Beoordeling en advies archeologische onderzoeksrapporten Monumentenhuis Brabant bv Titel rapport Dongen, Plangebied Laagstraat 30 Bureauonderzoek en Inventariserend veldonderzoek (verkennende fase) Soort onderzoek Versie rapport Archeologisch bureauonderzoek en Inventariserend veldonderzoek in de vorm van boringen (IVO-O), verkennende fase Concept Kenmerk BAAC rapport V-17.0257 Onderzoeksbureau Adres, telefoon, e-mail Auteur(s) Autorisatie Seniorarcheoloog onderzoeksbureau Datum autorisatie onderzoeksbureau Projectnummer BAAC Onderzoeks-en adviesbureau Drs. M.J. van Putten Drs. A.C. Aarts 20 december 2017 V-17.0257 1
Op verzoek van bevoegd gezag Beoordeeld door Monumentenhuis Brabant te Geertruidenberg d.d. Drs. Anne-Marie Visser Beleidsadviseur archeologie 21 februari 2018 Beoordeling onderzoek, conclusies en adviezen Algemene indruk Kwaliteit conform KNA 4.0 Verwijzing naar processtappen (specificaties in KNA protocollen) Opmerkingen en suggesties Een duidelijk en goed onderbouwd rapport! Ja Niet apart aangegeven De in rood gemarkeerde opmerkingen in dit beoordelingsverslag zijn vooral bedoeld als aandachtspunten voor het onderzoeksbureau. Met inachtneming van deze opmerkingen kan goedkeuring aan het voorliggende rapport worden verleend. Een overzicht per pagina van aangetroffen tekstuele onregelmatigheden die correctie behoeven, is achteraan in deze beoordeling opgenomen. 2
Conclusies onderzoeksbureau Aanbevelingen onderzoeksbureau (Selectieadvies) Op basis van het bureauonderzoek werd geconstateerd, dat een ontgrondingsvergunning is verleend, waarna (een deel van) het terrein is afgegraven. Op basis van het AHN lijkt het gehele plangebied te zijn ontgrond. Indien dit het geval is, betreft het een oude ontgronding. Ter plaatse van de twee huidige schuren is de bodem als gevolg van de aanleg van gierkelders dermate verstoord, dat hier geen archeologie meer wordt verwacht. Uit het booronderzoek is gebleken, dat de bodem in het grootste deel van het plangebied daadwerkelijk is ontgrond en derhalve niet meer intact aanwezig is. Met behulp van een referentieboring is geconcludeerd, dat de top van het dekzandpakket binnen het plangebied ca. 60 cm is afgegraven, waarmee de archeologisch relevante bodemlaag is verwijderd. Dit geldt echter niet voor het oude 19 e eeuwse deel van het erf. De bodem is hier mogelijk wel verstoord als gevolgd van de sloop van de bebouwing. Op basis van het veldonderzoek kon worden geconcludeerd, dat de middelhoge verwachting voor het plangebied naar een lage verwachting kan worden bijgesteld, waarbij vervolgonderzoek niet noodzakelijk wordt geacht. Ter plaatse van de voormalige 19 e eeuwse bebouwing blijft de hoge verwachting voor sporen uit de late middeleeuwen / nieuwe tijd gehandhaafd. Indien hier bodemverstorende activiteiten zijn voorzien, wordt een proefsleuvenonderzoek geadviseerd. De thans geplande nieuwbouw zal nagenoeg geheel buiten deze zone vallen. Indien de ligging van de geplande woningen niet zal wijzigen, is geen vervolgonderzoek noodzakelijk. 3
Advies Monumentenhuis Brabant Met het door het onderzoeksbureau gegeven selectieadvies, geen vervolgonderzoek te doen uitvoeren binnen het omschreven plangebied waarbinnen planontwikkeling is voorzien, kan worden ingestemd. Ter plaatse van het erf zouden nog sporen van bebouwing ouder dan de 19 e eeuw aanwezig kunnen zijn. Door sloop van oude bebouwing op het erf, de realisatie van nieuwe bebouwing en het graven van gierkelders is de kans om nog sporen van voormalige bebouwing aan te treffen, o.i zeer sterk afgenomen. Monumentenhuis Brabant adviseert