Het Geheime Wapen van Nederland Nationaal Waterliniemuseum op Fort bij Vechten
Inhoud 1. Het Concept... 3 2. Het Museum... 5 3. De Omgeving... 13 4. De Programmering... 14 5. De Organisatie... 17 1
Inleiding Fort Vechten is een van de fraaiste forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De centrale ligging, de grootte en de schoonheid maken het fort geschikt als hét icoon van de Waterlinie en de ideale plek voor de vestiging van het Nationaal Waterliniemuseum. In 2014 opent het museum zijn deuren voor publiek. Het museum omvat het hele fort en zijn omgeving. Op het terrein en in de historische gebouwen komen thematische en interactieve experiences. In het spectaculaire, nieuwe museumgebouw bevindt zich de centrale expositie met in de patio een 50 meter lange, werkende maquette van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Door het combineren van museale functies en commercieel gebruik blijft Fort Vechten behouden. Het is een aantrekkelijke bestemming voor Nederlandse en buitenlandse bezoekers. De militaire geschiedenis van Fort Vechten gaat ver terug in de tijd, toen lag op deze plek het Castellum Fectio, een fort van de Limes, de noordelijke Romeinse verdedigingslijn. De Hollandse Waterlinie is bedacht in 1588 en vormde meer dan 350 jaar de hoofdverdediging van Nederland. De modderige waterbarrière was een geduchte hindernis voor de vijand. Het water was te ondiep om te bevaren en zwaar geschut zakte weg in sloten en greppels. De linie is nu een Nationaal Landschap van 50.000 hectare met 50 forten, 7 vestingsteden, sluizen en dijken. De linie loopt van Muiden tot de Biesbosch. Dit grootste rijksmonument van Nederland is genomineerd voor het Werelderfgoed van de UNESCO. Fort Vechten is gebouwd tussen 1867 en 1870, het terrein is 17 hectare groot. Samen met Fort Rijnauwen moest het de Houtense vlakte afgrendelen en de spoorlijn Arnhem Utrecht verdedigen. Op het fort liggen 16 historische, grondgedekte gebouwen. Sinds de jaren 60 heeft de natuur zich ontwikkeld en zijn vleermuizen de vaste fortbewoners. Fort Vechten is een bekende trouw- en festivallocatie en geschikt voor allerlei bedrijfsbijeenkomsten. In het weekend komen er veel mensen genieten van het sfeervolle groen en de karakteristieke omgeving. Het is een levendig fort met uiteenlopende activiteiten en druk bezochte evenementen. 2
1. Het Concept Concept: Het fort is het museum Het Nationaal Waterliniemuseum wordt ontwikkeld vanuit de filosofie dat het fortterrein, de historische gebouwen en de nieuwbouw één geheel vormen, waardoor de Waterlinie zichtbaar en beleefbaar wordt gemaakt. Het fort wordt getoond als een 19 e -eeuwse machine, onderdeel uitmakend van het grote geheel, de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Visie: Internationale allure In 2020 is het Nationaal Waterliniemuseum uitgegroeid tot een populaire bestemming met internationale allure, waar voor iedereen iets te zien, te beleven en te ontdekken is: - met informatie over een van de best bewaarde, typisch Nederlandse verdedigingssystemen, - met nadruk op cultuurhistorie en aandacht voor het huidige gebruik van de forten, de Romeinse tijd en de natuur. Missie: Levendig verleden Het Nationaal Waterliniemuseum maakt verleden en heden van de Nieuwe Hollandse Waterlinie toegankelijk voor een breed publiek. Dit doet het museum door: - het op verrassende wijze aanbieden van informatie over de geschiedenis en de werking van de linie en het beleefbaar maken van het verleden, - het ontwikkelen van aantrekkelijke educatieve programma s, - het verzamelen, beheren en ontsluiten van informatie over de Nieuwe Hollandse Waterlinie, - het geven van informatie over het huidige gebruik van de verschillende forten. 3
Positionering: Een uniek museum Het Nationaal Waterliniemuseum is een historisch museum met als uitgangspunt de 19 e - eeuwse ingenieurskunst. Een spannende, actieve en educatieve bestemming. Wat maakt het museum uniek? - de sfeervolle locatie Fort Vechten op een historisch kruispunt van twee linies, - levensgrote maquettes, spannende ingrepen in het landschap en virtual reality, - de combinatie van 19 e -eeuwse gebouwen en bijzondere, moderne architectuur, - de rijke flora en fauna, een groene oase in het drukke uitloopgebied van Utrecht, - de uitstekende voorzieningen die het mogelijk maken om groepen van 10 tot 3000 personen een unieke belevenis te bieden. Doelgroepen