Inhoud 1. Stereotaxie 4 2. Verloop van een bestralingsbehandeling 4 3. Nevenwerkingen 13 2 AZ Delta Deze uitgave mag in zijn geheel noch gedeeltelijk worden gekopieerd, of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Beste patiënt U bent door uw behandelende arts-specialist doorverwezen naar de afdeling radiotherapie van AZ Delta voor het uitvoeren van een craniële stereotactische bestraling of radiochirurgie. Met deze folder willen wij u informeren over het verloop van uw behandeling op onze afdeling. Deze brochure is een aanvulling op de gesprekken die u met uw radiotherapeut en de neurochirurg zal hebben. Als u tijdens uw behandeling nog bijkomende vragen hebt over uw situatie, stel deze gerust aan een van onze medewerkers. De artsen en medewerkers van de dienst radiotherapie Vlnr: dr. Dimitri Vanhauwaert (neurochirurg), dr. Caroline Sweldens (radiotherapeut), dr. Olivier Van Damme (neurochirurg), dr. Barbara Bussels (radiotherapeut) 3
1 Stereotaxie of craniële stereotaxie is een eenmalige bestraling waarbij met heel grote nauwkeurigheid tot een hoge dosis bestraald wordt. Door de grote precisie kunnen de omliggende weefsels gespaard worden zoals bv. zenuwen, hersenweefsel of de hersenstam. Het is een eenmalige behandeling met op termijn hetzelfde effect als een chirurgische behandeling. Het gebeurt echter, in tegenstelling tot chirurgie, zonder algemene verdoving en zonder snijden. Om de behandeling te kunnen toedienen moet de patiënt de procedure begrijpen en ermee instemmen. Hiervoor dient u een toestemmingsformulier in te vullen. Het te bestralen volume mag (afhankelijk van de ligging) maximaal 3 cm diameter zijn en er kunnen maximaal 3 verschillende plaatsen tegelijk bestraald worden. De indicatiestelling en behandeling gebeuren multidisciplinair, wat wil zeggen dat de neurochirurg, de radiotherapeut, de fysicus, de bestralingsverpleegkundige en de radioloog nauw samenwerken. 2 Verloop van een bestralingsbehandeling Inschrijving Bij uw eerste bezoek aan onze afdeling radiotherapie meldt u zich aan bij het secretariaat. De secretaresse registreert uw persoonlijke gegevens in de computer: uw ziekteverzekering, uw doorverwijzende arts en uw huisarts. Zorg ervoor dat u uw identiteitskaart bij u hebt. 4
Na het opnemen van deze gegevens mag u plaats nemen in de wachtzaal. Een van onze artsen komt u ophalen. Aanmelden bij het secretariaat Raadpleging U komt op raadpleging bij de radiotherapeut die u alle uitleg geeft in verband met de indicatie, de procedure, het te verwachten resultaat en de mogelijke nevenwerkingen. Er wordt dan ook gevraagd naar uw medische voorgeschiedenis en medicatiegebruik. U hebt dan ook de tijd om vragen te stellen. Nadat u instemt met de behandeling, legt de radiotherapeut in samenspraak met de neurochirurg een behandelingsdatum 5
vast. Indien mogelijk wordt er vooraf een raadpleging gepland bij de neurochirurg voor bespreking van de behandeling. Ter voorbereiding van de radiochirurgie dient er ook nog een hersenscan te gebeuren in bestralingshouding. Deze scan gebeurt op een NMR-toestel op de dienst medische beeldvorming. Deze NMR-scan wordt gebruikt om de risicoorganen en het te bestralen volume heel nauwkeurig af te lijnen. De NMR-scan gebeurt ongeveer 1 week voor de eigenlijke behandeling. De onderzoeksaanvragen worden door de radiotherapeut aan u meegegeven. U zal ook door de radiotherapeut naar de opname gestuurd worden voor bespreking en reservering