daarom, in het gemeentelijk selectiebesluit op te nemen, dat het omschreven gebied wordt vrijgegeven voor de voorziene planontwikkeling en (bouw)vergunning wordt verleend door de Gemeente Dongen onder voorwaarde, dat bij eventuele toekomstige grondwerkzaamheden op het erf de heemkundevereniging in de gelegenheid wordt gesteld, waarnemingen te verrichten en dat bij toevalsvondsten hiervan melding wordt gedaan conform art. 5.10 van de Erfgoedwet, die vanaf 1 juli 2016 van kracht is. Dit kan telefonisch bij het Meldpunt Provinciaal Depot Bodemvondsten Noord-Brabant (tel. 06-18303225). Voorliggend archeologisch concept-rapport kan door het onderzoeksbureau definitief worden gemaakt met inachtneming van de door het Monumentenhuis Brabant in rood aangegeven opmerkingen in deze beoordeling. 4
Beoordeling onderzoek en rapportage 1 Administratieve gegevens rapport 1.1 Datering en indeling rapport samenvatting, inhoudsopgave December 2017 1.2 Opdrachtgever Mureau Advies Adres, telefoon, e-mail Contactpersoon namens opdrachtgever De heer N. Mureau 1.3 Uitvoerder BAAC Onderzoeks- en adviesbureau 1.4 Bevoegd gezag Adres, telefoon, e-mail Contactpersoon namens bevoegd gezag 1.5 Nummer onderzoeksmelding ARCHIS 1.6 Locatie plangebied gemeente, plaats, toponiem, x/y coördinaten terreingrens, kadastrale informatie Gemeente Dongen Postbus 10153, 5100 GE Dongen De heer J. Schellekens, techn. medewerker BWT / Monumenten 4579363100 1.7 Topografische informatie plangebied kaartblad, schaal, noordpijl 1.8 Oppervlakte plangebied 1,75 ha. 1.9 Afbakening onderzoeksgebied (plangebied maakt hiervan doorgaans deel uit) Laagstraat 30, Dongen, gemeente Dongen. Kadastraal bekend: Gemeente Dongen, sectie N, nr. 460. Coördinaten: 122.483 / 405.235 122.646 / 405.188 122.622 / 405.099 122.443 / 405.139 Het plangebied is gelegen in het buitengebied van de gemeente Dongen, op ca. 1400 meter ten noordwesten van de bebouwde kom. Zuidelijke begrenzing: Dorpspad. Oostelijke begrenzing: Laagstraat. De noord- en westgrenzen worden gevormd door de kadastrale grenzen, die ook in het veld als zodanig herkenbaar zijn. Top. Kaart 1: 25.000 kaartblad 44G Gekozen is voor een straal van 500 m rondom het plangebied. 5
1.10 Archeoregio NOaA (past onderzoek binnen kader Nationale. Onderzoeksagenda Archeologie, bijvoorbeeld Brabantse Zandgronden) 1.11 Beheer en bestemming van vondsten en documentatie Zuidelijk zandgebied BAAC b.v., vestiging s-hertogenbosch en bibliotheek RCE (documentatie) Prov. Depot voor bodemvondsten (vondstmateriaal) 2 Voorziene ontwikkeling (Aanleiding onderzoek) Diepte en oppervlakte voorziene bodemverstoring; indien beschikbaar: bouwtekeningen 3.1 Doelstelling bureauonderzoek (KNA protocol 4002 Bureauonderzoek) Gedeeltelijke sloop van bestaande bebouwing (boerenerf met schuren) en realisatie van 2 bijgebouwen (waarvan er 1 nieuw wordt gebouwd). Het doel van het archeologisch bureauonderzoek is het opstellen van een gespecificeerde archeologische verwachting, teneinde kansrijke zones te selecteren voor vervolgonderzoek en kansarme zones te vrijwaren. 3.2 Onderzoeksvragen (verwachte bodemopbouw, bekende archeologische gegevens, historische informatie) Wat is de bodemopbouw en zijn er aanwijzingen voor bodemverstoringen? Is er binnen het plangebied een vindplaats aanwezig en/of zijn er archeologische indicatoren aangetroffen die hierop kunnen wijzen? Zo ja, wat is de aard, conserveringstoestand en datering van deze vindplaats? Indien archeologische lagen aanwezig zijn: op welke diepte bevinden deze zich en wat is de maximale diepte? Waaruit bestaat of bestaan deze archeologische laag of lagen? In welke mate wordt een eventueel aanwezige vindplaats verstoord door realisatie van de geplande bodemingrepen? Hoe kan deze verstoring door planaanpassing tot een minimum worden beperkt? In welke mate stemmen de resultaten van het veldwerk overeen met de verwachtingen van de bureaustudie? Wat zijn de aanbevelingen? Is nader onderzoek noodzakelijke? En zo ja, waaruit kan dit bestaan? 