VIBE-keuzefiche Vloerbekleding januari 2013 blz 1 /22 Vloerbekleding Samenstelling eigenschappen milieu- en gezondheidsaspecten keuze van VIBE 3 7 15 4 10 17
Inhoud blz 2 / 22 Inhoudstafel Inhoudhoudstafel 2 1. Inleiding 3 2. Soorten vloerbekleding 3 2.1. Vloeren van minerale oorsprong 3 2.1.1. Samenstelling 3 2.1.1.1. Natuursteen 3 2.1.1.2. Granito 4 2.1.1.3. Keramische tegels of aardewerk 4 2.1.1.4. Cementtegels 4 2.1.1.5. Gepolierde betonvloer 5 2.1.2. Bouwtechnische aspecten 5 2.1.3. Milieu-impact 5 2.1.4. Gezondheidsimpact 6 2.2. Vloeren van hout en houtderivaten 6 2.2.1. Massief parket 6 2.2.1.1. Samenstelling 6 2.2.1.2. Eigenschappen 7 2.2.1.3. Milieu-impact 7 2.2.1.4. Gezondheidsimpact 7 2.2.2. Meerlagig of gelamelleerd parket 8 2.2.2.1. Samenstelling 8 2.2.2.2. Bouwtechnische aspecten 8 2.2.2.3. Milieu-impact 8 2.2.2.4. Gezondheidsaspecten 9 2.2.3. Laminaatparket 9 2.2.3.1. Samenstelling 9 2.2.3.2. Bouwtechnische aspecten 9 2.2.3.3. Milieu-impact 10 2.2.3.4. Gezondheidsimpact 10 2.3. Zachte vloerbekleding 10 2.3.1. Kunststof vloerbekledingen (Vinyl, PVC) 10 2.3.1.1. Samenstelling 10 2.3.1.2. Bouwtechnische aspecten 10 2.3.1.3. Milieu-impact 11 2.3.1.4. Gezondheidsimpact 11 2.3.2. Linoleum 12 2.3.2.1. Samenstelling 12 2.3.2.2. Bouwtechnische aspecten 12 2.3.2.3. Milieu-impact 12 2.3.2.4. Gezondheidsimpact 13 2.3.3. Kurken vloerbekledingen 13 2.3.3.1. Samenstelling 13 2.3.3.2. Bouwtechnische aspecten 14 2.3.3.3. Milieu-impact 14 2.3.3.4. Gezondheidsimpact 14 2.4. Gietvloeren - kunstharsvloeren 15 2.4.1.1. Samenstelling 16 2.4.1.2. Bouwtechnische eigenschappen 16 2.4.1.3. Milieu-impact 16 2.4.1.4. Gezondheidsimpact 16 2.5. Textiel vloerbekleding 16 2.5.1. Tapijt 16 2.5.1.1. Samenstelling 16 2.5.1.2. Eigenschappen 17 2.5.1.3. Milieu-impact 17 2.5.1.4. Gezondheidsimpact 18 2.6. Vergelijkingstabel 19 2.6.1. technische aspecten 19 2.6.2. Gezondheids- en milieu-aspecten 20 3. Keuze VIBE 21 3.1. Vloeren van minerale oorsprong 21 3.2. Vloeren van hout en houtderivaten 21 3.3. Zachte vloerbekledingen 21 3.4. Textiel vloerbekledingen 21 Deze fiche werd opgemaakt door VIBE vzw. Enkel VIBE vzw kan verantwoordelijk worden gesteld voor de inhoud ervan.
