Verkennend en waarderend archeologisch onderzoek te Heeswijk - Heilaren Noord. R. de Leeuwe en T.A. Goossens

Verkennend en waarderend archeologisch onderzoek te Heeswijk - Heilaren Noord R. de Leeuwe en T.A. Goossens

Colofon Archol Rapport 56 Verkennend en waarderend archeologisch onderzoek te Heeswijk Heilaren Noord Uitvoering: Contactpersoon opdrachtgever: Auteur: Beeldmateriaal: Projectleiding/autorisatie: drs. ing. R. de Leeuwe (veldwerkleider) C. van der Linde (veldtechnicus) drs. L. Meurkens (veldarcheoloog) drs. B. Haerkens drs. ing. R. de Leeuwe en drs. T.A. Goossens drs. ing. R. de Leeuwe, drs. W. Laan drs. T.A. Goossens Opmaak: A. Allen ISSN 1569-2396 Archol, Leiden 2006 Postbus 9515 2300 RA Leiden archol@arch.leidenuniv.nl Tel. 071 527 33 13

Inhoud Inleiding 5 1 Landschappelijk en archeologisch kader 6 2 Het onderzoek: methodiek en vraagstellingen 7 2.1 Methodiek 7 2.2 Vraagstellingen 8 3 Resultaten 10 3.1 Landschap en bodemopbouw 10 3.2 Archeologische sporen en vondsten 13 4 Waardering en aanbevelingen 16 4.1 Waardering 16 4.2 Conclusie en aanbevelingen 17 Literatuur 18 Lijst van figuren 18 Lijst van tabellen 18 Lijst van bijlagen 18

VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD 5 Inleiding In opdracht van de gemeente Bernheze is door Archeologisch Onderzoek Leiden (Archol bv) een verkennend en waarderend archeologisch onderzoek uitgevoerd in het gebied Heilaren Noord te Heeswijk. Het plangebied ligt nabij de historische kern van Heeswijk: aan de noordkant van Heeswijk- Dinther, ten noordoosten van de Abdij (figuur 1). Op termijn wordt hier een nieuw gedeelte van een woonwijk gerealiseerd. De bouwwerkzaamheden zullen leiden tot verstoring van eventueel aanwezige archeologische resten. Doel van het onderzoek was deze mogelijke archeologische waarden voorafgaand in kaart te brengen. Op basis van de resultaten kan vervolgens een advies worden opgesteld over een verdere omgang met archeologisch onderzoek in het plangebied. Figuur 1 Ligging plangebied. 406 407 408 159 160 161 162 163 406 407 408 159 160 161 162 163 Administratieve gegevens Uitvoering Veldwerk: Week 41, 2005 Uitwerking: Week 47, 2005 Opdrachtgever: Gemeente Bernheze Bevoegd gezag: Provincie Noord-Brabant Meldingsnummer onderzoek: 13921 Kaartblad: 45O Locatie: Gemeente Bernheze Plaats Heeswijk - Dinther Toponiem Heilaren - Noord Coördinaatgegevens 161282/407458 161369/407658 161538/407461 161442/407392 Periode vindplaats: Nieuwe Tijd

6 VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD 1 Landschappelijk en archeologisch kader Het onderzoeksgebied ligt op een dekzandrug die zich uitstrekt van Veghel tot Berlicum tussen de rivieren de Aa in het zuiden en de Leigraaf in het noorden (figuur 2). Deze rug ligt midden in het uitgestrekte Noord- Limburgse-Brabantse dekzandgebied. Op de bodemkaart zijn voor dit gebied enkeerdgronden aangegeven. Deze zogenaamde essen zijn antropogene afzettingen, die vanaf de late middeleeuwen zijn ontstaan door langdurige potstalbemesting van de akkers. De laatste decennia is duidelijk geworden dat dergelijke gebieden, een dekzandrug met een esdek erboven, een hoge archeologische potentie hebben. Ze liggen in veel gevallen op de hoge(re) locaties in het landschap die vanaf de late prehistorie tot en met de Volle Middeleeuwen intensief zijn bewoond. Figuur 2 Geomorfologische kaart van de omgeving van Heeswijk Dinther. Eventuele bewoningssporen zijn door de aanwezigheid van de essen veelal goed geconserveerd. Zelfs als grote delen van het esdek in de bouwvoor zijn opgenomen. De locatie Heilaren Noord ligt aan de noordrand van genoemde dekzandrug, op de overgang van zwarte enkeerdgronden naar laarpodzolgronden. Deze middelhoge zandgronden zijn in Noord-Brabant vanwege de gunstige waterhuishouding soms al sinds de prehistorie of de Romeinse tijd als akker in gebruik. 1 Op de IKAW 2 heeft het grootste deel van het gebied een hoge archeologische waarde. Een klein deel in het zuidwesten heeft een lage verwachting. 3 In het bureauonderzoek van Vestigia wordt vermeld dat de abdij, 400 m ten zuidwesten van het plangebied, in ieder geval al sinds de 12 e eeuw in gebruik is. Archis geeft voor Heeswijk slechts één melding. 4 Deze houdt verband met het kasteelterrein drie km ten westen van het plangebied. Het kasteel heeft zijn oorsprong in de 11 e eeuw en was in 1672 een verblijfplaats van Lodewijk XIV. 5 1 Berendsen 1997. 2 Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden. 3 Oudhof 2001. 4 Archis is het geautomatiseerde Archeologisch Informatiesysteem voor Nederland. 5 Oudhof 2001.

VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD 7 2 Het onderzoek: methodiek en vraagstellingen 2.1 Methodiek Sinds enkele jaren wordt gestreefd om archeologisch onderzoek in een vroeg stadium in de ontwikkeling van terreinen uit te voeren. Daartoe wordt een vast traject van verschillende vooronderzoeken doorlopen. Deze zogenoemde prospectieve onderzoeken hebben een verkennend en/of waarderend karakter en zijn in principe zo weinig mogelijk destructief. Het belangrijkste doel is inzicht te krijgen in de verspreiding van de archeologische waarden in een gebied zonder direct grote vlakken open te moeten leggen. Wanneer blijkt dat een terrein ernstig is verstoord of in het geheel geen sporen oplevert, wordt hiermee volstaan. Bij het aantreffen van archeologische waarden zijn er kort gesteld twee mogelijkheden: 1. De archeologische waarden worden ingepast in de plannen voor het gebied: ze worden beschermd; 2. Inpassing is niet mogelijk, de archeologische waarden zullen worden verstoord of vernietigd. Een opgraving is dan noodzakelijk. De fysieke eigenschappen van het terrein (een esdekgebied op een dekzandrug) en het feit dat het terrein in een archeologisch aandachtsgebied ligt, maakten een Inventariserend Veldonderzoek (IVO) door middel van proefsleuven noodzakelijk. Een booronderzoek voor het karteren van archeologische waarden op dit soort gronden geeft, zoals recentelijk in verschillende onderzoeken is aangetoond, niet het gewenste resultaat. Het plangebied heeft een oppervlak van circa 3,6 ha. Bij aanvang van het veldwerk bleek een zone van circa 0,6 ha aan de oostzijde van het plangebied ontoegankelijk. Hier bevond zich een gronddepot (figuur 3). De opdrachtgever heeft te kennen gegeven dat deze zone van het plangebied ingericht zal worden als groenstrook. 6 In totaal was circa 3 ha van het plangebied toegankelijk voor het inventariserend onderzoek. Hiervan is circa 3000 m 2 (10%) onderzocht door middel van proefsleuven. In totaal zijn zeven proefsleuven gegraven, zuidwest-noordoost georiënteerd (figuur 3). Er is gebruik gemaakt van een drie meter brede graafbak. Bij de aanleg van de proefsleuven zijn bouwvoor en esdek machinaal verwijderd. Het opgravingsvlak is direct onder het esdek aangelegd en handmatig bijgeschaafd. Vlakken en profielen zijn beschreven en opgetekend. De onderste laag van het esdek en het opgravingsvlak zijn met een metaaldetector onderzocht. Vondsten zijn per (bodem)laag en in vakken van 5 x 3 m verzameld. De proefsleuven zijn na afloop van het veldwerk ingemeten in RD-coördinaten en NAP-hoogten. 7 Gezien de late datering van de archeologische sporen (19 e -20 e eeuw, zie hoofdstuk 3) is er niet gecoupeerd. Het veldteam is begonnen met de aanleg van de meest westelijke proefsleuf, parallel aan het zandpad. De andere sleuven zijn met een hart-op-hart afstand van steeds 30 m opgegraven. Bij de aanleg van proefsleuf 7 in het oosten moest van deze strategie worden afgeweken vanwege het daar aanwezige gronddepot. 6 Mondelinge mededeling drs. B. Haerkens, gemeente Bernheze. 7 De coördinaten van de vaste punten zijn gemeten door Ingenieursbureau Passe-partout (Gouda).

