HERDENKING HIROSHIMA 6 AUGUSTUS 2016 - TOESPRAAK WILLEM STAES Ik wil deze avond graag beginnen met een citaat: So today, I state clearly and with conviction America s commitment to seek the peace and security of a world without nuclear weapons. This goal will not be reached quickly. It will take patience. But now we, too, must ignore the voices who tell us that the world cannot change. We have to insist, yes we can. Dat was, u raadt het al, de Amerikaanse President Obama in april 2009. Obama hield in Praag een bevlogen speech over de noodzaak van een kernwapenvrije wereld. De wereld reageerde enthousiast. Obama hield er enigszins controversieel- een Nobelprijs voor de Vrede aan over. Het Nobelcomité hoopte hem er zo toe aan te zetten zijn mooie woorden in de praktijk om te zetten. Flashforward 2016. Van nucleaire ontwapening is er de afgelopen zeven jaar nauwelijks sprake geweest. De wereld staat in brand. Het risico op een nucleaire ontploffing is sinds het einde van de Koude Oorlog nooit zo groot geweest. Nobelprijswinnaar Obama zal het Witte Huis verlaten met een magere nucleaire erfenis. Negen landen bezitten nog steeds naar schatting 15.400 kernwapens, waarvan meer dan 4000 die binnen enkele minuten afgevuurd kunnen worden. Het tempo van nucleaire ontwapening blijft traag, véél te traag. Wat erger is: tegelijk kondigen alle kernwapenstaten grootschalige investeringen aan in de modernisering van hun arsenalen, waaronder ook de B61-kernwapens in Kleine-Brogel. Ze bewijzen daarmee niet oprecht geïnteresseerd te zijn in échte en vollédige nucleaire ontwapening. De VS alleen al investeren de komende dertig jaar één triljoen dollar in de modernisering van hun kernwapenarsenaal. 1 triljoen. 1000 miljard dollar. Dat is een bedrag met 12 nullen. Desondanks blijven de kernwapenstaten en hun vazallen braafjes de mantra herhalen dat ze allemaal het streven naar een kernwapenvrije wereld onderschrijven. Maar gelooft echt iemand dat je eerst zo n hallucinant bedrag investeert in kernwapens, om ze vervolgens allemaal te elimineren? Alsof je eerst miljoenen gaat investeren in een dure villa aan de Cote d Azur, om ze vervolgens tot de laatste steen af te breken? Echt waar?
Anno 2016 blijft het nucleaire plaatje dus ronduit alarmerend. 71 jaar na de nucleaire gruwel in Hiroshima en Nagasaki is het risico op een nucleaire ramp met catastrofale en grensoverschrijdende humanitaire gevolgen urgent en reëel. Sinds 1945 is er immers veelvuldig sprake geweest van het bijna-gebruik, bewust of incidenteel, van kernwapens, en ontkwam de wereld vaak maar op het nippertje aan een nucleaire ramp of oorlog. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat dergelijke gevaren geweken zijn. Militaire experts waarschuwen ondertussen voor diefstal of nucleaire cyberhacking door terroristen. Onze leiders, die de mond vol hebben over nationale veiligheid, blijven vrolijk Russische roulette spelen, met een nucleaire Armageddon als inzet. De enige manier om dit gevaar te vermijden, is het verbieden, stigmatiseren en elimineren van kernwapens. Een internationaal verbodsverdrag is de logische volgende stap naar de totale eliminatie van kernwapens, net zoals eerder de biologische en chemische wapens werden verboden. Verbieden, stigmatiseren en vervolgens volledig elimineren, dat is altijd de logische volgorde geweest bij de aanpak van andere massavernietigingswapens. Waarom het anders doen bij kernwapens, de grootste massamoordenaar van allemaal? De afgelopen jaren is er onder impuls van de International Campaign to Abolish Nuclear Weapons (ICAN) waarvan Pax Christi een actief lid is- een wereldwijde campagne op gang gekomen die vanuit humanitaire bezorgdheden pleit voor een nieuw internationaal verbodsverdrag op kernwapens. 