolkingsleer en Gezinslirperking-, Uit<,^avc No. 9 van de Verceniging- tot bestrijding van het Neo-Mallhusianisuic.
8 is het dan nog een zegen voor hen zelf, voor de kinderen, voor de maatschappij dat hongerende, kwijnende gezin? Volmondig antwoord ik: neen. Ik zou dat huwelijk niet gesloten, die kinderen niet geboren wenschen. Maar dat huwelijk bestaat nu eenmaal ik kan het niet ontbinden; die kinderen zijn te verwachten : hier kan ik misschien ingrijpen maar waar ergens in de reeks? Is één kind geoorloofd of wenschelijk? Geoorloofd? Ik aarzel: welk individu heb ik te verwachten uit dit ouderpaar? Dat kan meê- en tegenvallen! Wenschelijk? Ik aarzel veel minder : het kind versterkt den band tusschen vader en moeder en zal, kan althans een middel zijn, om hen den levenstrijd met grooter moed te doen strijden, en verhoogt dus hun kans opslagen. Zijn twee, zijn drie, zijn vier kinderen hier geoorloofd? Steeds moeilijker worden die vragen te beantwoorden. Ik zou niet gaarne de verantwoording op mij nemen in dit concrete geval zelfs te beslissen. Ik zou blijven aarzelen en vermoedelijk een lange rij van kinderen zien geboren worden, voordat ik met een gerust geweten mijn antwoord durfde geven. Waar dit nu in een concreet geval al zoo buitengewoon zwaar valt hoe zal men dan in het algemeen durven antwoorden en voor een bepaalde klasse van menschen, voor vele klassen zelfs, een richtsnoer geven? Dat late men dan aan de belanghebbenden zelve over, zegt men. Ja aan de intellectueel en moreel zeer hoog staanden late men het over, plus de volle verantwoordelijkheid voor hun besluit, maar de intellectueel en moreel onmondigen vragen onzen raad, en volgen dien op. Zijn wij hier verantwoord met een algemeen advies en de bijvoeging: zelf moet ge het ten slotte maar weten, let wel terwijl in ons binnenste de twijfel zoo luid hamert? Onzin die aarzeling! Het Meuw-Malthusianisme zijn propagandisten verkondigen het overal luidkeels kent geen aarzeling. Het richt zich tot ouders, tot jonggehuwden, tot verloofden : past op, verwekt niet meer kinderen, dan gij zeker weet te kunnen onderhouden. Wij maken het u gemakkelijk: ziet hier onze brochures, ziet daar onze adressen. Gij begaat een misdaad aan uw nageslacht, aan de maatschappij, aan uw vrouw,
9 aan uw man, als gij onze waarschuwingen in den wind slaat. Heerlijk geen aarzeling, geen twijfel te kennen! Dit geeft veld aan het Nieuw-Malthusianisme; in alle standen der maatschappij worden zijn stellingen gehuldigd en in praktijk gebracht. Kinderen hebben is een zegen, te veel kinderen hebben een vloek, opzettelijk te veel hebben een misdaad. De vrouw heeft het recht neen, den phcht, zich te verdedigen tegen een ongewenschte zwangerschap. Dien vijand weert zij af door een der bekende middelen, met of zonder medeweten en goedkeuring van den man. Somtijds faalt het middel. Vervloekt die nieuwe, niet begeerde, misdadige zwangerschap! Het was uw recht, neen, uw plicht u te wapenen tegen die ongewenschte conceptie, is het nu niet uw recht en uw plicht evenzeer die ramp nog in het allereerste begin af te wenden, die vrucht, dat celconglomeraat te vernietigen? '^ Halt! Waar heeft de Nieuw-Malthusiaansche Bond beweerd, dat hij het afdrijven der vrucht verdedigde? Nergens voor zoover ik weet maar wel weet ik, dat men die onuitgesproken consequentie der Meuw-Malthusiaansche stellingen trekt en dienovereenkomstig handelt. Het Memo-Malthusianisme leidt onvermijdel-^k tot minachting van de ongeboren vrucht, tot toepassing en verdediging van vrucht-afdrvjviiig. Daartoe draagt Treub bij, als hij op blz. 16 en 17 van zijn boek de provocatie abortus