8 VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD 161400 Figuur 3 Plangebied Heilaren Noord (onderbroken lijn) met de ligging van de proefsleuven; nummering op volgorde van aanleg. De ontoegankelijke zone (gronddepot) is gearceerd. 1 2 3 4 5 7 407400 6 gronddepot 407400 407600 407600 N 0 50m 161400 2.2 Vraagstellingen De onderzoeksvragen zijn afgestemd op het verkennende en waarderende karakter van het onderzoek. Primaire doelstelling is het in kaart brengen van de archeologische waarden in het gebied. Eventuele vindplaatsen moeten in een landschappelijke en archeologische context worden geplaatst waarbij onderstaande vraagstellingen beantwoord moeten worden. Indien geen archeologische waarden worden vastgesteld, moet verklaard worden waarom deze ontbreken. Tenslotte moet een waardering worden toegekend aan de aangetroffen vindplaats(en). Bij het onderzoek staan de volgende vragen uit het Programma van Eisen centraal: 8 Landschap en bodem Dit aspect van het onderzoek omvat de bestudering van de landschapstypologische, fysisch-geografische, paleo-geografische en cultuurlandschappelijke aspecten van de onderzoeksgebieden en de landschappelijke context van de (eventuele) vindplaatsen in historisch perspectief. 8 Jansen 2005.

VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD 9 Dit leidt tot de volgende vragen: 1. Wat is de landschapstypologische context en de landschappelijke geleding van de onderzoeksgebieden? 2. Hoe is de archeologisch relevante geologische en bodemkundige opbouw van de ondergrond en het microreliëf in de onderzoeksgebieden? 3. Wat is de fysiek-landschappelijke ligging van de vindplaatsen (geologie, bodemtypen en geomorfologie)? 4. Bij aan- of afwezigheid van vindplaatsen: wat zegt de landschappelijke ligging over de locatiekeuze en het vroegere landschapsgebruik van eventuele archeologische resten, dan wel over het ontbreken van dergelijke resten? Gaafheid en conservering Dit aspect van het onderzoek omvat het aanvullen en evalueren van de conclusies betreffende gaafheid en conservering van de archeologische locaties en fenomenen. De vraagstellingen zijn: 1. Wat is de mate van conservering en gaafheid van de specifieke vindplaatsen? 2. In welke mate beperken de omstandigheden van gaafheid en conservering de antwoorden op de overige vragen? Perioden en vindplaatsen Dit aspect van het onderzoek richt zich op de aard, ouderdom, omvang en andere archeologische kenmerken van de vindplaatsen en off-site-patronen. 9 Kernvraag is: Hoe was de bewoningsgeschiedenis en het landschapsgebruik in de verschillende onderzoeksgebieden, gezien in synchroon en diachroon perspectief? Van deze kernvraag zijn voor dit onderzoek de volgende vragen afgeleid: 1. Is er sprake van de aanwezigheid van archeologische vindplaatsen? 2. Wat is de ruimtelijke verspreiding, zowel in horizontale als verticale zin, van vindplaatsen en eventuele off-site-patronen en wat is hun onderlinge samenhang? Zijn er markante lege gebieden? 3. Wat is per archeologische vindplaats / off-site-locatie in het onder zoeksgebied: - de ligging (inclusief diepteligging) - de geologische en/of bodemkundige eenheid - de omvang (inclusief verticale dimensies) - het type en de functie van de vindplaatsen of off-site-patronen - de samenstelling van de archeologische resten (grondsporen en mobilia) - de vondst- en spoordichtheid - de stratigrafie voor zover aanwezig - de ouderdom, periodisering, typo-chronologische classificatie Specifieke onderzoeksvragen 1. Wat kunnen de vindplaatsen bijdragen aan het algemene beeld van het verleden in de microregio Bernheze? 9 Off-site: sporen die buiten het kerngebied van een vindplaats worden aangetroffen zoals wegen en verkavelingsgreppels.

