Afgiftekantoor Ranst 1 Contactblad verschijnt 4 maal per jaar België Belgique P.B. 2520 Ranst 8/4708 Erkenningsnummer P708706 HEEMKUNDIGE KRING DE BRAKKEN OELEGEM 27 ste jaargang nr 3 juli - september 2008 Verantw. Uitg.: W. Van der Avert Berkenlaan 2 bus 3 2520 Ranst 1
LEVENDE MOLENS 2
GESCHIEDENIS Van OELEGEM IN DE VERDEDIGING Naar OELEGEMSE TOPONIEMEN EN HUN VERLEDEN DE VERLOREN KOST IN OELEGEM (Deel I) Walter Van der Avert Dit eerste artikeltje over Oelegemse plaatsnamen vormt eigenlijk de ideale overgang tussen de twee bovenstaande titels. Natuurlijk bevatte vorige reeks over verdedigde plaatsen ook een reeks toponiemen. In de oude schepenregisters van Broechem en Oelegem troffen wij tussen 1600 en 1774 ongeveer 25 keer de plaatsnaam De Verloren Kost aan. Lange tijd dachten wij dat hiermee het Stuyckenshofke in Ranst aan de Oude Vaartstraat 28 werd bedoeld. Dat ligt voldoende dicht tegen de grens met Oelegem om als referentiepunt te dienen voor Oelegemse eigendommen. Toen die naam echter zo dikwijls terugkwam in de notulen van onze oude schepenen, met aangrenzende eigenaars die duidelijk naar Oelegem en naar de Oude Baan wezen, moesten we onze mening herzien. Specialisten in de toponymie of plaatsnaamkunde geven een dubbele verklaring voor De Verloren Kost. Altijd mogen we het beschouwen als een spotnaam. Ofwel wijst het naar de slechte toestand van de grond. Boeren die dat land bewerkten, staken daar veel tijd, energie en meststoffen in, terwijl het toch weinig of niets opbracht. Ofwel wijst de naam naar een nutteloos verdedigingswerk. Zeker vanaf de 16 de eeuw waren legers en legerbendes al zo goed bewapend, dat het graven van grachten en opwerpen van aarden wallen weinig of niets meer hielp tegen aanvallers of belegeraars. Daarom noemden onze mensen dit soort verouderd verdedigingswerk ook regelmatig een verloren kost. Voor de oudste vermelding moeten we zelfs naar de 16 de eeuw wijzen, zonder daar een exact jaartal te kunnen vermelden. Jacques Leroy schreef het cijnsboek van de abdij van Tongerlo over, dat begon einde 15 de eeuw en verder werd opgesteld in de volgende eeuw. Daarin lezen we dat Henric Braecmans (na 1550 eigenaar van Den Bol en van Oude Baan 2) meer dan vier stuivers per jaar cijns betaalde, bezet op een stuk land geheten Verloren Cost, gelegen bij de kerk van Oelegem, op het huis en hof daarbij gelegen, groot vier bunders Andere namen die in dit fragment voorkomen: Aert van Berchem (toen eigenaar van hoeve Den Hoorn), Ieronymus Nuyens (rond 1600 eigenaar van Oude Baan 2, nadat hij de hoeve had overgekocht van Henric Braecmans) en Anthuenis Engels (rond 1600 eigenaar van herberg De Zwaan, nu De Leeuw op het Torenplein). Hiermee is de omgeving waar we moeten zoeken voor De Verloren Kost in Oelegem al duidelijk. Het grootste deel van de verdere vermeldingen in de oude schepenregisters wijst naar de Oude Baan als oostelijke grens en naar de eigenaars van Den Hoorn, Den Bol, Oude Baan 2, Oude Baan 4 en herberg De Zwaan omdat die eigenaar er grond had in de onmiddellijke buurt. Slechts twee vermeldingen wijzen naar een Verloren Kost in Broechem (achter Bossensteyn) en drie naar Ranst, vermoedelijk nu Oude Vaartstraat 28 of Stuyckenshofke. Verder stond ook regelmatig vermeld dat De Verloren Kost in Oelegem aan twee kanten aan een straat grensde. Daarom lijkt het ons logisch om die plaatsnaam te situeren in de eerste bocht naar rechts van de Oude Baan, noordelijk van het Albertkanaal. Dus mogen we vermoeden dat die Verloren Kost gedeeltelijk begraven ligt onder de oprit van de brug naar Broechem. Als we dan het kaartje uit ons contactblad 25 ste jaargang, nr. 3 p. 7 bekijken, dan vinden we in de onmiddellijke buurt de schans van de Willigsmortel, den Bril en den Brisbil, of toponiemen die naar een versterkte plaats kunnen wijzen. Dus is het niet uitgesloten om te veronderstellen dat die Verloren Kost in Oelegem ook een verdedigingsfunctie had. Toch blijft het bij een bedenkelijke 3