Vloerbekleding blz 3 /22 1. Inleiding Denk twee keer na voor je een vloerbekleding kiest, zeker als het over grote oppervlaktes gaat. Een vloerbekleding die geen schadelijke stoffen afgeeft, geen allergieën veroorzaakt, antistatisch en dampopen is en hygiënisch blijft, ook na verloop van tijd, daar droomt toch iedereen van? 2. Soorten vloerbekleding 2.1. Vloeren van minerale oorsprong Stenen vloerbekledingen zijn gemakkelijk in onderhoud en gaan lang mee, maar ze zijn niet of moeilijk recupereerbaar, laat staan verhuisbaar. Er is keuze tussen natuursteen, granito, gebakken tegels, cementtegels of gepolierde beton. 2.1.1.Samenstelling 2.1.1.1. Natuursteen Natuursteen is een verzamelnaam voor natuurlijke gesteenten zoals kalksteen, marmer, blauwe hardsteen, leisteen, elk met hun eigen specifieke eigenschappen. Natuursteen verwerkt men op verschillende manieren: gezaagd, geslepen, gezoet Dit zal ook het uiteindelijk uitzicht bepalen. 1 Natuursteen wordt wereldwijd in groeven gewonnen. Meestal in grote blokken waaruit men later platen of tegels zaagt. Leisteen en kwartsiet wint men in schollen. Bij gebruik als vloerbekleding plaatst men natuursteentegels in een mortelbed of verlijmt men ze met een kleefmortel. 1: Meer informatie hierover vind je op www.wtcb.be, zoekopdracht TV 228 : Natuursteen
Vloerbekleding blz 4 / 22 2.1.1.2. Granito 2.1.1.3. Keramische tegels of aardewerk 2.1.1.4. Cementtegels De samenstelling van granito lijkt sterk op die van het traditionele beton. Alleen vervangt men het zand of het grind in het beton door stukjes natuursteen. De composiet tegels bestaan uit twee lagen: bovenaan een sierlaag en onderaan de steunlaag uit beton. De hydraulische geperste sierlaag bestaat uit een mengeling van marmer- en/of granietkorrels met eventueel glasstukjes, cement, kleurpigment en chemische verharders. Granito plaatst men op dezelfde manier als natuursteen : in een mortelbed of verlijmd met een speciale kleefmortel. Keramische tegels zijn samengesteld uit een mengsel van klei, zand en andere natuurlijke substanties. De mengsels worden gemalen in de benodigde diktes, gedroogd tot een bepaalde vochtigheidsgraad, in de gewenste vorm gebracht en vervolgens gebakken met temperaturen van 900 tot 1250 C afhankelijk van de gewenste type tegels. De meest toegepaste keramische tegels zijn geglazuurd. Het email maakt de tegels ondoorlatend en onderhoudsvriendelijk. Ongeglazuurde keramische tegels, ook wel terracotta genoemd, worden op temperaturen van 1100 C gebakken. Keramische tegels worden met een tegelmortel verlijmd of in cement geplaatst. Een cementtegel is opgebouwd uit twee afzonderlijke lagen. De toplaag met een dikte van ongeveer 4mm, bestaat uit een mengeling van gekleurd pigment, marmerpoeder en fijnkorrelig cement. De onderste structuurlaag bestaat uit zand, grijs cement en grind en geeft de tegel sterkte. De gekleurde motieflaag wordt aangebracht met een mal. Cementtegels worden niet gebakken maar harden uit door te drogen in open lucht. Kleuren en motieven bekomt men met het marmer poeder, aangevuld met pigment. De tegels worden in cement geplaatst
Vloerbekleding blz 5 / 22 2.1.1.5. Gepolierde betonvloer Een industriële betonvloer is samengesteld uit stortbeton, een mengsel van zand, grind, cement en water. De vloer heeft doorgaans een dikte van 10 cm. Na nivellering wordt het beton machinaal gepolierd, eigenlijk gevlinderd, door het machinaal glad draaien van het betonoppervlak. Daarna wordt het voorzien van een slijtlaag (met kwarts en eventueel kleurpigmenten). Na het polijsten wordt over het vloeroppervlak een product verneveld en geboend met een poriënvuller die een waterdichte film vormt. Geef de voorkeur aan watergedragen nabehandelingsproducten, vermijdt producten met solventen. 