10 VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD 2. Wat kunnen de vindplaatsen bijdragen aan de beeldvorming van het verleden in de grotere Maaslandregio? Belangrijk hierbij is een incorporatie van de gegevens in het Maaslandproject van de Faculteit der Archeologie van de Universiteit Leiden. Overige onderzoeksvragen 1. Welke aanbevelingen zijn te geven met betrekking tot de bij vervolgonderzoek toe te passen strategieën, methoden en technieken? 2. Welke aanbevelingen zijn te geven met betrekking tot eventuele te nemen behoudsmaatregelen? Het uiteindelijke doel is te komen tot een advies: is er voorafgaand aan de bebouwing van het plangebied een opgraving van (een deel van) het terrein noodzakelijk? Komt (een deel van) het terrein in aanmerking voor bescherming? Kan volstaan worden met een adequate archeologische begeleiding van de graaf- en bouwwerkzaamheden? Of is verder archeologisch onderzoek niet noodzakelijk? 3 Resultaten 3.1 Landschap en bodemopbouw Zoals gesteld, hebben we in het gebied te maken met enkeerdgronden, gelegen op een dekzandrug. Dit wordt bevestigd door het profiel van de proefsleuven. Onder de recente bouwvoor ligt een restant van een esdek van gemiddeld 10 cm dik. De es is waarschijnlijk voor het grootste deel in de bouwvoor opgenomen. Daaronder ligt de dekzandrug. Het terrein is niet helemaal horizontaal, maar vertoont op maaiveldniveau een aantal toppen en dalen. Vanaf de uiterste noordzijde loopt het af in de richting van de beek. Bij het graven van de proefsleuven bleek dat het aangelegde vlak dit patroon volgt. In figuur 4 zijn de vlakhoogtes uit alle putten gecombineerd en Figuur 4 Vlakhoogtekaart van de proefsleuven. m +NAP 7.9 7.8 7.7 7.6 7.5 7.4 7.3 7.2 7.1 7.0 6.9 6.8 6.7 6.6

VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD 11 407650 161300 161350 161400 161450 161500 407650 Legenda plangebied intact bodemprofiel verstoord bodemprofiel 1 407550 2 407550 3 407500 4 407500 407600 407600 karrensporen 5 7 407450 6 407450 N 0 50m 161300 161350 161400 161450 161500 Figuur 5 Proefsleuven met sporenoverzicht, inclusief zones met intact bodemprofiel (geel) en zones met aangetast bodemprofiel (grijs). dit geeft een beeld van het restant van het oorspronkelijke reliëf van de dekzandrug. Het terrein is matig geëgaliseerd, waarbij lagere delen zijn opgevuld met zand en plaggen van de hogere delen. Het bodemprofiel is hierbij aangetast ter hoogte van de bulten in het zuidwesten en ter hoogte van de middenzone van het plangebied (figuur 5). In de noordelijke zone en in delen van de zuidelijke zone is nog wel een (restant) van het oorspronkelijke bodemprofiel aangetroffen in de vorm van een (veld)podzolbodem.

12 VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD Figuur 6 Foto van het bodemprofiel in het noorden van proefsleuf 2. Figuur 7 Depressie opgevuld met plaggen in proefsleuf 1. Een profiel van de noordelijke helft van proefsleuf 2 laat de stratigrafie zien (figuur 6). De opbouw van de zandbodem is als volgt (zie ook tabel 1, paragraaf 3.2): de bouwvoor (spoor 5000) is de donkere, iets humeuze akkergrond bovenop. De laag die meestal onder de bouwvoor zit en eigenlijk deel daarvan uitmaakt is spoor 5005 genoemd (als afgeleide van 5000). Het verschil tussen deze twee is een kleine kleurafwijking en de aanwezigheid van houtskoolspikkels in de laatste. Een esdek (niet overal aanwezig) is 5010 genoemd en 5015 en 5016 zijn hiervan afgeleiden. Spoor 5015 is een soort toegevoegde es, in die zin dat het zichtbaar is aangevuld of opgevuld met plaggen. Spoor 5016 is een omgezette es, waarbij de podzolbodem is omgezet tot akkergrond. Dit is meestal zichtbaar door een

VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD 13 rommelige, kleurrijke laag en de aanwezigheid van spitsporen. Van de oorspronkelijke bodem onder de es is meestal niet veel meer over dan de C-horizont (geel zand) en een restant B-horizont (donkerbruin zand met ingespoelde humus en mineralen). In het uiterste noorden van proefsleuf 2 was een klein stukje intacte podzolbodem waar te nemen, een zogenaamde veldpodzol. De A-horizont (verrijkt met organisch materiaal) en de daaronder gelegen E- of uitspoelingshorizont zijn spoor 5020 genoemd; het niveau waarop het vlak is aangelegd (de B/C-horizont) spoor 5030. Ook in het noorden van proefsleuf 1 is een stuk intacte bodemprofiel gevonden (alleen met B-horizont; A- en E-horizonten zijn omgezet). Het bodemprofiel is hier bewaard onder de plaggenvulling van een depressie. Deze depressie is vermoedelijk in de Nieuwe tijd opgevuld. De donkerbruine plaggensporen tekenden zich vrij scherp af in het vlak en het profiel (figuur 7). 3.2 Archeologische sporen en vondsten Tabel 1 Sporenlijst (zie bijlage 1 voor een uitgebreid sporenoverzicht). Sporen In proefsleuven 1 tot en met 6 zijn (donker) grijsbruine sporen van greppels, sloten en (in het midden van het plangebied) enkele parallel lopende rijen palen aangetroffen (bijlage 1). Ze hebben over het algemeen een oriëntatie noordwest-zuidoost of haaks hierop. De scherpe begrenzing en de vaak verrommelde vullingen van de sporen wezen in het veld reeds op een (sub)recente ouderdom. Tijdens de analyse is dit vermoeden bevestigd. De sporen zijn geprojecteerd op de kadastrale kaart van de gemeente Dinther 1832. 10 De projectie toont dat een aantal greppels en sloten deel uit maakt van de hoofdstructuren van de percelering uit het begin van de 19 e eeuw. De overige greppels en palenrijen die dezelfde oriëntatie vertonen, zijn als een verdere opdeling en inrichting van de percelen uit de Nieuwe Tijd te beschouwen (figuur 8). In het noorden van proefsleuf 6 zijn bruingrijze karrensporen met enkele kleine baksteenfragmenten gevonden, 11 die de put diagonaal doorsnijden (figuur 9 en tabel 1). De oriëntatie van de karrensporen, noordwest-zuidoost, past in het perceleringspatroon uit de Nieuwe Tijd. Het ligt dan ook voor de hand dat de karrensporen uit dezelfde periode stammen. Uit de projectie van de sporen op de kadastrale kaart blijkt dat nog resten zijn te verwachten van een huis uit de Nieuwe Tijd ter hoogte van het gronddepot, in de zuidoosthoek van het plangebied. Vermoedelijk waren de bewoners van dit pand eigenaars of pachters van een deel van de percelen binnen het plangebied. spoornummer omschrijving vondstnummer datering opmerkingen 5000 bouwvoor 2,3 Nieuwe Tijd donker bruingrijs 5005 tweede bouwvoor onder 5000 Nieuwe Tijd met houtskool-fragmenten 5010 esdek (post-)middeleeuws bruin 5015 esdek (post-)middeleeuws met toegevoegde en omgezette plaggen 5016 esdek 1,4 (post-)middeleeuws met omgezette bodem 5020 podzolbodem A-en E-horizonten 5030 dekzand 5,6 Geel, matig fijn zand (C-horizont) 6 (put 6) karrensporen Nieuwe Tijd bruingrijs 10 Bron: www.dewoonomgeving.nl. 11 De baksteenfragmenten zijn niet verzameld omdat ze te klein waren voor determinatie.

14 VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD N 0 50m Figuur 8 Proefsleuven met sporenoverzicht, geprojecteerd op de kadastrale kaart van de gemeente Dinther uit 1832. Sporen die te koppelen zijn aan hoofdstructuren van de kaart zijn groen gemarkeerd. Figuur 9 Karrensporen.

VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD 15 De overige sporen in het plangebied bestaan uit enkele natuurlijke sporen, waaronder twee boomvallen in proefsleuf 2, en recente sporen. Deze laatste categorie bestaat uit ploegsporen en zandwinningskuilen. De kuilen zijn verspreid over de middenzone van het plangebied aangetroffen. Vooral proefsleuf 7 in het oosten wijst op grote verstoring door ontzanding. Sporen uit de prehistorie, Romeinse Tijd en de Middeleeuwen ontbreken. Het plangebied lijkt alleen off- site-structuren uit de Nieuwe Tijd te bevatten. Vondsten Het onderzoek heeft slechts vijf vondsten opgeleverd. In totaal zijn drie stukjes aardewerk gevonden: twee zijn afkomstig uit het esdek, één uit het opgravingsvlak (tabel 2). De scherven zijn van het type grijs aardewerk. Het aardewerk plaatst de vorming van (een deel van) het esdek in de periode 14 e tot 15 e eeuw. In proefsleuf 5 is in een grote recente verstoring een koperen duit aangetroffen met het opschrift OVERYSSEL 1767 (figuur 10). Volgens de nationale muntendatabank Numis zijn er momenteel 14 munten in Nederland bekend van dit type. Ze zijn geslagen in Kampen op naam van de provincie, toen nog één der vereenigde Nederlandse provinciën. Op één zijde van de munt staat het provinciale wapen met de tekst vigilate et orate. De andere zijde is uitgerust met de naam van de provincie en daarboven een arend tussen twee roosjes, het merkje van muntmeester Nicolaas Wonneman. 12 Hij deed dienst als muntmeester van 1763 tot 1796. De duit kan omstreeks de periode dat Lodewijk XIV in Heeswijk was, op het terrein terecht zijn gekomen. Tenslotte is in de bouwvoor van proefsleuf 1 een zinken cent gevonden uit 1942. De geringe hoeveelheid bevestigt het off-site- karakter van het plangebied. De vondsten zijn vermoedelijk hier terecht gekomen bij de bemesting van akkerland. Figuur 10 Koperen duit uit 1767 (schaal 1:1). Foto: Archeoplan Delft. Tabel 2 Vondstenlijst. vondstnummer put vlak vak spoor materiaal N toestand determinatie datering 1 2 1 3 5016 aardewerk 1 stabiel wandscherf 14 e -15 e eeuw 2 1 1 5000 zinken munt 1 stabiel cent 1942 4 2 1 12 5016 aardewerk 1 stabiel wandscherf 14 e -15 e eeuw 5 4 1 4 5030 aardewerk 1 stabiel wandscherf 14 e -15 e eeuw 6 5 1 13 5030 koperen munt 1 geconserveerd (ontzout) duit 1767 12 Verkade 1848, De Vries & Van der Wiel 1963.