4 Onderzoeksstrategie en -methodiek beschrijving en verantwoording werkwijze, motivatie keuze Raadplegen van diverse bronnen, zoals documentatie op het gebied van historie, geomorfologisch - en bodemkundig kaartmateriaal, bekende archeologische en informatie. 6
5 Algemeen kader archeologische regelgeving Vermelding nationale, provinciale en/of gemeentelijke regelgeving 6 Openbare planvorming m.b.t. plangebied (gemeentelijk beleid) Vermelding kader Ruimtelijke Ordening, bestemmingsplan Gemeentelijke verwachtingskaart Bestemmingsplanwijziging 7 Huidig grondgebruik plangebied op grond van eigen onderzoek op locatie, ondersteund door tekeningen/foto s/kaarten van aanwezige bebouwing; indicatie mogelijke/bekende vervuiling en verstoring Het plangebied omvat een boerenerf met daarop een boerderij en enkele bijgebouwen. Het noordwestelijk deel van het perceel is in gebruik als akkerland. De zuidelijke helft is in gebruik als weide. Het erf met bebouwing ligt in het noordoostelijke kwart van het perceel. 7
8 Historisch onderzoek bewoning en grondgebruik ondersteund door historisch kaart- en beeldmateriaal, archiefonderzoek, bouwdossiers, raadplegen lokale historici / archeologen, ontgrondingenkaart Noord-Brabant Door de toenemende veenvorming minder geschikt als woongebied in de periode neolithicum vroege middeleeuwen. Middeleeuwse bewoning vond plaats op verhogingen in het landschap. Grootschalige turfwinning vond plaats vanaf de middeleeuwen. Op historisch kaartmateriaal is al bebouwing zichtbaar in het plangebied (2 erven met woningen en hof). Verder bestond het plangebied voornamelijk uit akkerland. Zuidoostelijke deel in gebruik als weide. De huidige Laagstraat en Hogedijk waren al aanwezig. Het Dorpspad kwam omstreeks 1920 op de kaart. Dan lijkt een deel van het perceel in gebruik als boomgaard. Volgens informatie van het kadaster wordt in 1960 een grote schuur bijgebouwd, die nog aanwezig is. De huidige boerderij zou uit 1900 dateren. De huidige boerderij lijkt volgens de topografische kaarten echter pas eind jaren zestig te zijn gebouwd, waarbij de oude bebouwing deels is afgebroken. De schuur is pas op kaartmateriaal van begin jaren tachtig zichtbaar op de topografische kaarten. Op kaartmateriaal uit die periode is ook niets meer te zien van de historische bebouwing. Volgens gegevens van de huidige bewoner, de heer Kimenai, zijn de schuren in de jaren zestig van de vorige eeuw gebouwd. Ook zijn gierkelders aangelegd, in diepte variërend van 1,2 tot 2 meter. Op de bouwtekeningen, zoals beschikbaar gesteld door de heer Kimenai, zijn de gierkelders aangegeven. Ten oosten van het plangebied ontstond een nieuwbouwwijk in het vierde kwart van de 20 e eeuw. 8
