Archeologische inventarisaties

B i j l a g e 3 : Archeologische inventarisaties

Plangebied: Paktuynen Kwartier fase 2 en 3, Enkhuizen, gemeente Enkhuizen Adviesnr: 12142-locatie 1 en 5 Opsteller: D.M. Duijn & M.H. Bartels Datum: 7-5-2012 Op verzoek van Gemeente Enkhuizen is gekeken naar de archeologische verwachting voor het plangebied Paktuynen Kwartier fase 2 en 3 in Enkhuizen. Het terrein ligt op dit moment braak. Fase 1 van het project is afgerond. Het archeologisch onderzoek binnen fase 2 en 3 van het project heeft zich tot nog toe beperkt tot het graven van twee kleine proefsleuven in 2006/2007. Hierbij zijn onder meer muren, vloeren, putten en afvalkuilen aangetroffen. Afb. 1 De verschillende fasen binnen het nieuwbouwproject Paktuynen. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

Archeologische verwachtingen voor het plangebied Het plangebied is gelegen binnen de historische stadskern van Enkhuizen. Deze kern is beschermd stadsgezicht en bezit een hoge archeologische waarde, zoals aangeduid op de Cultuurhistorische Waardenkaart Noord-Holland (Cultuurhistorische Waarden Kaart, code WFR317A). De geschiedenis van de Paktuinen begint in 1542, als de Oude Haven wordt aangelegd. Ten zuiden van de haven werd een strook grond ingericht voor scheepswerven. Hierlangs liep een straat, de huidige Paktuinen, met ten zuiden daarvan een bakstenen stadsmuur met drie torens en een rondeel. Achter de stadsmuur lag een brede vestinggracht. Het plangebied bevindt zich grotendeels op de locatie van deze brede gracht. De situatie is zichtbaar op de kaart van Van Deventer uit omstreeks 1560. De meest westelijke toren bevond zich vermoedelijk precies ten westen van de huidige Ridderstraat, dus binnen het plangebied Paktuynen Kwartier fase 2. Afb. 2 Uitsnede van de kaart van Van Deventer uit 1560. Binnen de blauwe cirkel de toren die vermoedelijk direct ten westen van de huidige Ridderstraat moet worden gelokaliseerd. Van 1590 tot 1607 is Enkhuizen sterk uitgebreid. De uitbreiding begon in 1590 aan de zuidzijde van de stad: de vestinggracht ten zuiden van de Paktuinen werd gedempt en meer naar het zuiden, in het onbebouwde grasland, de Nieuwe Haven uitgegraven. De havens werden in 1592 met elkaar verbonden door het Waaigat. Tussen de Oude en Nieuwe Haven bouwde men woon- en pakhuizen. De wijk was een van de rijkere buurten van de stad: hier woonden onder meer veel kooplieden, waaronder de bekende familie Blauhulck. De kaart uit de kroniek van Brandt uit 1666 geeft een goed beeld van het uiterlijk van de wijk. Langs de straten is aaneengesloten bebouwing aanwezig. Binnen het plangebied Paktuynen fase 2 staat langs de Paktuinen een gebouw dat op een afwijkende manier is getekend. Dit is het pand van de WIC (West-Indische Compagnie), hier gebouwd in 1639. Op deze kaart wordt het pand weergegeven als langwerpig pand langs de weg, maar op andere kaarten als vierkant gebouw met binnenplaats. Achter het pand stond een groot pakhuis. Dit pakhuis bestaat nog steeds, maar staat niet meer op zijn oorspronkelijke locatie. Rond 1978 is het pand namelijk afgebroken en weer opgebouwd langs de Wierdijk. Nu maakt het gebouw onderdeel uit van het Zuiderzeemuseum. Op de kade ten oosten van het Waaigat is eveneens een afwijkend gebouw aanwezig dat deels binnen het plangebied valt. Het wordt op de kaarten uit de 17 de eeuw de Directeurs kamer der Extraord. Convoyen genoemd. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

Afb. 3 Uitsnede van de kaart uit de kroniek van Brandt uit 1666. In geel bij benadering de locatie van het plangebied. Geheel links binnen het plangebied het water van het Waaigat. De eerste kadasterkaart uit 1823 toont het plangebied aan het begin van de 19 de eeuw. Het pand en pakhuis van de WIC zijn nog aanwezig. Het pand is later in de 19 de eeuw afgebroken, het pakhuis is dus blijven bestaan. Binnen het plangebied zijn verder in 1823 nog een paar huizen aanwezig, maar inmiddels is ook veel bebouwing verdwenen. De Nieuwe Haven is aan het einde van de 19 de eeuw grotendeels gedempt en als tuinbouwgebied ingericht. Vanaf 1895 is hier het Snouck van Loosenpark aangelegd. Het Waaigat verloor hierdoor zijn functie. Desondanks is dit water blijven bestaan. De zuidzijde van het Waaigat, op de locatie van het plangebied Paktuynen fase 3, is waarschijnlijk pas in de 20 ste eeuw gedempt. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