16 VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD 4 Waardering en aanbevelingen 4.1 Waardering Bij een waardering wordt een oordeel over het archeologische belang van een vindplaats gegeven. Dit gebeurt aan de hand van de belevingswaarde, de fysieke kwaliteit en de inhoudelijke kwaliteit van een vindplaats. 13 De waarden en de gehanteerde criteria zijn in onderstaande tabel weergegeven. Waarden Criteria Score hoog matig laag Tabel 3 Waarderingstabel proefsleuvenonderzoek. Beleving Schoonheid nvt Herinnering nvt Fysieke kwaliteit Gaafheid + + Conservering + + Inhoudelijke kwaliteit Zeldzaamheid + Informatiewaarde + Ensemblewaarde nvt Representativiteit Beleving Bij beleving gaat het om zichtbare monumenten waarbij de criteria schoonheid en herinnering gebruikt worden. Aangezien er geen zichtbare monumenten zijn aangetroffen, zijn deze criteria hier niet van toepassing. nvt Fysieke kwaliteit Hierbij wordt onder andere gekeken naar de aanwezigheid van sporen, de ruimtelijke gaafheid en de stratigrafie. De gaafheid krijgt een matige tot hoge score. Vooral de centrale delen van het terrein zijn ontzand, waarbij de toplaag van de oorspronkelijke bodem (A-, E-, en B- horizonten) en de eventuele sporen daarin verloren zijn gegaan. In de noordelijke en zuidelijke delen van het onderzoeksgebied is echter een (redelijk) intacte podzolbodem aangetroffen. Dit houdt in dat het oorspronkelijke loopvlak onder het esdek nog intact is. De afdekking van deze bodem met een esdek zorgt voor een goede conservering van eventuele archeologische waarden. Ondanks deze goede conservering zijn echter geen waardevolle sporen ontdekt. De vondsten zijn gering in aantal (n=5). Ze zijn vooral afkomstig uit het esdek. De conservering van het duurzame aardewerk is goed. Ook het metaal is redelijk goed geconserveerd. We dienen echter te benadrukken dat het hier relatief jonge vondsten betreft uit de Nieuwe Tijd. Inhoudelijke kwaliteit Bij de bepaling van de inhoudelijke kwaliteit staan vier criteria centraal: zeldzaamheid, informatiewaarde, ensemblewaarde en representativiteit. Sporen uit de prehistorie, Romeinse Tijd en de Middeleeuwen ontbreken. Het onderzoek heeft enkel perceleringssporen opgeleverd uit de Nieuwe tijd (na 1800) zoals greppels en sloten, en enkele karrensporen. De sporen krijgen een lage waardering, omdat ze relatief jong zijn, veel voorkomen in de regio en weinig toegevoegde informatie opleveren over de geschiedenis van de regio. In het oosten van het plangebied was een zone van circa 0,6 ha 13 Volgens richtlijnen van de Kwaliteitsnorm voor de Nederlandse Archeologie (KNA).

VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD 17 ontoegankelijk voor onderzoek. Hier bevond zich een gronddepot. Gezien het lege beeld van de rest van het plangebied zijn in deze zone ook geen sporen uit de prehistorie, Romeinse Tijd of de Middeleeuwen te verwachten. Bovendien wijzen grote zandwinningskuilen op verstoring van de middenzone van het plangebied. Het gronddepot behoort ook tot deze middenzone. Het vlak van proefsleuf 7 direct ten westen van het gronddepot was zelfs in zijn geheel verstoord. Uit de historische kadastrale kaart van de gemeente Dinther van 1832 valt af te leiden dat zich in deze oostelijke zone wel resten van een huis kunnen bevinden uit de Nieuwe Tijd. Waarschijnlijk behoort een deel van de aangetroffen perceleringssporen tot dit huis. Aangezien het hier om steenbouw met funderingen gaat, kunnen resten nog bewaard zijn in de ondergrond (ondanks ontzanding). De resten van het huis en eventuele bijbehorende erfstructuren rondom hebben echter een lage waarde. De aandacht in de provincie Noord-Brabant richt zich namelijk vooral op archeologische sporen die ouder zijn dan 1800. 14 De sporen uit de Nieuwe Tijd in de oostelijke zone worden bovendien vooralsnog niet bedreigd in het huidige bestemmingsplan. Op deze locatie is namelijk een groenstrook gepland. 15 4.2 Conclusie en aanbevelingen Het verkennend en waarderend archeologisch onderzoek in het onderzochte deel van het plangebied Heilaren Noord te Heeswijk heeft geen bewoningssporen opgeleverd uit de prehistorie, Romeinse Tijd of de Middeleeuwen. Tijdens het proefsleuvenonderzoek zijn enkel off-sitestructuren ontdekt uit de Nieuwe Tijd, bestaande uit sporen van greppels, sloten en karren. Onderzoek van kaartmateriaal heeft uitgewezen dat deze structuren uit het begin van de 19 e eeuw stammen. Op basis van in tabel 3 genoemde parameters voor waardering lijken behoudsmaatregelen of een archeologisch vervolgonderzoek niet noodzakelijk voor het reeds onderzochte deel van het plangebied. Een vervolgonderzoek in de vorm van een vlakdekkend onderzoek zou waarschijnlijk weinig nieuwe informatie opleveren. In het oosten van het plangebied was een zone van circa 0,6 ha in gebruik als gronddepot. De zone was daardoor ontoegankelijk voor het onderzoek. Op grond van het beeld van de rest van het plangebied zijn hier ook geen sporen te verwachten uit de prehistorie, Romeinse Tijd of de Middeleeuwen. De kadastrale kaart uit 1832 geeft aan dat hier wel de resten van een huis zijn te verwachten uit de Nieuwe Tijd, uit het begin van de 19 e eeuw. De aandacht in de provincie Noord-Brabant richt zich vooral op archeologische sporen die ouder zijn dan 1800. 16 De verwachte sporen uit de Nieuwe Tijd zijn daarom van geringe waarde. We kunnen uit het archeologisch onderzoek concluderen dat er geen restricties gelden voor de verdere inrichting van het gehele plangebied, inclusief de locatie van het gronddepot in het oosten. 14 Zie de Minimumeisen Provincie Noord-Brabant t.b.v. de rapportage van archeologisch vooronderzoek in de vorm van proefsleuven. 15 Mondelinge mededeling drs. B. Haerkens, gemeente Bernheze. 16 Zie de Minimumeisen Provincie Noord-Brabant t.b.v. de rapportage van archeologisch vooronderzoek in de vorm van proefsleuven.

18 VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD Literatuur Berendsen, H.J.A., 1997. Landschappelijk Nederland, Assen. Jansen, R., 2005. Programma van Eisen - Archeologisch Inventariserend Veldonderzoek Bernheze, Leiden. Oudhof, J.W.M., 2001. Vijf Archeologische Quickscans te Bernheze; Locaties De Hoef II, Retsel, Heilaren-Noord, Zwarte Molen, Bergakkers II, Bunschoten. Verkade, P., 1848. Muntboek, bevattende de namen en afbeeldingen van munten, geslagen in de zeven voormalig vereenigde Nederlandsche provincien, sedert den vrede van Gent tot op onzen tijd, Schiedam. Vries, P. Ch. de & H. van der Wiel, 1963. Muntboek van de munten van Westfriesland en Overijssel van 1576-1795, Rotterdam. Lijst van figuren Figuur 1: Ligging plangebied. Figuur 2: Geomorfologische kaart van de omgeving van Heeswijk Dinther. Figuur 3: Plangebied Heilaren Noord (onderbroken lijn) met de ligging van de proefsleuven; nummering op volgorde van aanleg. De ontoegankelijke zone (gronddepot) is gearceerd. Figuur 4: Vlakhoogtekaart van de proefsleuven. Figuur 5: Proefsleuven met sporenoverzicht, inclusief zones met intact bodemprofiel (geel) en zones met aangetast bodemprofiel (grijs). Figuur 6: Foto van het bodemprofiel in het noorden van proefsleuf 2. Figuur 7: Depressie opgevuld met plaggen in proefsleuf 1. Figuur 8: Proefsleuven met sporenoverzicht, geprojecteerd op de kadastrale kaart van de gemeente Dinther uit 1832. Sporen die te koppelen zijn aan hoofdstructuren van de kaart zijn groen gemarkeerd. Figuur 9: Karrensporen. Figuur 10: Koperen duit uit 1767 (schaal 1:1). Foto: Archeoplan Delft. Lijst van tabellen Tabel 1: Sporenlijst (zie bijlage 1 voor een uitgebreid sporenoverzicht). Tabel 2: Vondstenlijst. Tabel 3: Waarderingstabel proefsleuvenonderzoek. Lijst van bijlagen Bijlage 1 Sporentabel Heilaren Noord

VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD 19 Bijlage 1 Sporentabel Heilaren Noord put vlak spoor type contour gecoupeerd conservering vondstnummer datering 1 1 1 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 1 1 2 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 1 1 3 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 1 1 4 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 1 1 5 karrenspoor scherp nee goed Nieuwe Tijd 1 1 6 karrenspoor scherp nee goed Nieuwe Tijd 1 1 7 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 1 1 8 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 1 1 9 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 1 1 9999 recent scherp nee goed recent 2 1 1 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 2 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 3 greppel scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 4 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 5 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 6 greppel scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 7 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 8 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 9 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 10 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 11 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 12 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 13 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 14 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 15 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 16 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 17 kuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 18 kuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 19 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 20 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 21 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 22 greppel scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 23 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 24 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 2 1 9998 natuurlijk scherp nee goed n.v.t. 2 1 9999 recent scherp nee goed recent 3 1 1 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 2 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 3 kuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 4 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 5 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 6 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 7 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 8 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 9 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 10 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 11 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 12 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 13 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 14 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 3 1 9999 recent scherp nee goed recent 4 1 1 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 2 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 3 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 4 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 5 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 6 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 7 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 8 kuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 9 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 10 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 11 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 12 greppel scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 13 greppel scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 14 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 15 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 16 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 17 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 18 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 19 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 20 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 21 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 22 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 23 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 24 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 25 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 26 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 27 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd

20 VERKENNEND EN WAARDEREND ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK, HEESWIJK HEILAREN NOORD Bijlage 1 Sporentabel Heilaren Noord (vervolg) put vlak spoor type contour gecoupeerd conservering vondstnummer datering 4 1 28 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 29 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 30 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 31 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 32 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 33 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 34 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 35 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 36 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 37 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 38 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 39 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 40 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 41 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 42 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 43 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 44 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 45 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 46 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 47 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 48 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 49 kuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 50 paalgatkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 51 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 52 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 53 paalgatkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 54 kuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 55 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 4 1 56 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 1 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 2 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 3 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 4 greppel scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 5 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 6 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 7 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 8 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 9 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 10 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 11 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 12 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 13 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 14 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 15 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 16 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 17 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 18 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 19 paalkuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 20 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 21 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 5 1 9998 natuurlijk scherp nee goed n.v.t. 5 1 9999 recent scherp nee goed recent 6 1 1 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 6 1 2 kuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 6 1 3 greppel scherp nee goed Nieuwe Tijd 6 1 4 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 6 1 5 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 6 1 6 karrenspoor scherp nee goed Nieuwe Tijd 6 1 9998 natuurlijk scherp nee goed n.v.t. 6 1 9999 recent scherp nee goed recent 7 1 1 greppel scherp nee goed Nieuwe Tijd 7 1 2 greppel scherp nee goed Nieuwe Tijd 7 1 3 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 7 1 4 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 7 1 5 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 7 1 6 kuil scherp nee goed Nieuwe Tijd 7 1 7 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 7 1 8 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 7 1 9 sloot scherp nee goed Nieuwe Tijd 7 1 9998 natuurlijk scherp nee goed n.v.t. 7 1 9999 recent scherp nee goed recent 1 t/m 7 1 en profiel 5000 bouwvoor scherp in profiel goed 2 recent 1 t/m 7 1 en profiel 5005 bouwvoor scherp in profiel goed recent 1 t/m 7 1 en profiel 5010 esdek scherp in profiel redelijk 14e-15e eeuw 1 t/m 7 1 en profiel 5015 esdek scherp in profiel redelijk 14e-15e eeuw 1 t/m 7 1 en profiel 5016 esdek scherp in profiel redelijk 1 en 4 14e-15e eeuw 1 t/m 7 1 en profiel 5020 podzol vagend in profiel redelijk n.v.t. 1 t/m 7 1 en profiel 5030 dekzand vagend in profiel goed 5 en 6 n.v.t.