Het museum kiest voor doelgroepsegmentatie en een strategische selectie van doelgroepen: Cultuurliefhebbers Dit zijn mensen met een grote interesse in cultuur en historie en een grote informatiebehoefte. Actieve recreanten Het betreft mensen uit de regio, dagjesmensen en verblijfstoeristen. Onderwijs Kinderen en jongeren vormen een belangrijke doelgroep. Het fort is een spannende plek, met allerlei mogelijkheden voor (buiten)schoolse activiteiten. Families Het bezoeken van musea in familieverband is een trend, dit is dan ook een zeer belangrijke groep. Georganiseerde groepsdagmarkt Het fort biedt een unieke combinatie van cultuur, natuur en (actieve) recreatie voor reisgezelschappen. Zakelijke markt Deze doelgroep is altijd op zoek naar locaties voor symposia, bedrijfsbijeenkomsten of personeelsuitstapjes. (Buitenlandse) specialisten Deze groep zoekt verantwoorde informatie over onder andere militaire geschiedenis en de waterlinie. 4
2. Het Museum De Entree Bezoekers betreden het fort via een brug over het breedste deel van de gracht en een doorsnijding van de wal, de coupure. In de smalle doorgang ervaren de bezoekers de lengte en de hoogte van deze wal en kunnen ze zich voorstellen hoe moeilijk het was om een fort in te nemen. 5
De Fortwerken De meest beeldende vertegenwoordiger van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is het fort zelf. Over een viertal onderwerpen zijn korte wandelroutes over het terrein en de gebouwen gecreëerd. Op strategische punten in deze routes zijn fysieke ingrepen gedaan om de bijzondere eigenschappen van het fort nadrukkelijker te kunnen ervaren en het fort als groot verdedigingswerk te leren begrijpen. De Strook Oorspronkelijk was het fort volledig kaal, op camouflagebomen en meidoorns na. In een 80 meter brede, duidelijk begrensde strook dwars over het fort is de ontzagwekkende schaal van het 19 e -eeuwse ingenieursbouwwerk weer zichtbaar. In dit gebied zijn de oorspronkelijke grondlichamen hersteld, oude attributen herplaatst, gebouwen gerestaureerd en de openheid teruggebracht. 6
De Aanval, K-logement In twee ondergrondse kamers is de wereld omgedraaid. Opeens ben je aanvaller geworden en benader je het fort van buiten. Hoe ligt het in het landschap, kun je het zien, valt het te overmeesteren? De Verdediging, flankbatterij B Een lange, ondergrondse gang toont kruitopslag, munitie, vlakbaans geschut en originele strategische overwegingen. Via een kruitdampkuil betreed je het bovenfort en een gereconstrueerd emplacement met de veelvormige grondwerken. Met een kabelbaan gaan de bezoekers naar de overkant van de gracht. Als ze met een bootje terugvaren zijn ze plotseling aanvaller en worden onder vuur genomen vanuit flankbatterij B. De Ondergrondse Kamer, flankbatterij E Op dit fort alleen al zijn 18.000.000 bakstenen begraven onder immense grondlichamen. Waarom? Hoe doe je dat? Je wandelt door een 2 meter dikke bakstenen muur en bekijkt het geheimzinnige werk ondergronds van buiten. Zeldzame ontwerptekeningen en zeer oude foto's onthullen 19 e -eeuwse geheimen. De Laatste Redding, reduit V Dit is het mooiste bouwwerk, een fort binnen het fort waar 350 man en één vrouw zich terugtrokken als alles verloren was. In een benauwende donkere wereld begeleidt verplaatsend licht je naar de officieren die contact met buiten onderhielden. De route voert over een neogotische gietijzeren trap naar boven en vanuit het hart begrijp je het 19 e -eeuws Waterliniefort Vechten. 7
Het nieuwe museumgebouw Het wezen van de Waterlinie is het inzetten van het polderlandschap voor verdediging. De forten zijn ingepast en verdwijnen in het landschap. Het nieuwe museumgebouw toont die specifieke relatie, in het ontwerp zijn de lijnen van het landschap overgenomen. Deze onregelmatig gekromde contouren vormen de fysieke begrenzingen van de ruimten. Het resultaat is een vloeiende vervlechting van het karakteristieke landschap met zijn geërodeerde grondwallen en het gebouw. De centrale expositie Lokaal 10 van de bomvrije kazerne geeft toegang tot de nieuwbouw In de toegangsruimte hangt een groot reliëf van Nederland met de Waterlinie en Fort Vechten. In een vitrine ligt de legitimatie van de linie: het Duitse spionagerapport uit 1908. Dankzij de dreiging van de linie kon Nederland neutraal blijven in de 1 e Wereldoorlog. In deze ruimte krijgen ook de sponsoren en subsidiegevers een plek en is de ontvangstbalie voor bijeenkomsten. Een groot raam biedt een eerste blik op de topattractie: de maquette. De eerste zaal geeft een introductie tot de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Hier draait de inleidende film over Het geheime wapen van Nederland. Deze film behandelt in vogelvlucht de geschiedenis en het heden van de linie en het fort. 8