2.1.2. Bouwtechnische aspecten Stenen vloerbekledingen zijn hard, sterk, trekken niet krom, zijn hygiënisch, niet ontvlambaar en vuurbestendig. Omwille van hun massa hebben stenen vloerbekledingen een zekere opslagcapaciteit voor warmte in de winter en werken ze verkoelend in de zomer. Dit effect bereikt men enkel indien de tegels geplaatst zijn op een geïsoleerde grondvloer. Tegels op een niet-geïsoleerde grondvloer voelen in de winter koud aan. Stenen vloerbekledingen zijn ideaal bij vloerverwarming. Kunststeen (Granito) is uitzonderlijk sterk, zeer hard en duurzaam, en daarom uiterst geschikt voor zeer druk belopen ruimtes. Een ander voordeel van stenen vloerbekledingen is de levensduur. Stenen vloerbekledingen zijn doorgaans zeer onderhoudsvriendelijk. De vlek- en vochtweerstand van stenen vloerbekledingen verschillen naargelang het type. Bepaalde natuurstenen zijn gevoeliger voor vlekken doordat ze poreuzer zijn. Je kan ze best vooraf impregneren. Een vloer uit natuursteen vereist regelmatig onderhoud met bijvoorbeeld natuurlijke zeep. Terracottategels zijn zeer gevoelig voor vlekken en vereisen daarom een oppervlaktebehandeling met een harde olie of met wasolie. Ook cementtegels zijn poreus, maar na een goede behandeling met een speciale vloerzeep zijn ze perfect bruikbaar in badkamers en andere ruimtes. Cementtegels verdragen geen zuurhoudende producten zoals azijn of wijn. Gebruik dus nooit reinigings middelen die zuur bevatten. Het voornaamste nadeel bij stenen vloeren zijn de slechte akoestische eigenschappen. 2.1.3. Milieu-impact De aardkorst bestaat voor een belangrijk deel uit natuursteen. De winning van natuursteen kost relatief weinig energie. Wel ontstaat schade aan het landschap. Goedkopere natuursteen is vaak afkomstig uit China, en dat brengt een hoog energieverbruik voor transport met zich mee. Er is ook geen zekerheid over de milieuen arbeids omstandigheden waarin men natuursteen in Azië wint. Kies daarom eerder voor natuursteen uit eigen regio. Vloerbekledingen die fabrieksmatig samengesteld zijn, kunnen bindmiddelen bevatten die schadelijk zijn voor het milieu. De productie van synthetische bindmiddelen geeft veel verontreinigende stoffen af, daarbovenop zijn die bindmiddelen vaak afkomstig van de petro chemische industrie. Kunststeen vervaardigd met synthetische bindmiddelen mag je niet zomaar storten.
Vloerbekleding blz 6 / 22 Klei, de basis van keramische tegels, wordt lokaal ontgonnen. Hierdoor zijn de transportkosten beperkt. De productie van de tegels kost echter zoveel energie dat de bijdrage aan het broeikaseffect van gebakken tegels 40 maal hoger is dan de bijdrage van andere gladde vloer bedekkingen. Zacht gebakken kleitegels zorgen voor minder emissies en energieverbruik dan hard gebakken tegels. In het glazuur van gebakken tegels kunnen milieu onvriendelijke stoffen zitten, zoals zware metalen. 2.1.4. Gezondheidsimpact Stenen vloerbekleding zorgen voor weinig stofophoping, zijn makkelijk in onderhoud, niet elektrostatisch oplaadbaar en allergeenarm. Dat maakt ze uiterst geschikt voor personen met allergieën. Afhankelijk van hun geologische afkomst kunnen sommige natuurstenen (vooral graniet en basalt) het radioactieve radon uitstoten. Bij de productie van granito worden soms hoogovenslakken als toeslagstof gebruikt. Dit kan leiden tot verhoogde radioactiviteit tijdens de productie. 2.2. Vloeren van hout en houtderivaten Hout is een natuurlijk, teelbaar en gezond bouwmateriaal. Hout met het FSC-label of het PEFC-label biedt de garantie dat het hout uit duurzaam beheerde bossen komt. Als je hout kiest, ga dan zeker bij tropische houtsoorten voor hout met FSC-label. FSC is een internationale, onafhankelijke organisatie die garant staat voor hout uit duurzaam beheerde bossen. Zowel ecologische als sociale aspecten worden gecontroleerd. Dit geldt ook voor het PEFC label. PEFC is wereldwijd het grootste label voor boscertificatie (ongeveer 70% van de gecertificeerde oppervlakte). 2.2.1. Massief parket 2.2.1.1. Samenstelling Massief parket is samengesteld uit houten planken die of door verlijming of met tand- en groefverbinding los liggend op een akoestische isolatie (bijvoorbeeld kurk of houtvezelplaten) worden geplaatst. Losliggende plaatsing heeft het voordeel dat je geen lijm hoeft te gebruiken. Parket kan ter plaatse of in de fabriek worden vernist of worden behandeld met wasolie, beits of zeep. Voor meer uitleg hierover zie de keuzefiche over verf. Parket wordt mooier met de jaren en je kan het ook recupereren. Bij handelaars in recuperatiematerialen kan je recuperatiehout vinden, zij het niet altijd in grote hoeveelheden.