Afb. 4 Uitsnede uit de kadasterkaart uit 1823. In blauw de locatie van het plangebied. In de rechterbovenhoek binnen het plangebied bevindt zich het pand van de WIC, met daarachter het grote pakhuis. Conclusie Op basis van de topografische ontwikkeling en de ligging binnen de historische kern van Enkhuizen heeft het plangebied Paktuynen Kwartier fase 2 en 3 een zeer hoge archeologische waarde. De ondergrond van Paktuynen Kwartier fase 2 bestaat uit een vestinggracht die in 1590 is gedempt. Langs de zuidzijde van de Paktuinen (straat) heeft een zware bakstenen stadsmuur gelopen en binnen het plangebied stond waarschijnlijk ook een stenen toren uit de 16 de eeuw. Vanaf het einde van de 16 de eeuw stonden hier woon- en pakhuizen, waaronder het pand en pakhuis van de WIC. Het archeologisch onderzoek binnen fase 1 heeft duidelijk gemaakt dat binnen het plangebied veel funderingen en vloeren van gebouwen, evenals putten en afvalkuilen in de bodem aanwezig zijn. Het aangetroffen vondstmateriaal, hoewel beperkt verzameld tijdens de opgraving, toont de hoge welstand van de bewoners van de huizen in de 17 de eeuw. Paktuynen Kwartier fase 3 bestaat voor het grootste deel uit een gedempt deel van het Waaigat, dat dateert uit 1592. Hier kunnen houten beschoeiingen of kademuren worden verwacht, evenals vondstmateriaal dat tijdens de gebruiksperiode van het water in de haven terecht is gekomen (1592 tot 20 ste eeuw). Nieuwbouw binnen het plangebied heeft een verstoring van het bodemarchief tot gevolg, wat betekent dat de bouwwerkzaamheden vooraf dienen te worden gegaan door een archeologisch onderzoek. De geldigheid van het Bureauonderzoek (ABO) en Programma van Eisen (PvE) uit 2006 is vervallen. Voorafgaand aan een opgraving op deze locatie moet daarom een nieuw Bureauonderzoek en Programma van Eisen worden gemaakt. Met gemeente en ontwikkelaar is inmiddels vastgelegd hoe deze keer de archeologie op een verantwoorde wijze meegenomen dient te worden in de ontwikkeling van de locatie. Ook de Erfgoedinspectie van het Ministerie van OCW is hiervan op de hoogte gesteld. Aangezien de toenmalige en inmiddels niet meer bestaande archeologisch marktpartijen noch hun data en materiaal/vondsten hebben aangeleverd, zal aan het verdere vergunningstraject de eis worden gesteld dat dit vooraf wordt opgelost. De marktpartijen hebben in strijd met de vergunning en de Wet op de Archeologische Monumentenzorg gehandeld. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

Plangebied: Burgwal 30, Enkhuizen, gemeente Enkhuizen Adviesnr: 12142-locatie 2 Opsteller: D.M. Duijn & M.H. Bartels Datum: 7-5-2012 Op verzoek van Gemeente Enkhuizen is gekeken naar de archeologische verwachting voor het perceel Burgwal 30 in Enkhuizen. Binnen het plangebied is op dit moment een dubbel woonhuis aanwezig. De geplande nieuwbouw omvat twee vrijstaande woningen met garage. Afb. 1 De locatie Burgwal 30 in Enkhuizen. Archeologische verwachtingen voor het plangebied Het perceel is gelegen binnen de historische stadskern van Enkhuizen. Deze kern is beschermd stadsgezicht en bezit een hoge archeologische waarde, zoals aangeduid op de Cultuurhistorische Waardenkaart Noord-Holland (Cultuurhistorische Waarden Kaart, code WFR317A). Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