Het idee voor een Waterlinie was van Prins Maurits en stamt uit 1598. De expositie gaat in op vragen als: Wie was de vijand?, Wat werd er verdedigd en Waarom ligt de linie daar? Utrecht werd niet beschermd door de Oude Waterlinie. Aan het eind van de 18 e eeuw pleitte Cornelis Krayenhoff voor een linie die ook Utrecht zou omsluiten. Dat werd de Nieuw Hollandse Waterlinie. De grondlegging hiervan wordt getoond in de tweede ruimte. In de volgende zaal leert de bezoeker nog meer over de geschiedenis van de Nieuwe Hollandse Waterlinie: het ontstaan, de verschillende forten, het militaire gebruik enzovoorts. Water is natuurlijk een belangrijk thema in de expositie. In de laatste twee zalen vindt de bezoeker antwoord op de vraag hoe de linie werkte. Er is beeldende uitleg over de inundaties en over wat er allemaal nodig was om polders en kommen onder water te zetten. Er is aandacht voor de techniek van bijvoorbeeld sluizen en gemalen. Door ooggetuigenverslagen komen de inundaties tot leven. 9
In een speciale zaal staat een interactieve multimedia experience met projecties op een halfronde wand. Vanaf de bedieningsconsole kan men vliegen over de linie of inzoomen op de forten en verdedigingswerken. Vanaf de jaren 80 is Defensie de forten af gaan stoten. Deze hebben een nieuwe bestemming gekregen en een groot deel is toegankelijk voor publiek. Er is gerenoveerd en gebouwd en er wordt van alles georganiseerd. Hier ziet de bezoeker de linie liggen in het landschap en leert op een spectaculaire manier de verschillende onderdelen te herkennen Het museum zet een breed scala aan middelen en technieken in om de bezoeker te verleiden en uit te dagen. Zo wordt er gebruik gemaakt van onder andere werkende maquettes, beeldmateriaal en (interactieve) digitale middelen. Af en toe zijn er rustpunten gecreëerd waar de bezoeker kan zitten en genieten van een audio-beleving. 10
De grote maquette De patio met de grote maquette van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is een van de grootste attracties. De maquette is een verschaling van de 85 kilometer lange Nieuwe Hollandse Waterlinie. De maquette is 50 meter lang en bevat polders, dijken, rivieren en meren in een betonnen reliëf. De Zuiderzee, het huidige IJsselmeer, ligt als een grote vijver in een hoek van de patio. Bezoekers kunnen over dijken en rivieren heen stappen en zelf de sluizen openzetten, waardoor in korte tijd 20.000 liter water de polders binnenstroomt. Net zoals in werkelijkheid, is de maquette daarmee onbeloopbaar geworden. De polders kunnen vervolgens weer leeglopen in een bassin, waarna het inunderen opnieuw kan beginnen. Vooral in de zomer zal deze maquette enorm in trek zijn bij kinderen én volwassenen. 11
De Limes en de natuur Naast tentoonstellingen over de Nieuwe Hollndse Waterlinie zijn er nog twee thema s die een directe relatie hebben met het fort. Limes, poortgebouw N De geschiedenis van deze plek gaat terug tot in de Romeinse tijd, toen pal naast het fort Castellum Fectio lag. Dit was een fort van de Limes, de noordelijke grens van het Romeinse Rijk. Op de plek van het huidige fort lag een dorp. In dit gebouw komt deze oude geschiedenis tot leven. Natuur- en vleermuiscentrum, flankbatterij G De natuur heeft zich jarenlang kunnen ontwikkelen op het fort. In het Natuur- en vleermuiscentrum worden de bezoekers meegenomen naar het rijk van de vleermuis en de natuur op het fort. Via webcams kan men een kijkje nemen in de vleermuisverblijven elders op het fort. Op het fort is veel ervaring opgedaan met verbouwing, renovatie en bescherming van soorten. Deze kennis wordt ter beschikking gesteld aan andere professionals. 12
3. De Omgeving Het fort maakt onderdeel uit van een militair landschap, delen hiervan zijn nog zichtbaar en herkenbaar, zoals het castellum, de verboden kringen en de tankgracht. Vanaf de jaren 60 heeft de natuur zich kunnen ontwikkelen. De omgeving van het fort is onderdeel van de ecologische hoofdstructuur (EHS). Rondom het fort komt een netwerk van wandel- en fietsroutes met uitleg over bovenstaande thema s. 13