Vloerbekleding blz 7 / 22 2.2.1.2. Eigenschappen Massief parket heeft een lange levensduur en kan je verschillende keren opnieuw opschuren. De planken variëren in dikte. Hun eigenschappen (hardheid, kleur, uitzetting) zijn afhankelijk van de gekozen houtsoort. Hout reageert van nature op vochtigheid en dan gaat het trekken. Bamboe biedt een grotere dimensionale stabiliteit bij schommelingen in luchtvochtigheid, wat deze houtsoort geschikt maakt voor toepassingen in vochtige lokalen. Hout is UV-gevoelig, waardoor de kleur kan wijzigen. Een vernislaag op het hout kan dit voorkomen. Een vernislaag zorgt enerzijds voor een gemakkelijk onderhoud en een sterke toplaag. Bij krassen kan water onder de vernislaag kruipen en het hout aantasten. Vloeren oliën, behandelen met was en/of boenen geeft eigenlijk een beter resultaat dan vernissen en laat toe dat het hout kan ademen. 2.2.1.3. Milieu-impact Hout heeft een lange levensduur. Door een massief houten vloer op te schuren, kan je de levensduur gemakkelijk verdubbelen of zelfs verdrievoudigen. Hout is een natuurlijk, hernieuwbaar materiaal. De afkomst van het hout is een belangrijk criterium voor de duurzaamheid. Uit milieuoverwegingen kies je bij voorkeur inheems hout (Belgisch of Europees) in plaats van exotisch hout, dat uit overzeese gebieden wordt geïmporteerd. Hout met het FSC-label of PEFC-label biedt de garantie dat het hout uit duurzaam beheerde bossen komt. Eén van de belangrijkste troeven van hout is de biologische afbreekbaarheid. Bij afbraak kan hout hergebruikt, gerecycleerd of gecomposteerd worden. Bepaalde afwerkingen zoals vernissen, verhinderen het recycleren of composteren achteraf. Bamboe is een snelgroeiende grasachtige plant, waardoor het als handelsproduct meer aansluit bij land- dan bij de bosbouw. De werkomstandigheden op de bamboeplantages moeten echter in aanmerking worden genomen, alsook de vervoerkost over lange afstanden in verhouding tot de meer lokale houtsoorten. 2.2.1.4. Gezondheidsimpact Hout is een gezond bouwmateriaal. Het dampopen karakter en de vochtregulerende werking van hout bevorderen de kwaliteit van de binnenlucht. Bij het aanbrengen van een vernislaag verdwijnen deze positieve eigenschappen. Synthetische vernissen kunnen de vloer elektrostatisch opladen. Een massieve houten parket of planken vloer is vrij van schadelijke emissies indien hij niet behandeld is met petrochemische middelen. De gebruikte afwerkingslaag en de manier van plaatsen kunnen gevolgen hebben voor het binnenklimaat. Lijmen bevatten VOS (vluchtig organische stoffen), die tijdens het uitdrogen uit de lijm verdampen. Sommige lijmen bevatten formaldehyde, een kankerverwekkende stof, die je dus best vermijdt.