127 landen ondertekenden het afgelopen jaar de Humanitaire Belofte die pleit voor het opstarten van onderhandelingen over een nieuw kernwapenverbod. Binnen de Verenigde Naties werd de afgelopen maanden in een internationale werkgroep nagedacht over verdere concrete stappen tot nucleaire ontwapening. Hieruit bleek duidelijk dat een overgrote meerderheid van VN-lidstaten voorstander is van het opstarten van onderhandelingen over zo n internationaal kernwapenverbod. De kernwapenstaten boycotten deze besprekingen. Niet getreurd echter: de Algemene Vergadering van de VN zal dit najaar wellicht een resolutie stemmen die een mandaat geeft om in 2017 deze onderhandelingen op te starten. Met of zonder de kernwapenstaten. Tegenstanders van zo n verbodsverdrag, zoals België, stellen dat een nieuw verdrag voorbarig is en pleiten voor een realistische stap-voor-stap benadering. Binnen de VN-werkgroep vormen de Belgische diplomaten samen met andere NAVO-landen een klein clubje van dwarsliggers die er alles aan doen om de nucleaire status quo in stand te houden. Ze beweren een zogenaamde progressieve benadering te promoten. België claimt effectieve en realistische voorstellen te doen, maar stelt enkel zaken voor die de afgelopen decennia al bewezen hebben niet of onvoldoende te werken. Het simpelweg recycleren van oude voorstellen, zonder een concreet stappenplan om deze op korte termijn te realiseren, is echter allesbehalve progressief of realistisch, maar enkel een conservatieve verankering van de status quo. Belgische diplomaten schuiven steevast dezelfde argumenten tegen een verbodsverdrag naar voren: 1) het is niet de juiste volgende stap, 2) de humanitaire benadering is belangrijk maar veiligheid is minstens even belangrijk, 3) een verbodsverdrag gaat in tegen NAVO-engagementen, 4) zonder kernwapens is de 2
NAVO minder veilig, of nog 5) een nieuw verdrag is zinloos zonder medewerking van de kernwapenstaten. Die argumenten zijn nochtans makkelijk te weerleggen. Ik ga er daarom kort even op in: 1) Het eerste argument, een verbodsverdrag is niet de juiste volgende stap, doet de vraag rijzen wat dan wel een goede volgende stap is. De stap-voor-stap benadering van België bevat immers geen enkele deadline of gevolg in geval van nietnaleving. Ze is op die manier uitgegroeid tot een uitsteltactiek van de kernwapenstaten. Een verbodsverdrag moet daarom de volgende stap zijn, in plaats van de laatste bouwsteen. Een nieuw verdrag is complementair met andere stappen die parallel genomen kunnen worden. Het versterkt het nucleaire taboe en stigmatiseert kernwapens, en voert zo de druk op de kernwapenstaten op om over te gaan tot effectieve en volledige nucleaire ontwapening. Een verbodsverdrag versterkt dus het non-proliferatieverdrag en blaast het mondiaal nucleair ontwapeningsregime nieuw leven in. Het heeft ook een onmiddellijke en concrete impact op de financiering, ontwikkeling, of modernisering van kernwapens. 2) Een tweede argument stelt dat er naast een humanitaire benadering ook een veiligheidsbenadering moet zijn. Dat is een valse tegenstelling. De humanitaire benadering dient juist de veiligheid van niet- kernwapenstaten én kernwapenstaten. Ze is essentieel om een ineenstorting van het mondiale nucleaire ontwapeningsregime en een nieuwe nucleaire wapenwedloop te vermijden. Steeds meer landen raken immers in toenemende mate gefrustreerd over het gebrek aan ontwapening van de vijf erkende kernwapenstaten. Deze laatsten beloofden in 1970 in het non-proliferatieverdrag om nucleair te ontwapenen en te onderhandelen