van een kamer in het dagziekenhuis op de dag van behandeling. De arts zal de betreffende dienst op de hoogte brengen van uw komst. De dag van de behandeling De voorbereiding Opname U parkeert op de bezoekersparking of laat u brengen door een familielid of ziekenvervoer. U komt het ziekenhuis binnen via de hoofdingang waar u zich aanmeldt en ingeschreven wordt aan het onthaal. De onthaalmedewerkers verwijzen u dan naar het chirurgisch dagziekenhuis. U wordt daar verwacht omstreeks 8 uur s morgens (tenzij anders vermeld). Operatiezaal Er wordt eerst een infuus geprikt voor het toedienen van contrastvloeistof voor de CT-scan. Als u allergisch bent aan contraststof, meldt u dit vooraf aan de arts of verpleegkundige. Dit infuus wordt na het inlopen van de contrastvloeistof terug verwijderd. Daarna plaatst de neurochirurg het stereotactisch kader onder lokale verdoving. 6
De hoofdhuid wordt lokaal ontsmet, wat koud aanvoelt. Er wordt nooit haar afgeschoren. De huid wordt dan op 4 plaatsen verdoofd (2 injecties ter hoogte van het voorhoofd en 2 injecties ter hoogte van het achterhoofd). Het stereotactisch kader wordt op het hoofd bevestigd met 4 schroeven en dit onder lokale verdoving. Het is normaal dat hierbij een toenemend spanningsgevoel rond het hoofd optreedt. Na enkele minuten verdwijnt dit gevoel spontaan. Tijdens het plaatsen van het stereotactisch kader kan er steeds op vragen en opmerkingen antwoord gegeven worden. Bv. bij aanvoelen van pijn kan er bijkomende lokale verdoving gegeven worden. Plaatsen van het stereotactisch kader in het operatiekwartier CT-scan Rond 9 uur, na het plaatsen van het stereotactisch kader, wordt een CT-scan gemaakt waarvoor u naar de dienst radiologie wordt gebracht. Voor deze CT-scan wordt er op de hoofdring een plastic box geplaatst. 7
CT-scan in bestralingshouding. Op uw kamer Na de CT-scan wordt u naar uw kamer gebracht door de verpleegkundigen, waar u een ontbijt kunt nemen. Aangezien drinken uit een tas/glas moeilijk kan zijn door het kader, drinkt u in dat geval gemakkelijker met een rietje. Het is aangeraden om niet alleen op te staan. De staven van het kader belemmeren een deel van uw gezichtsveld waardoor u ergens tegen kunt lopen. U kunt steeds een verpleegkundige bellen (met de belknop aan bed) om u te helpen bij het opstaan of stappen. Als u een bril draagt, kan het moeilijk tot onmogelijk zijn om deze op te zetten door het kader. U mag een pyjama meebrengen, best met knopen of een grote halsopening gezien nauwe kleding moeilijk over uw hoofd en het kader kan. De tijd tussen het plaatsen van het stereotactisch kader en de eigenlijke behandeling duurt enkele uren. Het kan daarom 8
aangenaam zijn als iemand u kan vergezellen die dag. De radiotherapeut komt langs eenmaal het plan bijna klaar is om u mee te delen wanneer de eigenlijke behandeling zal starten. Het kan zijn dat in de volgende uren bij sommige patiënten wat hoofdpijn of een spanningsgevoel optreedt. U kunt van de verpleegkundige Dafalgan krijgen, zo dikwijls als nodig (gemiddeld 0 tot 2x/dag). Soms heeft de patiënt ook last van een zwaartegevoel in de hals door het gewicht van het kader. Belangrijk Het is heel belangrijk dat u gedurende de dag niet steunt op het kader (niet platliggen in bed) gezien het hierdoor mogelijk zou kunnen verplaatsen. Maken van een bestralingsplan Na het nemen van de CT-scan worden de beelden verwerkt en door de radiotherapeut en de neurochirurg geïnterpreteerd. Het