Vloerbekleding blz 8 / 22 VOS verdampen bij kamertemperatuur. Ze zijn terug te vinden in oplosmiddelen in verven, lakken, beitsen, lijmen, in meubilair, vloerbekleding, gordijnen en spaanplaten. Sommige van deze stoffen hebben een typische geur. Denk maar aan geur van een pas geverfde woning. VOS dringen via de huid en de luchtwegen het lichaam binnen. Lage concentraties kunnen een schilferige huid, irritaties en jeuk veroorzaken. Bepaalde VOS hebben een prikkelende werking op de slijmvliezen van ogen en luchtwegen. Hoge concentraties leiden tot misselijkheid, braken, hartkloppingen, hoofdpijn en duizeligheid. Een te lange blootstelling zorgt voor moeheid, slapeloosheid, angstdromen en pijnen. Kinderen zijn gevoeliger voor de effecten van VOS. 2.2.2. Meerlagig of gelamelleerd parket 2.2.2.1. Samenstelling 2.2.2.2. Bouwtechnische aspecten Gelamelleerd parket bestaat uit verschillende houtlagen: een onderlaag, meestal uit naaldhout of multiplex, een tussenlaag van dennenhout of spaanplaat en ten slotte een toplaag (slijtlaag) van harder massief hout (edelhout). Meerlagig parket wordt in de fabriek volledig geschuurd en vernist en voorzien van tand- en groef. Hierdoor kan je het op dezelfde manier plaatsen als laminaatparket. Een fineerparket bestaat uit een houten onderlaag met een veel dunnere toplaag in fineer (edelhout). Doordat meerlagig parket stabieler is en het beter temperatuurschommelingen opvangt, zal het minder kromtrekken dan volhout. Het is dus bruikbaar bij vloerverwarming. Bij fineerparket wordt de sterkte van de vloer niet meer bepaald door de sterkte van het gebruikte hout, maar wel door de drager, meestal MDF of spaanplaat. Fineervloeren zijn ook verkrijgbaar met een rugzijde van kurk, die de vloer geluiddempende eigenschappen verleent. 2.2.2.3. Milieu-impact Gelamelleerd parket heeft een kortere levensduur dan massief parket. In tegenstelling tot massief parket is het aantal keren dat je meerlagig parket kan opschuren beperkt. Dit is afhankelijk van de dikte en kwaliteit van de toplaag. Een fineervloer kan je niet opnieuw opschuren of afwerken met een vernislaag. Composietmaterialen die met lijm gebonden zijn verminderen de recyclagemogelijkheden. Bij renovatie of afbraak bemoeilijkt lijm de demontage van de verschillende componenten van de bouwmaterialen en beperkt ze dus hun recyclage.
Vloerbekleding blz 9 / 22 2.2.2.4. Gezondheidsaspecten Het gebruik van spaanplaten in een meerlagig parket of fineerparket maakt het verschil met een natuurlijke houten vloer veel groter omdat er een belangrijk aandeel lijm is verwerkt in de platen. Het gebruik van lijmen en vernissen heeft een impact op het binnenklimaat. Kies bij voorkeur voor natuurlijke producten met een lage emissie. Vloeren die over de gehele oppervlakte verlijmd worden kunnen heel wat vluchtige organische stoffen afgeven. Dit kan je vermijden door de houten vloer met tand- en groefverbindingen te plaatsen, zonder verlijming. Bepaalde vernissen kunnen formaldehyde bevatten, een schadelijke stof die bij kamertemperatuur vrijkomt. 2.2.3. Laminaatparket 2.2.3.1. Samenstelling Een laminaat of gestratifieerd parket wordt vaak in één adem genoemd met parket, maar eigenlijk gaat het om een volledig andere vloerbedekking. Het bestaat uit meerlagige planken met een onderlaag, een tussenlaag - die in grote mate de stevigheid van de laminaat bepaald - en een decoratieve toplaag uit kunststof. De tekening van deze laag is meestal een fotografische reproductie van een parketvloer. Die foto wordt gedrukt op papier dat wordt gedrenkt in melamine hars. Een zeer sterke transparante beschermlaag komt hier boven op. Onder hoge temperatuur en druk worden de melaminelagen geperst op de onderliggende lagen. In de toplaag van het laminaat wordt bovendien nog een houtstructuur geperst. 2.2.3.2. Bouwtechnische aspecten Laminaat plaats je zwevend. Door de tand- en groefverbinding kan het heel eenvoudig en zonder verlijming gebeuren. Na het plaatsen kan je laminaat onmiddellijk belopen. Laminaat is behoorlijk krasvast. Anderzijds zijn krassen of beschadigingen in laminaat niet of moeilijk bij te werken. Het belopen van laminaat veroorzaakt meer geluid dan bij parket. Met een aangepaste ondervloer kan je het geluid dempen. Laminaat is onderhoudsvriendelijk, vernissen of boenen is niet nodig.