Het plangebied is gelegen binnen de stadsuitbreiding van Enkhuizen die aan het einde van de 16 de eeuw tot stand is gekomen. Voorafgaand aan deze uitbreiding lag het gebied buiten de grenzen van de stad. Waarschijnlijk was het terrein in gebruik als weide- en hooiland. De kans op sporen uit de periode vóór 1590 binnen het plangebied is klein. In 1590 werd aangevangen met de stadsuitbreiding. In de eerste fase van de uitbreiding werd het gebied binnen de huidige vest ten zuiden van het Handvastwater, waartoe ook het plangebied behoort, bouwrijp gemaakt. Hierbij werden de bestaande sloten gedempt, nieuwe brede grachten en havens gegraven en het maaiveld aanzienlijk opgehoogd. Uit historische en archeologische bronnen is bekend dat hiervoor klei, havenslib en stadsafval is gebruikt. Tijdens een opgraving langs de Molenweg in 2010, eveneens gelegen binnen het gebied van de stadsuitbreiding, is tevens vastgesteld dat soms gebruik is gemaakt van houten schotten en vlechtwerkwanden om de opgebrachte grond te zetten. Al in december 1591 konden de erven ten zuiden van het Handvastwater worden verkocht en verhuurd. Twee jaar later werden straten en bruggen aangelegd in opdracht van het stadsbestuur. In de jaren hierna werd het overige deel van de stadsuitbreiding ingericht en in 1607 was het project afgerond. Op kaarten uit de 17 de eeuw is zichtbaar dat op de locatie van de noord- en westgrens van het perceel een sloot lag. Deze sloten zijn omstreeks 1920/1930 gedempt. Langs de Burgwal stond aaneengesloten bebouwing met daarachter achtererven. Uit de kadastrale kaart uit 1823 blijkt dat de huizen langs de straat inmiddels grotendeels zijn gesloopt. Binnen het plangebied stond nog een bouwwerk, maar dit is waarschijnlijk een schuur. De rest van het perceel is in gebruik als weiland. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

Afb. 2 Uitsnede van de kaart uit de kroniek van Brandt uit 1666. In rood is bij benadering de locatie van plangebied weergegeven. Afb. 3 Uitsnede van de kadasterkaart uit 1823. In blauw is de locatie van het plangebied weergegeven. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

Conclusie Op basis van de topografische ontwikkeling en de ligging binnen de historische kern van Enkhuizen heeft het plangebied een hoge archeologische waarde. Interessant zijn de bodemlagen en structuren die samenhangen met het bouwrijp maken van het gebied in de late 16 de eeuw. Waarschijnlijk zijn eveneens sporen van woonhuizen uit de 17 de (en 18 de ) eeuw, bijvoorbeeld funderingen en kelders, in de bodem aanwezig. Nieuwbouw heeft een verstoring van het bodemarchief tot gevolg, wat betekent dat de bouwwerkzaamheden vooraf dienen te worden gegaan door een archeologisch onderzoek. Hiervoor is een goedgekeurd Archeologisch Bureauonderzoek (ABO) en Programma van Eisen (PvE) nodig. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

Plangebied: Admiraliteitsweg 39, Enkhuizen, gemeente Enkhuizen Adviesnr: 12142-locatie 4 Opsteller: D.M. Duijn & M.H. Bartels Datum: 7-5-2012 Op verzoek van de Gemeente Enkhuizen is gekeken naar de archeologische verwachting voor het perceel Admiraliteitsweg 39 in Enkhuizen. Op het perceel staat een oud veilinggebouw. Het vernemen bestaat om op deze locatie drie woningen te bouwen. Afb. 1 De locatie Admiraliteitsweg 39. Archeologische verwachtingen in (de directe omgeving van) het plangebied Het perceel is gelegen binnen de historische stadskern van Enkhuizen. Deze kern is beschermd stadsgezicht en bezit een hoge archeologische waarde, zoals aangeduid op de Cultuurhistorische Waardenkaart Noord-Holland (Cultuurhistorische Waarden Kaart, code WFR317A). Het plangebied is gelegen binnen de stadsuitbreiding van Enkhuizen die aan het einde van de 16 de eeuw tot stand is gekomen. Voorafgaand aan deze uitbreiding lag het gebied buiten de grenzen van de stad. Waarschijnlijk was het terrein in gebruik als weide- en hooiland. De kans op sporen uit de periode vóór 1590 binnen het plangebied is klein. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