over een nieuw internationaal verbodsverdrag. Andere landen beloofden in ruil geen kernwapens te zullen verwerven. Van de beloftes van de kernwapenstaten kwam echter weinig in huis, tot groeiende frustratie van de nietkernwapenstaten. Als zij hun deel van de deal niet nakomen, waarom zouden wij ons deel nog moeten nakomen?, klinkt het steeds luider bij de niet-kernwapenstaten. Een nieuw verdrag dat kernwapens verbiedt, verhoogt de druk op de kernwapenstaten om te ontwapenen. Het verhindert zo dat niet-kernwapenstaten zich niet langer iets aantrekken van hun belofte om geen kernwapens te verwerven. De humanitaire benadering is dus in essentie een veiligheidsbenadering: zonder dringende actie stort het mondiale nucleaire ontwapeningsregime als een kaartenhuisje in elkaar, met een nieuwe nucleaire wapenwedloop tot gevolg. Niet bepaald een aantrekkelijk veiligheidsperspectief. 3) Een derde argument beweert dat een kernwapenverbod onverenigbaar is met de Belgische NAVOengagementen. Nog los van de vraag over zin en onzin van de NAVO, is deze claim feitelijk onjuist. De NAVO stond doorheen haar geschiedenis lidstaten allerlei uitzonderingen en vrijstellingen toe rond het nucleaire beleid. 3
NAVO-lid Griekenland verwijderde begin jaren 2000 de Amerikaanse kernwapens van haar grondgebied, na bilaterale contacten met de Verenigde Staten. Denemarken, Noorwegen en Spanje staan in vredestijd geen kernwapens toe op hun grondgebied, terwijl IJsland en Litouwen de ontplooiing van kernwapens op hun grondgebied in alle omstandigheden verbieden. Noorwegen, Denemarken en Ijsland spraken zich de afgelopen jaren ook expliciet uit voor de humanitaire benadering, hoewel ze allen lid zijn van de NAVO. 4) Een vierde argument sluit daarbij aan: zonder kernwapens is de NAVO minder veilig. De NAVO heeft echter geen kernwapens nodig om een overweldigende militaire -conventionele- capaciteit te bezitten tegenover mogelijke rivalen. Alle NAVO-lidstaten samen geven meer dan dertien keer zoveel uit aan militaire uitgaven dan Rusland. Europese NAVO-landen spenderen nog steeds 3,5 keer meer aan militaire middelen dan Rusland. Conventionele wapens zijn bovendien veel beter geschikt dan kernwapens om, in het onwaarschijnlijke geval van een aanval, het NAVO-grondgebied te verdedigen. 5) Een vijfde argument, tot slot, stelt dat een nieuw verbodsverdrag zinloos is zonder medewerking van de kernwapenstaten. Het valt natuurlijk te verkiezen dat de kernwapenstaten betrokken zijn bij deze onderhandelingen. Het gebrek aan effectieve nucleaire ontwapening, de boycot van de VN-besprekingen van afgelopen jaar, en de geplande moderniseringen van kernwapenarsenalen toont echter de manifeste onwil van de kernwapenstaten aan om de nucleaire status-quo te doorbreken. De idee dat de internationale gemeenschap gewoon moet wachten totdat de kernwapenstaten bereid zijn hun kernwapens op te geven is simpelweg niet realistisch. Dat punt zal niet komen. Dergelijke strategie heeft de afgelopen 46 jaar niet gewerkt, en er is geen enkele indicatie dat ze nu wel zou werken. Het is niet de eerste keer dat we samenkomen om Hiroshima en Nagasaki te herdenken. Elk jaar opnieuw verzamelen we, maar ondertussen lijkt er weinig te veranderen. Eenenzeventig jaar na de nucleaire horror in Hiroshima en Nagasaki staan we echter op een kruispunt. Een historische doorbraak ligt in het verschiet: de overgrote meerderheid van de Verenigde Naties zal in 2017 onderhandelingen opstarten om tot een internationaal kernwapenverbod te komen. Herdenkingen dienen bovendien een belangrijk doel. Ze doen ons stilstaan bij wat is geweest, wat zou kunnen geweest zijn, en bij de menselijke gruwel die politieke en militaire beslissingen teweegbrengen. Ze moeten iedereen, beleidsmakers in het bijzonder, ook doen reflecteren over wat zal zijn, en vooral, over wat kan zijn. De nucleaire gruwel mag zich nooit meer herhalen. Kernwapens moeten voor eens en voor altijd de wereld worden uitgebannen. Herdenkingen als deze vandaag moeten aanzetten tot introspectie, tot het opmaken van de balans van decennia nucleaire status quo en tot het bewandelen van nieuwe pistes tot Global Zero. 4