veronderstelling, want in de 20 of meer vermeldingen van de naam is er nergens sprake van een schans of een verdediging. René Beyst, leider van de werkgroep toponymie bij heemkunde gouw Antwerpen, wees op een andere mogelijkheid. Misschien was de grond wel té vochtig, té moerassig om die succesvol te bewerken. Minstens vijf toponiemen in de buurt wijzen naar natte grond: Den Hoorn in het noorden, het Kaasven (later Kaasveld) en de Kreek in het westen, de Maas en de Willigsmortel in het zuiden. Het Middelnederlands woordenboek geeft voor hore als verklaring slijk, drek De andere toponiemen zijn nu nog met water doordrongen. De bouwaannemer die onlangs de fundering moest maken voor de nieuwe appartementsblokken op het Hoornveld kan meespreken van die vochtige toestand. Mogelijk had de nabijheid van het Albertkanaal hierbij ook zijn invloed. Detail uit de kadasterkaart van Popp, getekend rond 1870. 4
MOLENNIEUWS Werkzaamheden in en rond de molen (Deel XIII) (Luc Verachtert) Voor het einde van 2007 viel er nog het volgende te vermelden: *Een transport van enkele honderden Boomse dakpannen van Oelegem, naar onze loods in Broechem. De pannen waren geschonken door een broer van Eduard Sels. *Omwille van de slechte staat van de achteruiteinden van de twee voeghouten van de kap, hebben we enkele versterkingen aangebracht. De voeghouten zijn twee zware evenwijdig aan elkaar opgestelde eiken balken, die de basis vormen van de kapconstructie. Achter in de kap, dwars over deze balken, zijn, kort achter elkaar, de pinnenbalk en de korte spruit opgesteld. Om te voorkomen dat deze beide dwarsbalken achterwaarts zouden gaan opschuiven, door de minder ideale verankering van de korte spruit op de ongezonde koppen van de voeghouten, hebben de molenaars vier voorwaartse verankeringen van deze twee balken aangebracht met vier zware regelbare spanners uit de legerstock van Emblem en de nodige moeren, bouten, draadstangen, rondellen en oogbouten. *In de kerstperiode werden de wieken, door de molenaars versierd met verlichtingssnoeren. *De noordelijke meelzolderdeur werd voorzien van een kattendoorgang voor de molenkatten Fien en Victor. De muizenplaag is ondertussen fel ingedijkt. Na de verdwijning van Fien, vangt onze molenkater Victor ondertussen verder. Victor is ondertussen langs de veearts gepasseerd, om te voorkomen dat er een te grote kattenpopulatie rond de molen verschijnt, en heeft nu een vrij leven met toegang tot de molen langs zijn kattenluikje. *In de loop van 2008, hebben de molenaars, zoals gewoonlijk, tweemaal per maand de molen open gehouden voor bezoekers, er werd los gedraaid en gemalen en er waren de speciale bezoeken van bijvoorbeeld: schoolklassen, de Herbsteiners, Roefeldag, enz. Hiernaast waren er in en rond de molen nog volgende activiteiten voor de molenaars: *Op de steenzolder en de meelzolder was er gedurende enkele zondagen (o.a. de erfgoeddag) een fototentoonstelling met uitleg over alle werkzaamheden die de molenaars gedurende de laatste tien jaren uitvoerden in de molen. In totaal ging het om een 150-tal foto s. *We kregen nog een partij oude handvormstenen die door Johan en Luc van Kalmthout naar Broechem werden gebracht met twee aanhangwagens. De stenen waren afkomstig van de Zirkstraat in Antwerpen, en dus vermoedelijk zestiende eeuws. *De loods te Broechem werd ordelijker geschikt om plaats te maken voor eiken balken. *Op 17 mei hebben de vier molenaars twee transporten van eiken balken van Oelegem naar de loods van Broechem uitgevoerd met tractor en platte wagen. De balken in inlandse en Amerikaanse eik werden geschonken door Marc Pintjens. *Jan maakte een degelijke bevestiging voor de blauwe wimpel in de kap. *Aan de zeilen werden er twee touwen met oogsplits vervangen. *Het oude vangzeel dat wat uitgerokken raakte en feitelijk iets te dun was, werd vervangen door een nieuw exemplaar. 5