In 1590 werd aangevangen met de stadsuitbreiding. In de eerste fase van de uitbreiding werd het gebied binnen de huidige vest ten zuiden van het Handvastwater, waartoe ook het plangebied behoort, bouwrijp gemaakt. Hierbij werden de bestaande sloten gedempt, nieuwe brede grachten en havens gegraven en het maaiveld aanzienlijk opgehoogd. Uit historische en archeologische bronnen is bekend dat hiervoor klei, havenslib en stadsafval is gebruikt. Tijdens een opgraving langs de Molenweg schuin tegenover de Albert Heijn in 2010, eveneens gelegen binnen het gebied van de stadsuitbreiding, is tevens vastgesteld dat soms gebruik is gemaakt van houten schotten en vlechtwerkwanden om de opgebrachte grond te zetten. Al in december 1591 konden de erven ten zuiden van het Handvastwater worden verkocht en verhuurd. Twee jaar later werden straten en bruggen aangelegd in opdracht van het stadsbestuur. In de jaren hierna werd het overige deel van de stadsuitbreiding ingericht en in 1607 was het project afgerond. Kaarten uit de 17 de eeuw tonen bebouwing op de locatie van het plangebied. Het is niet duidelijk of het om woonhuizen gaat of industriële gebouwen die bijvoorbeeld samenhangen met de scheepsbouw of haringvisserij. Deze bebouwing is waarschijnlijk in de 18 de of het begin van de 19 de eeuw gesloopt. Op de eerste kadasterkaart van Enkhuizen uit 1823 is het plangebied onbebouwd. Afb. 2 Het plangebied (rode cirkel) op de kaart uit de kroniek van Brandt uit 1666. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

Afb. 3 Het plangebied (rode cirkel) op de kadastrale kaart uit 1823. Conclusie Op basis van de topografische ontwikkeling en de ligging binnen de historische kern van Enkhuizen heeft het plangebied een hoge archeologische waarde. Interessant zijn de bodemlagen en structuren die samenhangen met het bouwrijp maken van het gebied in de late 16 de eeuw. Waarschijnlijk zijn eveneens sporen van woonhuizen uit de 17 de en 18 de eeuw, bijvoorbeeld funderingen en kelders, in de bodem aanwezig. Nieuwbouw heeft een verstoring van het bodemarchief tot gevolg, wat betekent dat de bouwwerkzaamheden vooraf dienen te worden gegaan door een archeologisch onderzoek. Hiervoor is een goedgekeurd Archeologisch Bureauonderzoek (ABO) en Programma van Eisen (PvE) nodig. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

Plangebied: Algemene begraafplaats, Enkhuizen, gemeente Enkhuizen Adviesnr: 12142-locatie 7 Opsteller: D.M. Duijn & M.H. Bartels Datum: 7-5-2012 Op verzoek van Gemeente Enkhuizen is gekeken naar de archeologische verwachting voor de locatie Algemene Begraafplaats aan het Emmaplein 1 in Enkhuizen. Binnen het plangebied is op dit moment geen bebouwing aanwezig. De mogelijkheden worden onderzocht om op deze locatie de begraafplaats uit te breiden. Afb. 1 De locatie Algemene begraafplaats aan de noordzijde van de stad. De quickscan heeft betrekking op het geel omlijnde gebied. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

Archeologische verwachtingen voor het plangebied Het plangebied is gelegen binnen de historische stadskern van Enkhuizen. Deze kern is beschermd stadsgezicht en bezit een hoge archeologische waarde, zoals aangeduid op de Cultuurhistorische Waardenkaart Noord-Holland (Cultuurhistorische Waarden Kaart, code WFR317A). Het plangebied is gelegen binnen de stadsuitbreiding van Enkhuizen die rond 1600 tot stand is gekomen. In de periode hiervoor lag het gebied buiten de grenzen van de stad en direct ten oosten van de Omringdijk aan de noordzijde van de stad. Blijkens de kaart van Jacob van Deventer uit 1560 lag het plangebied in deze periode in de Zuiderzee. Afb. 2 Uitsnede van de kaart van Jacob van Deventer uit omstreeks 1560. De rode cirkel geeft bij benadering de locatie van het plangebied weer. De weg ten westen hiervan is de Westfriese Omringdijk. In 1590 werd aangevangen met de stadsuitbreiding. In de eerste fase van de uitbreiding werd het gebied binnen de huidige vest ten zuiden van het Handvastwater bouwrijp gemaakt. Na 1599 is het gebied ten oosten van dit water, waartoe ook het plangebied behoort, ingericht. Hierbij werden nieuwe brede grachten en havens gegraven en het maaiveld aanzienlijk opgehoogd. In het geval van het plangebied, gelegen in de Zuiderzee, is het terrein aangeplempt. Uit historische en archeologische bronnen is bekend dat voor het ophogen en aanplempen klei, havenslib en stadsafval is gebruikt. Tijdens een opgraving langs de Molenweg in 2010, eveneens gelegen binnen het gebied van de stadsuitbreiding, is tevens vastgesteld dat soms gebruik is gemaakt van houten schotten en vlechtwerkwanden om de opgebrachte grond te zetten. In 1605 konden de erven ten oosten van het Handvastwater worden ingemeten en verkocht. Twee jaar later was het hele project voltooid. Vóór de stadsuitbreiding liep de toegangsweg aan de noordzijde van de stad over de Omringdijk. Rond 1600 is deze situatie gewijzigd: de toegangsweg werd verplaatst naar het westen, naar de locatie van de huidige Noorderweg. De ten oosten hiervan gelegen Omringdijk is vermoedelijk afgevlakt, maar bleef in gebruik als weg. Hier ligt nu de Prins Bernardlaan. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