9 Geologische en bodemkundige informatie ondersteund door kaartmateriaal, informatie grondwatertrappen, Actueel Hoogtebestand Nederland, hoogteligging NAP 10 Bekende archeologische gegevens waaronder IKAW, AMK, lokale historische en/of archeologische verenigingen; ondersteund door kaartmateriaal o.m. uit ARCHIS (ook: onderzoeken in de omgeving) en Cultuurhistorische Waardenkaart Noord-Brabant ++: Uitgebreide beschrijving landschappelijke ontwikkeling van het gebied. Volgens het AHN ligt het plangebied op de rand van een hoger gelegen gebied in het zuiden naar een lager gelegen deel in het noorden. Op de geomorfologische kaart is het plangebied gekarteerd als gelegen in een gebied dat geheel is ontgraven. Op het Actueel Hoogtebestand Nederland is zichtbaar, dat het plangebied daadwerkelijk lijkt te zijn afgegraven. Wanneer de hoogteligging wordt vergeleken met de directe omgeving, die niet ontgraven lijkt te zijn, zoals het terrein pal ten noorden van het plangebied, dan lijkt het erop dat het plangebied ca. 60 cm is ontgraven. Het is niet duidelijk, wanneer dit gebeurd is. Er is voor een deel van het terrein wel een ontgrondingsvergunning afgegeven door de provincie, maar niet voor het gehele plangebied. Dat lijkt erop te duiden, dat, indien daadwerkelijk ontgraving heeft plaatsgevonden, dit vóór de registratie van de ontgrondingsvergunningen heeft plaatsgevonden. (Zie afb. 2.3). Kartering Bodemkaart: hoge zwarte enkeerdgrond op leemarm en zwak lemig, fijn zand. Landschappelijk gezien geldt een hoge trefkans op de aanwezigheid van archeologische waarden. De gemeentelijke verwachtingskaart geeft aan, dat een deel van het plangebied is verstoord als gevolg van ontgrondingen. Archeologische waarnemingen zijn uit het plangebied en binnen een straal van 500 meter niet bekend. Ook de heemkundekring De Heerlyckheit Dongen heeft geen aanvullende informatie aangaande het plangebied. 9
11 Archeologisch verwachtingsmodel gespecificeerd per periode De landschappelijke ligging op de overgang van hoger gelegen terrein naar de lager gelegen nattere dekzandvlakten ten noorden was een aantrekkelijke locatie voor jagers-verzamelaars. Toenemende veengroei vanaf de late bronstijd tot aan de ontginningen in de 13 e eeuw maakte het gebied minder geschikt voor bewoning in die perioden. Voor een deel van het gebied is een ontgrondingsvergunning verleend. Deze ontgraving heeft ook daadwerkelijk plaatsgevonden. Op basis van de AHN studie lijkt het echter aannemelijk, dat het gehele gebied ca. 60 cm is afgegraven. Waarschijnlijk betreft het een oude ontginning in het kader van zandwinning, waarbij de humeuze bovengrond weer werd teruggeschoven. De top van de C-horizont, de archeologisch relevante laag, is daarbij geheel verstoord, dan wel verwijderd. Bij de bouw van de huidige schuren zijn gierkelders aangelegd met een diepte van 1,2 tot 2 meter. Op basis hiervan kan geconcludeerd worden, dat eventueel nog aanwezige archeologie ter plaatse van de schuren met kelders is vernietigd. De archeologische verwachting is op grond van deze informatie naar beneden bijgesteld. Booronderzoek kan uitsluitsel geven in hoeverre de bodemopbouw nog intact is. Daar waar geen verstoring heeft plaatsgevonden, geldt een middelhoge archeologische verwachting voor de steentijdperioden en de perioden middeleeuwen / nieuwe tijd. (Zie ook verwachtingskaart fig. 2.8). VELDONDERZOEK 12 Periode van uitvoering 14 december 2017 13.1 Doelstelling veldonderzoek Inzicht verkrijgen in de vorm eenheden van het landschap, voor zover deze van (KNA Protocol 4003 IVO) invloed zijn op de locatiekeuze in het verleden en het bepalen van de mate van (KNA Protocol 4004 Opgraven) (KNA Protocol 4007 Archeologische begeleiding) intactheid van het bodemprofiel. 10