volume dat men wil bestralen en de risico-organen worden heel nauwkeurig ingetekend aan de hand van de NMR-scan die u vooraf onderging. De fysici van de dienst radiotherapie gebruiken de scans en de intekening om de dosis te berekenen. De radiotherapeut en de neurochirurg kiezen het beste plan uit een aantal behandelingsvoorstellen. Het opstellen en evalueren van een optimaal plan neemt 2 tot 3 uur in beslag. Daarnaast wordt het bestralingstoestel voor elke stereotactische ingreep grondig gecontroleerd en opgemeten. 9
Op deze manier kunnen we de grootste nauwkeurigheid garanderen. Ook dit neemt 1 tot 2 uur in beslag. Wanneer het plan klaar is en de kwaliteitscontroles afgerond zijn, kunnen we starten met de behandeling. De bestralingsbehandeling zelf begint meestal rond 16.30 uur en duurt ongeveer 1 tot 1,5 uur. De beelden van de CT- en de NMR-scan worden op elkaar geprojecteerd. Maken van een behandelingsplan. De bestraling Net voor de eigenlijke behandeling is het aan te raden om nog eens naar het toilet te gaan, zodat de behandeling daardoor niet meer onderbroken hoeft te worden. Indien nodig geeft de verpleegkundige ook een rustgevend middel zodat u gemakkelijker stil kan liggen op onze tafel. De verpleegkundigen halen u op in uw kamer en brengen u naar het bestralingstoestel. U wordt dan met behulp van het kader op onze bestralingstafel geïnstalleerd. De verpleegkundigen en de arts assisteren u bij het plaatsnemen. Hierbij worden uw schouders, knieën en rug goed ondersteund, zodat u zo comfortabel mogelijk ligt. Ter controle van uw positie en die van het kader wordt net zoals s morgens een CT-scan genomen met de plastic box op het kader. Deze scan wordt genomen terwijl u op onze bestralingstafel ligt. Er hoeft geen contrastvloeistof toegediend te worden. 10
De radiochirurgie is een behandeling die bestaat uit een serie boogvormige bestralingen, waarbij tijdens de bestraling de bestralingsmachine rond uw hoofd draait (= bestralingsboog). Meestal zijn er een vijftal bestralingsbogen, soms meer of minder. Soms wordt er gewerkt met statische (niet-bewegende) bestralingsbundels. Voordat er een bestralingsveld of -boog toegediend wordt, zal er telkens een zogenaamde targetbox op het kader geplaatst worden. Op deze box wordt voor elk bestralingsveld of elke bestralingsboog de juiste start- en stoppositie van de bestralingsbundel aangegeven. De bestraling zelf duurt maar enkele minuten. Door de veelvuldige tussentijdse controles duurt de totale behandeling 1 tot 1,5 uur. Tijdens de bestralingen zelf gaan de verpleegkundigen en de dokters naar de aanpalende bedieningsruimte waar ze u via een camerasysteem kunnen horen en zien. De bestraling doet geen pijn. De machine maakt een zoemend geluid. Plaatsen van de box voor toediening van een bestralingsboog. 11
Toediening van de bestraling Verwijdering van het kader Na afloop van de bestraling helpen de verpleegkundigen u om rechtop te gaan zitten op de rand van de bestralingstafel. De verpleegkundige ondersteunt het kader terwijl de neurochirurg het kader losschroeft. De wondjes, waar de schroeven vastzaten, worden ontsmet en er worden 2 pleistertjes op de wondjes van het voorhoofd gekleefd. Deze mogen 2 dagen na de behandeling verwijderd worden. Best worden de wondjes droog gehouden gedurende enkele dagen. Er dient thuis geen aanvullende ontsmetting of behandeling te gebeuren. Ontslag Tot slot krijgt u een afspraak voor controle en kunnen nog eventuele vragen beantwoord worden. De nodige voorschriften worden aan u meegegeven. Nadien wordt u door de verpleegkundige terug naar het dagziekenhuis gebracht. U mag zich daar aankleden en naar huis gaan. Indien u medicatie kreeg om rustig te zijn gedurende de bestralingsbehandeling mag u zelf geen wagen besturen. 12