Vloerbekleding blz 10 / 22 2.2.3.3. Milieu-impact Laminaat is minder duurzaam omdat je het niet kan opschuren. Herstellingen van krassen of andere beschadigingen zijn niet mogelijk. Bovendien is het niet recycleerbaar of composteerbaar. Bij zorgvuldige afbraak kan laminaat eventueel hergebruikt worden. 2.2.3.4. Gezondheidsimpact Laminaat heeft niet de vochtregulerende en dampopen eigenschappen van een massief houten vloer en draagt dus niet bij tot een gezonder binnenklimaat. Zoals eerder gezegd heeft het gebruik van lijmen en vernissen een impact op het binnenklimaat. Ze kunnen giftige VOS en/of formaldehyde bevatten. Bovendien kunnen synthetische vernissen elektrostatisch opladen. 2.3. Zachte vloerbekleding 2.3.1. Kunststof vloerbekledingen (Vinyl, PVC) 2.3.1.1. Samenstelling De meeste vloerbekledingen uit kunststof zijn op basis van polyvinylchloride. Enkele voorbeelden hiervan zijn vinyl en PVC. Een vinylvloer is opgebouwd uit meerdere lagen: de onderlaag of rug, een beschermende glasvezellaag, de tekening en de toplaag. De duurzaamheid van vinyl is afhankelijk van de dikte van de toplaag en de stevigheid van de onderstructuur. Een extra bescherm laag verhoogt de kras- en slijtvastheid. Vinyl is verkrijgbaar in de vorm van stroken of tegels. 2.3.1.2. Bouwtechnische aspecten Vinyl vloerbekleding is goedkoop en gemakkelijk zelf te plaatsen. Er zijn echter grote verschillen in kwaliteit. Kunststof vloerbekledingen worden omwille van gemakkelijk onderhoud meestal gebruikt in keukens, badkamers, slaapkamers.
Vloerbekleding blz 11 / 22 2.3.1.3. Milieu-impact Kunststof vloerbekledingen zijn vervaardigd uit petrochemische grondstoffen. De productie ervan is zeer energievretend en het gaat gepaard met de nodige emissies. Tijdens de productie en tijdens het gebruik van PVC-vloerbekledingen treden emissies van schadelijke stoffen op van onder andere dioxines. Kunststof vloerbekledingen worden meestal gekleefd of gegoten, zodat ze bij vervanging meestal moeilijk scheidbaar zijn van de ondergrond. Als het niet te veel vermengd is, kan het PVC-afval schoongemaakt en vermalen worden om opnieuw als granulaat gebruikt te worden. Na vermenging met nieuwe PVC kan men bijvoorbeeld PVC-buizen maken. 2.3.1.4. Gezondheidsimpact Tijdens de productie en bij het gebruik van PVC-vloerbekledingen komen emissies van dioxines vrij. Buiten de VOS zoals tolueen, butyl en ethylbenzeen, bevatten PVC-vloerbekledingen ook 10 tot 50% plastificeermiddelen, waaruit ftalaten kunnen vrijkomen. Deze semivluchtige organische stoffen zijn voornamelijk di-nbutylftalaat, diethylhexylf talaat en diisonylftalaat. Net zoals bij VOS, verhoogt de emissie van semivluchtige organische stoffen bij een hogere luchtvochtigheid. Kunststof vloerbekledingen veroorzaken statische elektriciteit, die je enkel kan vermijden door de vloerbekleding te aarden. Bij brand komen toxische koolwaterstoffen vrij uit PVCvloerbekledingen. Dit gas veroorzaakt ernstige irritaties aan ogen. Let op met het afsteken van oude vinylvloeren: de onderkant daarvan bevat soms asbest (zie kadertje asbestvinyl! op de volgende pagina). Vluchtige organische stoffen zijn stoffen die bij kamertemperatuur