13.2 Onderzoeksvragen (stemt de bodemopbouw overeen met de verwachting,in welke mate is de bodem nog intact, is nader onderzoek nodig en zo ja in welke vorm?) 14 Onderzoeksstrategie en -methodiek Bij proefsleuvenonderzoek, opgraving en archeologische begeleiding:: verwijzing naar en in overeenstemming met PvE (KNA Protocol 4001) 15 Resultaten veldonderzoek beschrijving, interpretatie en evaluatie Zie bureauonderzoek Aangezien op basis van het bureauonderzoek het vermoeden bestaat, dat het gehele gebied is afgegraven, is een aanvullende boring gepland buiten het plangebied in een terrein war de bodem (vermoedelijk) niet is afgegraven (boring nr. 12). Deze boring kan als referentie worden gebruikt om te achterhalen of, en zo ja, tot welke diepte het plangebied is afgegraven. Na overleg met de gemeente Dongen is besloten nog 1 aanvullende boring ter plaatse van de geplande nieuwbouw te zetten. Zo zijn in totaal 12 boringen geplaatst. Maximale boordiepte: 1,1 meter. Het plangebied was ten tijde van de uitvoering van het veldwerk begroeid met gras, of verhard dan wel bebouwd, zodat is afgezien van een oppervlaktekartering. Het terrein vertoont weinig reliëf. Alleen boring 7 -ter hoogte van de schuren- wijkt iets af van dit beeld. Boring 12, de referentieboring, bevindt zich duidelijk op een hoger gelegen terrein, dat niet is afgegraven. Duidelijk te zien is, dat het terrein tussen beide percelen afloopt. De zuidelijke helft van het plangebied is in gebruik als weide. Dit deel van het terrein was ten tijde van de uitvoering van het veldwerk behoorlijk nat. Aan de oostzijde van het erf is een paardenbak aanwezig. De top van het dekzand bleek in 7 boringen duidelijk verstoord. Ter plaatse van de overige boringen is de overgang van het humeuze dek naar het dekzand zeer scherp. In geen van de boringen zijn restanten van een podzolbodem aangetroffen. Ter plaatse van de referentieboring bestaat de bodem uit een 50 cm dik esdek. Direct onder het esdek is een restant gevonden van de oorspronkelijke podzolbodem (BChorizont) met tekenen van verstoring (vlekkerig karakter). De top van de hieronder nog intact aanwezige C-horizont ligt op een hoogte van 3,32 m +NAP. 11
16 Toetsing archeologisch verwachtingsmodel gerelateerd aan archeologische verwachting bureauonderzoek, beantwoording onderzoeksvragen, bijstellen archeologische verwachting Binnen het plangebied bleek de bodem in alle boringen verstoord. Het vlekkerig karakter duidt op verstoring in een recent verleden. De mate van verstoring varieert van 5 tot 50 cm. Op basis van de resultaten van het booronderzoek mag geconcludeerd worden dat het gehele terrein, met uitzondering van het erf zoals dit eruitzag voor de bouw van de huidige bebouwing, conform de verwachting is afgegraven. Er is ruim 60 cm dekzand afgegraven. De middelhoge verwachting, zoals toegekend in het bureauonderzoek mag naar beneden worden bijgesteld tot een lage verwachting voor de perioden steentijd en bronstijd-vroege middeleeuwen. Omdat niet kan worden uitgesloten, dat zich nog sporen van bebouwing (late middeleeuwen / nieuwe tijd) in de ondergrond bevinden op het erf, blijft de hoge verwachting voor dit deel van het plangebied gehandhaafd. (Zie verwachtingskaart fig. 3.5). Literatuur en overige bronnen waaronder ook verwijzing KNA, internetsites etc. Bijlagen waaronder in elk geval: verklarende woordenlijst, geologische tijdschaal, archeologische periodeindeling,(+ bij IVO: boorplan of puttenplan, boorstaten / sporenkaart, vondstenlijsten) Duidelijk bronnenoverzicht Bijlage 1: overzicht van geologische en archeologische tijdvakken Bijlage 2: boorstaten Bijlage 3: lithogenetisch profiel Overzicht aan te brengen tekstcorrecties: Pag. 21 De periode waarin in het plangebied en omgeving weinig tot niets is verandert (= veranderd) duurt tot de jaren zestig van de vorige eeuw. 2 e alinea: Zo is een ontginningsvergunning (= ontgrondingsvergunning) uitgegeven. 12