verdedigt in gevallen als het daar beschrevene. Slechts het bekende wetsartikel weerhield hem abortus op te wekken bij de moeder van acht kinderen, die thans in het begin harer negende zwangerschap verkeerde! Èn in het belang der door herhaalde baringen verzwakte vrouw, èn in het belang van haar groote huishouden zou ik hier den abortus provocatus beter geacht hebben dan de geboorte van het negende kind." Die zwaktetoestand der moeder was hier klaarblijkelijk niet zoo bijzonder ernstig: anders zou voor den medicus Treub het wetsartikel zeker geen beletsel zijn geweest om op streng medische indicatie de zwangerschap af te breken. Blijft dus als hoofdindicatie het groote huishouden! Behalve dit geval herinnert Treub zich geen enkel, waarin niet, na zijn weigering, ten slotte
10 toch de afdrijving door iemand a.nders werd bewerkstelligd. Ik zou haast vreezen, dat deze ontmoedigende en in elk opzicht bedroevende ervaring voor een gedeelte hiermede in verband zou kunnen staan, dat de hoogleeraar niets beters had te zeggen, dan dat het wetsartikel hem bond! Dat ik hier meer dan een ongegrond vermoeden uitspreek, blijkt mij uit het betoog, dat onmiddellijk voorafgaat aan het verhaal van die beangste moeder. Dat het belang der vrouw niet door den abortus geschonden wordt, is duidelijk in die gevallen, waarin de vrouw zelf de afdrijving verlangt." Lichamelijk behoeft daarbij haar belang niet te worden geschonden, ongetwijfeld, maar moreel? Verheft men de vrouw, steunt men haar bij haar allerbelangrijkste en allerzwaarste taak als moeder van het gezin, wanneer men de heiugheid van het moederschap, van 't allereerste oogenblik der bevruchting af, verkleint, verduistert? Verdrukt en vertrapt men niet haar ontwikkeling tot een hooger ideaal, als men haar plaatst en laat meedoen in een omgeving, waar het willekeurig van zich schuiven van phchten als iets gewoons, iets geoorloofds, iets edels zelfs wordt beschouwd en nog wel van plichten zó(3 voornaam, als de toekomst van een gezin, van een volk oplegt? Wordt het belang van den staat niet geschaad, welks burgers vruchtafdrijving binnen wijde grenzen als goed erkennen, in en buiten het huwelijk? Men krijgt den indruk, dat Treub in vruchtafdrijving geen andere gevaren ziet, dan die de wijze, waarop zij tegenwoordig geschiedt, veroorzaakt. Immers zijn verdediging van het straffeloos stellen der provocatie abortus (blz. 26) steunt hoofdzakelijk op het groote voordeel, voor de volksgezondheid te verkrijgen, wanneer de operatie volgens de regelen der kunst zou kunnen geschieden, d. w. z. door geneeskundigen, met alle waarborgen voor leven en gezondheid der vrouw! In dat betoog mist men de overweging, of het plichtbesef, het verantwoordelijkheidsgevoel, de moreele waarde van het menschdom ook schade zou kunnen lijden, waar die straffeloos-verklaring als het ware tegelijkertijd verkondigde, dat ethische bezwaren tegen deze handelwijze als verouderd op
11 zijde zijn gezet. Niets daarvan : alleen de weerlegging van de vrees, dat wellicht het aantal vruchtafdrijvingen nog zou toenemen, en wel met de rhetorisch op te vatten bewering, dat meer abortus provocatus dan thans haast niet mogelijk is! Daargelaten, dat dit geen argument, of een volkomen onjuist argument is, doet het pijnlijk aan, wat daarop volgt: zoodanige vermeerdering, dat daarvan de Staat nadeel zou ondervinden, is in elk geval onmogelijk. En dat zou toch de eenige reden (ik cursiveer) kunnen zijn om de overigens te veroordeelen wetsartikelen te behouden." De eenige reden^ nl. de quantiteit zijner burgers! Het Nieuw-Malthusianisme leidt tot provocatie abortus en ondermijnt de lichamelijke