verdampen. Ze zijn terug te vinden in oplosmiddelen in verven, lakken, beitsen, lijmen Ook in meubilair, vloerbekleding, gordijnen, spaanplaten, tabaksrook en uitlaatgassen komen ze voor. Typisch voor deze stoffen is de geur: denk maar aan de geur van een pas geverfde woning. Dit is de geur van de VOS. VOS dringen via de huid en de luchtwegen het lichaam binnen. Lage concentraties veroorzaken een schilferige huid, irritaties en jeuk. Het heeft een prikkelende werking op de slijmvliezen van ogen en luchtwegen. Hoge concentraties leiden tot misselijkheid, braken, hartkloppingen, hoofdpijn en duizeligheid. Een te lange blootstelling zorgt voor moeheid, slapeloosheid, angstdromen en pijnen. Kinderen zijn gevoeliger voor de effecten van VOS.1
Vloerbekleding blz 12 / 22 Let op: asbestvinyl! Tot en met 1998 gebruikte men asbest in verschillende bouwmaterialen. Ook de rugkant van cushion-vinyl - vloer- en wandbekleding bevatte asbestvezels. Asbest heeft de eigenschap om zich in uiterst fijne vezeltjes te splitsen, die gemakkelijk ingeademd worden. In de longen veroorzaken ze heel ernstige ziektes zoals asbestose en longkanker. Vooral in de jaren 70 en in het begin van de jaren 80 werd onder vloerbedekkingen van vinyl (zowel zeil als tegels) dikwijls een laag asbestvilt of asbestkarton aangebracht, dat voor 70 tot 80 % bestond uit asbest. Soms werd in de vinyltegel zelf ook asbest verwerkt. Zolang deze vloerbekledingen intact zijn en het asbest in gebonden toestand is, vormen ze geen probleem. Verwijdering ervan zonder voorzorgen kan een sterke blootstelling van asbestvezels tot gevolg hebben. Besteed deze werken uit aan specialisten. Een lijst van gespecialiseerde aannemers kan je vinden bij de Federale overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van Voedselketen en Leefmilieu (www.environment.fgov.be/root/pub/asbest/annex_nl.htm). 2.3.2. Linoleum 2.3.2.1. Samenstelling Linoleum is een 100% natuurlijk product uit teeltbare grondstoffen. Het hoofdbestanddeel is lijnolie afkomstig uit de zaden van olievlas. Dit wordt aangevuld met natuurlijke harsen, houtmeel of kurk, minerale toeslagstoffen en pigmenten en samen aangebracht op een rug van jute. 2.3.2.2. Bouwtechnische aspecten Linoleum heeft een heleboel technische voordelen: het is soepel, brandbestendig, antistatisch, antibacterieel. Het is een zeer slijtvast materiaal en dus een aan rader voor druk belopen oppervlakken. Ook voor kamers die regelmatig in contact komen met water (zoals keukens, badkamers en toiletten ) is linoleum een ideale keuze. De plaatsing van linoleum gebeurt door verlijming op een harde, vlakke, gladde en droge ondergrond. De uitvoeringskwaliteit van de naden waarborgt een langere levensduur van het linoleum. 2.3.2.3. Milieu-impact Linoleum bestaat uit natuurlijke, hernieuwbare grondstoffen en is een milieuvriendelijk alternatief voor kunststof vloerbekledingen. Het is biologisch afbreekbaar en kan zonder problemen gestort worden. Dit in tegenstelling tot kunststofvloerbekledingen die mee zorgen voor enorme afvalproblemen. Linoleum is bovendien zeer duurzaam : het gaat tot 20 à 30 jaar mee en het kan ook gerecycleerd worden.