3 Nevenwerkingen De nevenwerkingen doen zich voor in het bestraalde lichaamsdeel, in dit geval in het hoofd. Afhankelijk van de plaats in de hersenen waar de bestraling plaatsvond, kunnen de nevenwerkingen verschillen. Algemene nevenwerking Vermoeidheid Naarmate de dag van de behandeling vordert, neemt de vermoeidheid meestal toe. Dit is te wijten aan de spanning op het hoofd door het kader, de eventuele spanning in de hals door het gewicht van het kader en het wachten op de therapie. Na de behandeling verdwijnt deze vermoeidheid als u de dag volgend op de behandeling voldoende rust neemt. Lokale nevenwerkingen Verhoogde druk binnen de schedel Ten gevolge van uw behandeling kan er wat oedeem of zwelling ontstaan in het hoofd. Afhankelijk waar de zwelling optreedt, kan dit symptomen geven van misselijkheid, braken, hoofdpijn... Om deze zwelling en de bijkomende nevenwerkingen te vermijden, zal er preventief cortisone (Medrol ) gegeven worden gedurende een korte periode. Het behandelingsschema wordt door uw behandelende arts meegegeven. Deze nevenwerking is kortdurend en verdwijnt spontaan enkele weken na de behandeling. Met betrekking tot de brughoektumor/vestibulair schwannoom Deze nevenwerkingen zijn specifiek voor patiënten die een 13
behandeling krijgen voor een brughoektumor/vestibulair schwannoom. Dit is een zeldzame, goedaardige tumor in de schedel. Gehoor Gezien een vestibulair schwannoom na verloop van tijd aanleiding geeft tot doofheid wordt er een behandeling met radiotherapie uitgevoerd. In tegenstelling tot een operatie kan er bij de meerderheid van de patiënten verder gehoorverlies tegengegaan worden. Bij een beperkt aantal patiënten is er echter een verdere gehoordaling en zelden is er een evolutie naar doofheid. De gehoordaling en de oorsuizingen die al bestonden voor de behandeling zullen na de radiotherapie niet herstellen. Evenwichtsorgaan Bij patiënten die al af en toe last hebben van evenwichtsstoornissen kan er door zwelling ter hoogte van het evenwichtsorgaan (in het binnenoor gelegen) tijdelijk een toename zijn van deze evenwichtsstoornissen. Deze nevenwerking verdwijnt spontaan na enkele dagen. Functieverlies van zenuwen Ondanks het zorgvuldig plannen en toedienen van de bestraling kan er door lokale zwelling soms een tijdelijke uitval zijn van naburig gelegen zenuwen, bv. facialis verlamming na behandeling voor een vestibulair schwannoom of brughoektumor. Meestal is er een spontane recuperatie en dient er enkel een behandeling met cortisone toegediend te worden. Deze recuperatie kan wel enkele dagen tot maanden in beslag nemen. 14
Notities 15
Contact CAMPUS WILGENSTRAAT ROESELARE Radiotherapie Telefonisch bereikbaar op werkdagen tussen 7.30 uur en 16.30 uur t 051 23 77 43 Neurochirurgie Telefonisch bereikbaar op werkdagen tussen 8 uur en 18 uur t 051 23 74 46 Na de werkuren, s nachts en tijdens het weekend t 051 23 71 11 Raadpleging enkel op afspraak via het secretariaat www.azdelta.be Bron: info dienst radiotherapie; 7 augustus 2018 AZ Delta Rode-Kruisstraat 20, 8800 Roeselare t 051 23 71 11 e info@azdelta.be w www.azdelta.be 0520 5468-NL 07-08-2018