Ten oosten van de Prins Bernardlaan werd rond 1600 een nieuwe haven uitgegraven, de Mastenhaven, die verbonden was met de Vissershaven. Beide havens bestaan nog, hoewel sterk verkleind, en zijn nu de waterpartijen in het Wilhelminaplantsoen. Op basis van kaarten uit de 17 de eeuw kan een beeld worden verkregen van de inrichting van het gebied in deze periode. Een stukje van de Mastenhaven ligt binnen het plangebied, evenals een houten kraan die aan de noordzijde van de haven stond. Deze vaste kraan werd gebruikt voor het lossen en laden van goederen. De huidige Prins Bernardlaan bestond al in de 17 de eeuw en hierlangs stonden huizen met achtererven. In het bastion, genaamd De Beer, stond het giethuis uit 1614, waar klokken, kanonnen en vijzels werden gemaakt. Dit is een van de weinige plekken in Nederland waar zware wapens werden gemaakt. Dit giethuis ligt buiten het plangebied en onder de huidige begraafplaats. Afb. 3 Uitsnede van de kaart uit de kroniek van Brandt uit 1666. In rood is de locatie van plangebied weergegeven. Het giethuis deed vanaf 1784 dienst als Landshospitaal van de Marine. In de nabijheid werden overleden matrozen begraven, waarschijnlijk in het bastion. In 1819 is het giethuis gesloopt. Tien jaar later, in 1829, werd de Algemene Begraafplaats opgericht. De huizen langs de Prins Bernardlaan zijn op de kaart uit 1823 al verdwenen. De Mastenhaven was op dat moment nog geheel intact. Deze is later in de 19 de eeuw deels gedempt en heeft toen zijn huidige vorm als lange, smalle vijver gekregen. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl

Afb. 4 Uitsnede van de kadasterkaart uit 1823. In blauw is de locatie van het plangebied weergegeven. Conclusie Op basis van de topografische ontwikkeling en de ligging binnen de historische kern van Enkhuizen heeft het plangebied een hoge archeologische waarde. Langs het plangebied, op de locatie van de huidige Prins Bernardlaan, liep waarschijnlijk de Omringdijk. Ophogingslagen van de dijk of andere structuren die hiermee samenhangen, bijvoorbeeld dijkversterkingen in de vorm van hout of stenen, uit de periode vóór 1600 aan de westzijde van het plangebied liggen binnen de verwachting. Uit de periode rond 1600, de periode dat het gebied binnen de stad is getrokken, dateren sporen die samenhangen met het bouwrijp maken van het terrein, namelijk ophogingslagen en mogelijk ook houten schotten. Tevens dateert de Mastenhaven uit deze tijd. Het plangebied omsluit een deel van de gedempte noordzijde van de haven en hier zijn waarschijnlijk nog houten kadebeschoeiingen of bakstenen kademuren in de bodem aanwezig. Langs de Prins Bernardlaan hebben, in ieder geval in de 17 de eeuw, huizen gestaan met achtererven. Verder heeft een houten kraan aan de noordzijde van de haven gestaan. De funderingen van deze kraan bevinden zich waarschijnlijk nog in de bodem. Ook zaken die te relateren zijn met het Giethuis, kunnen binnen het plangebied aanwezig zijn. De aanleg van een begraafplaats op deze locatie heeft een verstoring van het bodemarchief tot gevolg, wat betekent dat eerst een archeologisch onderzoek moet worden uitgevoerd. Hiervoor is een goedgekeurd Archeologisch Bureauonderzoek (ABO) en Programma van Eisen (PvE) nodig. Michiel Bartels:0229-252587/06304-68593/ m.bartels@hoorn.nl