en zedelijke kracht van een volk. Het zich willekeurig onttrekken aan harde plichten verslapt lichaam en karakter en ook dit voorbeeld wekt navolging bij het spaarzame kroost. Gelukkig spreekt Treub zelf het meermalen uit, dat de bourgeoisie in Nederland bezig is zich den nek te breken over het Nieuw-Malthusianisme. Ik denk, dat hij geen bezwaar heeft deze uitspraak ook nog te laten gelden voor de lagen, die naar boven en naar beneden onmiddellijk grenzen aan die bourgeoisie. Waar ergens eindigt dat nekbreken? Bij den proletariër en den werkman omdat zij zich nog doof en blind hebben betoond voor de zegeningen van het Nieuw-Malthusianisme. Treub betreurt het, dat juist dezen nog halsstarrig weigeren. En als die domme menigte eindelijk niet meer weigert, maar verstandig en flink" de heilsmiddelen aanwendt, zal zij zich dan opheffen uit haar armoede, stijgen op de maatschappelijke ladder en in den loop van eenige generaties den gezegenden staat van bourgeois bereiken waar het halsbreken eerst recht aan den gang is? En dan? Voor een geheelen stand noemt Treub toepassing der Nieuw- Malthusiaansche middelen pücht en toch zegt hij (blz. 96): j^slechts de huismedicus^ die het gezin en zijn omstandigheden kent, zal in de gelegenheid komen wegens de genoemde sociale reden tot facultatieve steriliteit te raden. Bat hij dat niet anders dan met groote namogezetheid zal hebben te doen, spreekt van zelf, en ik meen van onze collega's in Nederland die namogezetheid te mogen
12 verwachten:' Het is mij bij herhaalde lezing nog niet duidelijk geworden, of deze eisch tot individualiseeren ernstig gemeend is, waar een generaliseerende aanprijzing der facultatieve steriliteit op haast iedere bladzijde voorkomt. Zonder dezen twijfel mijnerzijds zou ik den schrijver oprecht erkentelijk kunnen zijn voor zijn door mij hierboven gecursiveerde wooiden. Als ik daarnaast mijn aarzeling leg, om te beslissen, wanneer nog niet, wanneer wel die raad moet worden gegeven, dan komt het mij voor, dat de huisarts een buitengewoon zware taak op zich neemt, buitengewoon lang zal wikken en wegen, buitengewoon vaak zal ervaren, dat hij met vuur speelt en buitengewoon vaak zich zal ergeren aan hen, die alle individualiseeren op dat gebied hebben op zijde gezet en roekeloos propageeren voor de leer van het Meuw- Malthusianisme! Mij komt het voor, dat waar Treub zich ten doel stelt de regeering voor te lichten, hij haar dezen raad moest geven: bestrijd het Nieuw-Malthusianisme, zooals het zich als stelsel aan het publiek opdringt, met alle u ten dienste staande middelen en laat den geneesheer de vrijheid tegenover het individu te handelen, zooals zijn geweten hem voorschrijft. Waarom dan echter dien goeden raad verzwakt door in denzelfden bundel een doorloopende verdediging te geven van de praktijk van het Nieuw- Malthusianisme, die nauwelijks steek houdt? Heeft de geneesheer het recht te beweien, dat de middelenter facultatieve steriliteit inderdaad onschadelijk zijn? Mij doet het leed, dat ik het bewijs niet kan leveren, dat zij wel schadelijk zijn, maar dit ontneemt mij niet het recht om van de voorstanders dier leer het bewijs te eischen, dat zij werkelijk ongevaarlijk zijn. Is de vraag niet gerechtvaardigd, of onderdrukken van physiologische functies mogelijkerwijs ook nadeelige gevolgen voor het individu kan hebben? Dat voor den man volkomen geslachtelijke onthouding niet goed Imn zijn, geef ik Treub gaarne toe en mij zal hij het moeten toegeven, dat ook het onderdrukken van de functie der vi'ouwelijke geslachtsdeelen niet goed Imn zijn. Deze functie is heel wat meer gecomphceerd dan bij den man.