4. De Programmering Op het fort vinden allerlei activiteiten plaats die een relatie hebben met het museum. De sfeervolle gebouwen en zalen en de groene, open plekken zijn het decor voor lezingen, theater en concerten. Evenementen Inmiddels zijn de jaarlijks terugkerende evenementen een begrip. Vormgevers in Hout, De Kersentuin, Kinderfort en De Nacht van de Vleermuis trekken veel bezoekers. De realisatie van het Nationaal Waterliniemuseum biedt de gelegenheid om dit verder uit te bouwen en om historische en culturele organisaties een podium te bieden. Het streven is om samen met hen het aanbod in de omgeving van Utrecht te verbreden. Wisseltentoonstelling De wisseltentoonstelling in het ondergrondse museumgebouw wordt periodiek vernieuwd. Kunstenaars en organisaties krijgen de mogelijkheid om deze in te richten en vorm te geven. 14
Educatie Educatie is een belangrijk doel van het museum. Samen met het basis- en voortgezet onderwijs worden educatieve programma s en lespakketten ontwikkeld. Kinderen die buiten schoolverband het fort bezoeken kunnen leerzame ontdekkingstochten volgen, waarbij ze op een spannende manier kennis maken met het fort. Deze thematische ontdekkingstochten hebben geschiedenis, water of natuur als onderwerp. Groepen krijgen de mogelijkheid om volledige dagprogramma s te boeken met sport, spel en educatieve activiteiten. Kennis en Innovatie Als onderdeel van het museum wordt een kennisplatform opgezet voor bezoekers, geïnteresseerden en fortexploitanten. Het doel van dit kennisplatform is om alle informatie centraal te documenteren en te ontsluiten. De informatie wordt verzameld, gerubriceerd, geactualiseerd en ontsloten via een wiki-platform en een erfgoedwiki met een mapserver, een ruimtelijke database en een layar- applicatie met database. De databank wordt mede gevuld door organisaties zoals de Stichting Menno van Coehoorn en heemkundige verenigingen en vrijwilligers (crowdsourcing). Het Nationaal Waterliniemuseum wordt een broedplaats voor innovaties in de museale en de creatieve sector. Het fort wordt een plek waar studenten en specialisten nieuwe producten kunnen ontwikkelen en in de praktijk kunnen testen. Hiervoor wordt een consortium gevormd met kennisinstellingen en bedrijven uit de creatieve sector. 15
Openstelling Het fort biedt het hele jaar door voor ieder wat wils. Het terrein is vrij toegankelijk en trekt veel bezoekers die komen genieten van de sfeervolle omgeving. Voor toegang tot het museum kunnen de bezoekers een digitaal kaartje kopen. Dit geeft toegang tot de verschillende gebouwen. Het toegangssysteem biedt de mogelijkheid om tijdens het museumbezoek informatie op maat te krijgen of om informatie via email thuis te ontvangen. 16
5. De Organisatie Het businessmodel gaat uit van een combinatie van publieke en private activiteiten. Het organisatiemodel is hierop gebaseerd. De exploitatiemaatschappij Fort Vechten is verantwoordelijk voor de gehele exploitatie, voor zowel private als publieke activiteiten, beheer en onderhoud. De algemeen directeur vormt samen met de commercieel manager en de cultureel manager het managementteam. De Stichting Nationaal Waterliniemuseum adviseert en doet voorstellen voor vernieuwing en innovatie van de tentoonstellingen en culturele activiteiten. Zij werkt dit uit in beleids- en jaarplannen. De bestuursleden komen uit, of hebben affiniteit en contacten met relevante werkvelden zoals musea, militaire geschiedenis of educatie. Op het fort is plek voor vrijwilligers, inzet en begeleiding van mensen met psychische of fysieke belemmeringen en reïntegratie van langdurig werkzoekenden. 17
Colofon Partners bij de realisatie van het museum zijn de Provincie Utrecht als trekker, terreineigenaar Staatsbosbeheer, Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie en exploitant Nieuwland. De ontwerpen voor Masterplan, belevingsclusters en terrein zijn gemaakt door de architectenbureaus RAPP+RAPP en West8. Het tentoonstellingsgebouw is een ontwerp van Studio Anne Holtrop. De loods, brug en coupure zijn ontworpen door architectenbureau K2. Joost Grootens ontwikkelt het kaartmateriaal. Studenten en afgestudeerden van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht en de Universiteit Utrecht ontwikkelen een deel van de middelen, zoals panoramaviewers en games. Fort Vechten Marsdijk2 3981 HE Bunnik 030 65 65 285 www.fortvechten.nl info@fortvechten.nl 18