Hoewel het nucleaire zwaard van Damocles vandaag meer dan ooit boven ons hoofd hangt, hebben we vandaag een historische opportuniteit om het nucleaire tijdperk langzaam maar zeker te beëindigen. Een internationaal kernwapenverbod domineert vandaag de dag de internationale ontwapeningsgesprekken. Een verbodsverdrag is geen verre droom: in 2017 zullen naar alle waarschijnlijkheid onderhandelingen hiertoe opgestart worden. Ik kom tot mijn conclusie. Kernwapens zijn immorele massavernietigingswapens zonder grenzen. Het zijn geen bakens van stabiliteit of veiligheid, maar illegitieme wapens van terreur. Ze moeten dringend geëlimineerd worden. Een internationaal verbodsverdrag moet de volgende stap naar totale eliminatie zijn, in plaats van de laatste bouwsteen. Een nieuw verdrag stigmatiseert kernwapens en voert zo de druk op de kernwapenstaten op om over te gaan tot effectieve en volledige nucleaire ontwapening. Een internationaal verbodsverdrag staat niet gelijk aan een onmiddellijke eliminatie van alle kernwapens, maar is een relatief bescheiden stap die volledig past binnen de stap-voor-stap aanpak die België aanhangt. Een verbodsverdrag versterkt het non-proliferatieverdrag; blaast het mondiaal nucleair ontwapeningsregime nieuw leven in; en heeft een onmiddellijke impact op de financiering, ontwikkeling of modernisering van kernwapens. Het momentum voor zo n internationaal verbodsverdrag is niet meer te stoppen. De vraag blijft enkel wie er aan de juiste kant van de geschiedenis zal staan. Om Obama opnieuw te citeren, ditmaal tijdens zijn speech in Hiroshima, eind mei 2016: The souls of the victims speak to us. They ask us to look inward, to take stock of who we are and what we might become. Persistent effort can roll back the possibility of catastrophe. We can chart a course that leads to the destruction of these nuclear stockpiles. Obama heeft gelijk. We moéten een nieuw pad uittekenen naar de volledige vernietiging van alle nucleaire arsenalen. Dat pad kan en mag echter niet langer verlopen via de weg en de gefaalde recepten van de afgelopen 25 jaar. Het pad naar échte nucleaire ontwapening loopt via een nieuw verbodsverdrag. Een nieuw verbodsverdrag biedt geen 100 procent zekerheid dat nucleaire arsenalen ook effectief geëlimineerd worden. Dat klopt. De weg is nog lang. Eén ding is echter zeker: een verbodsverdrag biedt de meest beloftevolle optie die vandaag voorhanden is. Andere opties hebben tot in den treure toe bewezen niet te werken. Ik kan u dus niet met honderd procent zekerheid zeggen dat een verbodsverdrag ook effectief zal leiden tot volledige nucleaire ontwapening. Het enige wat wel honderd procent zeker vast staat, is dat de alternatieven die vandaag in het zogenaamde progressieve kamp geopperd worden de afgelopen 25 jaar al bewezen 5
hebben niet te werken. Iedereen, niet-kernwapenstaten en kernwapenstaten, erkennen dat we ons vandaag in een volledige standstill en impasse bevinden. Laten we de komende dagen, weken, maanden en jaren daarom de boodschap blijven herhalen: Een verbodsverdrag is logisch. Een verbodsverdrag is haalbaar. Maar vooral: een verbodsverdrag op kernwapens komt eraan. 6