13 Bestaat zij bij dezen alleen uit geslachtsdrift, zaadvorming en cohabitatie, bij de vrouw komt daar nog heel wat bij. Het rijpen van het ei, de periodiek wederkeerende invloed op het menstruatieproces houden den eierstok zoo te zeggen voortdurend aan den arbeid. De zwangerschap brengt daarin een ommekeer van belang te weeg. In de eerste helft der zwangerschap gedraagt het ovarium zich geheel anders dan te voren in de tweede helft schijnt het ons toe, dat het grootendeels rust. Wat de uterus in dien tijd doormaakt, behoef ik hier niet uiteen te zetten, en wat zijn functie buiten de zwangerschap betreft daarvan zijn wij nog maar zeer gebrekkig op de hoogte. In den tijd der zogsecretie gedragen baarmoeder en eierstokken zich ook weer op geheel afwijkende wijze, althans in de meeste gevallen. Dat het type der normale vrouw geleverd wordt door eene, wier genitalia die boven geschetste rol tamelijk regelmatig spelen, is wel aan geen twijfel onderhevig. Opzettelijke onderdrukking dier functie moet als onphysiologisch in staat zijn nadeel aan het individu te berokkenen. Misschien is dit onmerkbaar, zeker uiterst moeilijk aantoonbaar: toch is de vrees gewettigd, dat volgende generaties in steeds toenemende mate die schade zullen ondervinden. Wellicht dreigt daaruit een degeneratie, die komende geslachten al minder en minder in staat zal stellen gezonde kinderen te baren en te zoogen, misschien dreigt daaruit een nog steiker vermindering van de geslachtsdrift bij de vrouw, dan die ons nu reeds als onphysiologisch treft. Men moge die vrees overdreven, ongegrond noemen ontkend kan het niet worden, dat twijfel in dit opzicht recht van bestaan heeft. Zoolang die twijfel niet is opgeheven, is het onvoorzichtig, is het onverantwoordelijk op groote schaal een stelsel toe te passen, waarvan men de nadeelen ook in dit opzicht nog niet kan overzien, een stelsel, dat het waagt een zoo belangrijke afwijking van den physiologischen weg te kiezen. En zie dezelfde Treub, die de geslachtelijke onthouding voor den man als onphysiologisch afkeurt, noemt voor de vrouw middelen onschadelijk, die de physiologie niet minder ruw op zij schuiven!
14 Geregelde toepassing der anti-conceptioneele middelen kan leiden tot bovenmatig, niet door groote physiologische rusttijden afgebroken geslachtsgenot. Of het hieraan is toe te schrijven, dat ik bij eenige vrouwen absolute steriliteit zag optreden, nadat zij eenige jaren lang facultatief steriel waren gebleven? Ik durf het niet als zeker aannemen, daar ik te goed weet, dat zoo menige andere factor daarbij in het spel kan zijn. Bewijs-materiaal is ook hier alweer uiterst moeilijk te leveren. Maar nogmaals hoe waagt men, hoe waagt Treub het, bij toch gerechtvaardigden twijfel in dit opzicht, boudweg te verklaren, dat van medisch standpunt Meuw-Malthusianisme onschadelijk is? Uit Treub's j,verspreicle Opstellen" krijgt de lezer geenszins den indruk, dat men voor een uiterst belangrijke en moeilijke beslissing staat, waar men over het opheflen of behouden der vruchtbaarheid eener vrouw heeft te oordeelen. Ik noem het lichtzinnig aan den wensch eener vrouw gevolg te geven, die op het oogenblik, dat wij wegens emstige bekkenvernauwing de keizersnede bij haar zullen verlichten, ons vraagt demogelijkheid van conceptie voor de toekomst voor goed op te heffen. Dit staat gelijk met het uittrekken van alle niet volkomen gave tanden en kiezen, omdat de patiënt, die voor de extractie van één kies toch genarcotiseerd zal worden, dit den tandmeester verzocht. Wie kiespijn heeft, verkeert al evenmin in den onbevangen toestand, die noodig is voor een zóó