ACTUALITEIT Het nieuwe jaarboek 2008 2009 DE OELGEMSE GEMEENTESCHOOL 150 JAAR OP DE DRIEHOEK Midden december 2008 biedt onze heemkundige kring De Brakken zijn jaarboek voor 2008 en 2009 aan. Met die twee jaartallen spelen we veilig. Juist 150 jaar geleden, dus in 1858, nam de Oelegemse gemeenteraad de beslissing om de oude school noordelijk van de kerk te verkopen en een nieuwe school te bouwen op Den Dryhoek, de plaats waar ze nu nog staat. Ook de aankoop van de grond en het uittekenen van de plannen gebeurden in 1858. En nog in december van hetzelfde jaar 1858 volgde de aanbesteding van de bouw door het provinciebestuur. Een jaar later was de nieuwe school al afgewerkt. Daarom zullen leerkrachten, oudercomité en leerlingen die 150 jaar gemeenteschool op De Driehoek in 2009 vieren. Maar met die vieringen moet er iemand de spits afbijten en voor ons was het een mooie gelegenheid om, na het boek over de Sint- Luciaschool, op ons elan verder te gaan met dit onderwerp. In ongeveer tien hoofdstukken komt de geschiedenis van de gemeenteschool uitgebreid aan bod vanaf de 16de tot en met de 21ste eeuw. De belangrijkste bijdragen komen van Joke Bungeneers, Marleen De Swert, Willem Segers, François Van Camp, Marcel Van de Peer en Walter Van der Avert die voor de coördinatie zorgde. Ward Sels verdient een speciale vermelding voor zijn hulp bij de klasfoto s. Het boek is rijkelijk geïllustreerd. Zeker de klasfoto s krijgen speciale aandacht met zoveel mogelijk namen van leerlingen. Enkele jaren uitgezonderd zou iedereen die zijn/haar volledig lager onderwijs in Oelegem volgde na 1930, zich in het boek kunnen herkennen. We bieden het boek van meer dan 150 pagina s te koop aan voor de prijs van 20 euro. Hierin is twee jaar lidgeld van de heemkundige kring De Brakken inbegrepen met acht contactbladen, zodat u twee jaar lang op de hoogte blijft van onze werking. Ondanks allerhande prijsstijgingen houden wij ons al vele jaren lang aan datzelfde bedrag. Wie zijn naam graag vermeld ziet in de voorintekenlijst, vragen we die 20 euro (+ 3 euro voor verzending buiten Ranst, Wijnegem en Wommelgem) te storten op rekening 979-2546063-12 van heemkring De Brakken Oelegem ten laatste op 20 november. U kunt ook onderstaand strookje bezorgen aan één van onze bestuursleden. Voornaam en Naam:. Adres: bestelt het jaarboek 2008-2009 De Oelegemse gemeenteschool 150 jaar op De Driehoek en betaalt 20 euro bij levering. Handtekening: 6
ACTUALITEIT RED DE DE KEER Toon uw hart voor de keer. Positief actiemoment op 3 en 4 oktober In een vorig nummer konden jullie al lezen over de plannen om onder andere op de Keer in het kader van het ENA-project (Economisch Netwerk Albertkanaal) een groot industrieterrein te ontwikkelen. Zo worden Oelegem en Wommelgem straks misschien met mekaar verbonden door één brede zee van bedrijven, 8 km lang, van Kapelleveld tot aan Ter Straten. Op dit ogenblik lopen verschillende onderzoeken en studies om de haalbaarheid te onderzoeken. Ofschoon de Vlaamse regering besliste de Keer aan te duiden als mogelijk te ontwikkelen regionaal bedrijventerrein zijn de oplossingen voor problemen zoals de ontsluiting, de verkeersproblematiek, de aanwezige landbouw, de aanwezige bewoning en de grootte van het terrein nog niet bepaald. Ook de nul-optie, geen industriële ontwikkeling op de Keer, maakt dus in principe nog een kans. De actiegroep Red de Keer wil de Keer op een positieve manier in de aandacht brengen. Daarom nodigen ze iedereen uit om in het weekend van 3 en 4 oktober eens een kijkje te komen nemen op de Keer. Verschillende organisaties in Oelegem en Wommelgem nemen aan de actie deel. Geniet van de open ruimte, waar landbouw, wonen, natuur en recreatie naast elkaar een plaats vonden. Programma: Op vrijdag, 3 oktober: samen met de scouts fuiven voor de Keer. Met benefietoptreden van My Hot pony, Oelegem All Stars en The Ohara s en aansluitend de traditionele Oldies Party van de scouts. Op zaterdag 4 oktober: tussen 14 en 17u : verkenning te voet, per fiets, met pony s of paard en kar doorheen de prachtige beemden van De Keer, met aandacht voor de natuur én de geschiedenis van dit gebied, live muziek met Hei Pasoep, Lumbufish, Tine Renée, jachthoonkorps Fugamus en Patrick Onzia, genieten van KWB-bier met een Keerse boterham (gemaakt in een lokale bakoven) of een Keerse pannenkoek en een gezamenlijke apotheose om 16u. Waar? Beide activiteiten gaan door naast of in de tenten van de scouts, Ginnegemveld, nabij het industrieterrein ter Straten. De toegang is gratis. Voor meer info kunt u terecht op de website www.reddekeer.be 7
HEEMKUNDIGE SPROKKELS 27 ste jaargang - nr.3: juli september 2008 Joke Bungeneers, Kerkstraat 17, Oelegem (03 383 34 24) Eric De Vos, Venusstraat 56, Oelegem (03 383 28 17) Danny Huygens, Kerkstraat 17, Oelegem (03 383 34 24) Luk Kegeleers, Kantonbaan 11, Oelegem (0479 505527) Jan Nys, Muizenheuvel 24; Oelegem (03 383 42 77) Willem Segers, Lindedreef 74, 2980 Halle-Zoersel (03 383 18 09) Walter Van der Avert, Berkenlaan 2/3, Ranst (03 475 94 26) Luc Verachtert, Roggelaan 6, Ranst (03 475 16 48) Johan Wouters, John Kennedylaan 7, Oelegem (03 383 22 76) ACTIVITEITENKALENDER SPECIALE ACTIVITEITEN IN 2008 - zondag 05 okt. : Bezoek aan het vliegtuigmuseum van Deurne - vrijdag 12 dec. : Voorstelling van het nieuwe boek: De Oelegemse gemeenteschool 150 jaar op De Driehoek Wie de nieuwste gegevens wil, surft naar www.debrakken.be VASTE ACTIVITEITEN IN 2008 - Meulenmaal: iedere tweede zondag van de maand van 11 tot 17.30 uur met mogelijkheid tot geleid molenbezoek. Dus op 12 okt., 9 nov. en 14 dec. - Molenzondagen: in samenwerking met Levende Molens, iedere laatste zondag van de maand van 14 tot 17 uur, met geleid molenbezoek. Dus op 28 sept., 26 okt., 30 nov. en 28 dec. KOMENDE ACTIVITEITEN : Zondag 5 oktober om 14.00 u. Bezoek aan het luchtvaartmuseum Stampe en Vertongen Op zondag 5 oktober brengen wij een bezoek aan het museum van de grootste vliegtuigbouwers uit de Belgische geschiedenis. Twee vliegers uit WO I, Jean Stampe en Maurice Vertongen besloten in 1922 een vliegschool voor militaire vliegers op te richten. Bij gebrek aan vliegtuigen richtten zij in 1930 hun eigen fabriek Stampe-Vertongen op in Deurne. De eerste ontwerpen werden getekend door Alfred Renard in 1933. In 1937 werd een nieuw model voorgesteld onder de registratieletters OO-JAN (genoemd naar de Belgische luchtvaartpionier Jan Olieslagers). Stampe ging dit toestel voorstellen aan de Franse Luchtmacht en kwam terug met een Belgische bestelling van 30 toestellen, die zouden worden gebouwd als SV-4B. In 1939 bestelde Frankrijk 300 toestellen, die Stampe en Vertongen in licentie lieten bouwen wegens plaatsgebrek in Deurne. Ook na de tweede wereldoorlog werden er nog 800 vliegtuigen gebouwd voor het Frans leger. Het museum Stampe en Vertongen biedt onderdak aan een unieke collectie militaire vliegtuigen uit de Eerste Wereldoorlog, waarmee en waartegen Jean Stampe vloog en vocht. Praktisch: Wanneer: zondag 5 oktober, vertrek om 13.30 aan de molen ( meerijden mogelijk) Prijs: 4 euro. Reservatie: bij Johan Wouters 03 383 22 76 of Walter Van der Avert 03 475 94 26 of info@debrakken.be 8