ingrijpend besluit voor de toekomst, als wie in barensnood zich aan een keizersnede gaat onderwerpen. Nog lichtzinniger handelt degeen, die, niet eens op verzoek, tijdens een operatie eenvoudig eigenmachtig beslist, dat de vruchtbaarheid voor goed moet worden onderdrukt. Den raad, die het eerst door mijn leermeester Simon Thomas werd gegeven, om onder bepaalde omstandigheden tijdens de keizersnede de eileiders dubbel af te binden, heb ik éénmaal gevolgd, toen ik als jong assistent die operatie verrichtte bij een ongelukkig, mismaakt, ongehuwd schepsel. Daarvan heb ik nog altijd berouw: ik had niet het recht voor die genarcotiseeide
15 vrouw te beslissen over haar toekomstig voortplantingsvermogen! Een leerzaam voorbeeld gaf mij een beschaafd echtpaar. De nog jonge vrouw leed jaren lang aan een ernstige nierziekte, die haar meermalen op den rand van het graf had gebracht, vooral tijdens haar laatste zwangerschap. Ik zou een groot eierstoksgezwel bij haar verwijderen, en stelde haar voor tegelijkertijd de kans op zwangerschap op te heffen. Man en vrouw verzochten beiden uitdrukkelijk dit na te laten; het voorkomen van zwangerschap beschouwden zij als hun eigen zaak, hun eigen persoonlijken pucht, waaraan zij zich onderwierpen zonder Meuw-Malthusiaansche middelen. Natuurlijk heb ik dien wensch geëerbiedigd en alleen het zieke orgaan weggenomen. Tot den huldigen dag ben ik hun dankbaar gebleven voor de goede les, die zij mij gaven. Als ik den geheelen bundel van Treub overzie, dan kom ik tot de conclusie, dat hij daarmede het pubuek een bekoorlijken ruiker aanbiedt, waartusschen een giftplant verscholen is, of minder bloemrijk uitgedrukt een voedzaam, gezond gerecht, waaronder vergift is gemengd. Dit beteekent geenszins, dat ik den Schrijver voor een doortrapten giftmenger uitmaak. Integendeel, ik ben zelfs overtuigd, dat, wat ik vergift noem, voor hem is de werkzame, schoon ongevaarlijke dosis van een geneesmiddel. Maar juist dit ongevaarlijke kan ik niet erkennen. Zijn gemis aan deferentie voor de ongeboren vrucht, zijn onbewezen en niet te bewijzen bewering, dat het Neo-Malthusianisme, ofschoon onphysiologisch, nochtans van medisch standpunt onschadelijk is, zijn gemis aan inzicht in de weuicht vérstrekkende gevolgen van zijn woorden, maken zijn boek in mijn oog een gevaarlijk werk. Al komt het woord: Meuw-Malthusiaansche Bond nergens voor in zijn boek, al verdedigt hij alleen het Meuw-Malthusianisme, toch weet hij zoo goed als elk ander, dat die Bond de eerste zal zijn om zijn uitspraken als kostbare wapenen in zijn arsenaal op te nemen. Treub kan weten, dat zijn raad, het Nieuw-Malthusianisme slechts streng individualiseerend door den geneesheer te doen toepassen, door den toon en den inhoud van zijn geheele stuk
16 te veel verwaterd is, om dien Bond te beletten nagenoeg den geheelen bundel als propaganda-middel te gebruiken. Dat die Bond zoo grof mogelijk generaliseert, weet Treub ook. Aanvaardt hij ook dit gevolg van zijn overigens in zooveel opzichten zoo verdienstelijk, zoo nuttig en leerzaam geschrift? Dan zou ik hem toch het epitheton giftbrenger moeten geven, niet in dien zin, dat hij opzettelijk zijn medemenschen vergeeft, maar dat hij op groote schaal een experiment onderneemt met een als geneesmiddel aangeprezen, alles behalve onschuldig middel, waarvan het onschadelijke niet bewezen is, het nuttige nog veel minder, maar waarvan het gevaarlijke op zijn zachtst uitgedrukt niet onwaarschijnlijk is. Mijn geachte vriend en ambtgenoot houde het mij ten goede, dat ik deze opmerkingen niet voor mij kon houden. ÜTREoaT, 2 April 1904. B. J. KOUWER.