Vloerbekleding blz 13 / 22 2.3.2.4. Gezondheidsimpact Nieuw geplaatste linoleum kan een irriterende geur hebben. Dat komt door de oxidatie van lijnolie. Deze geur verdwijnt na verloop van tijd. Linoleum is warmte-isolerend, dampopen en antistatisch, waardoor het minder stof aantrekt. Het is zeer onderhoudsvriendelijk, hygiënisch en bijgevolg een aanrader voor astmatische of allergische personen. Net zoals voor de andere vloerbekledingen zal de keuze van de lijm bepalend zijn voor mogelijke emissies en de kwaliteit van de binnenlucht. Meer info hierover kan je vinden in de keuzefiche Lijmsoorten voor muuren vloerbekledingen. Verschillende soorten linoleum van Forbo Flooring GmbH kregen het natureplus-label omdat zij voldoen aan drie essentiële criteria: de gebruiksgeschiktheid, de veiligheid voor de menselijke gezondheid en de veiligheid voor het milieu. Linoleum, Forbo Flooring GmbH bestaat voor minstens 95% uit hernieuwbare en/of minerale grondstoffen en is onderworpen aan enkele samenstellings- en kwaliteitscriteria. Voor een overzicht van gelabelde soorten zie www.natureplus.org. 2.3.3. Kurken vloerbekledingen 2.3.3.1. Samenstelling Kurk bestaat uit natuurlijke, teelbare grondstoffen afkomstig van de kurkeik. Ongeveer om de negen jaar wordt de kurkeik ontschorst. Deze schors wordt vervolgens een half jaar te drogen gelegd, gekookt en opnieuw gedroogd. Nadat de schors gemalen is, voegt men er (natuurlijke of kunst)harsen en andere toeslagstoffen aan toe. Hierna perst men ze tot grote blokken en verzaagt me ze. Kurkparket bestaat uit een onderste kurklaag, een MDF-laag en een decoratieve kurklaag. Het parket kan gelijmd of zwevend (met kliksysteem) gelegd worden. Kurklaminaat heeft grotendeels dezelfde opbouw als kurkparket. Het verschil is dat kurklaminaat een transparante vinyltoplaag heeft als extra bescherming. Voor meer intensief gebruik kan kurk afgewerkt worden met een laklaag. Massieve kurktegels worden meestal verlijmd. De vloer kan je afwerken met een was, olie of vernislaag om de nodige bescherming te bieden.
Vloerbekleding blz 14 / 22 2.3.3.2. Bouwtechnische aspecten Kurk biedt de gebruiker tal van voordelen. Zo is kurk warmte-isolerend en voelt het bijgevolg aangenaam aan. Kurk is ook geluiddempend. De antistatische eigenschap maakt het ook zeer onderhoudsvriendelijk. Kurk is bruikbaar in vochtige ruimtes zoals de bad- kamer of sauna. Hoe hoger densiteit, hoe veerkrachtiger en duurzamer de vloer. Informeer naar densiteit, eventueel kan je ook afgaan op het gewicht van de tegels (hoe zwaarder, hoe beter). 2.3.3.3. Milieu-impact Kurk is een natuurvriendelijk product, vervaardigd uit de schors van de kurkeik. De schors groeit volledig terug waardoor kurk een hernieuwbare natuurlijke bron is. Bovendien is kurk volledig recycleerbaar. Het kan vermalen worden tot schroot, waarna het bij verwarming weer wordt gebonden. Opgelet! De milieu-impact van kurk wordt vooral bepaald door de toplaag en de gebruikte lijmen bij plaatsing. Een toplaag waarin polyurethaan in verwerkt zit scoort op milieuvlak niet goed. 2.3.3.4. Gezondheidsimpact Kurk is antistatisch, waardoor het minder stof aantrekt. Kurk heeft ook een ademend vermogen. Let wel op: het merendeel van de kurkvloeren zijn afgewerkt met niet-natuurlijke afwerkingsmiddelen die het ademend vermogen teniet doen. Een afwerking met natuurlijke wassen of vernissen geniet de voorkeur. Ook de keuze van de lijm heeft een invloed op de gezondheid. Meer info hierover kan je vinden in de keuzefiche lijmsoorten voor muur-en vloerbekledingen. Natureplus is een onafhankelijk internationaal label voor bouwmaterialen en -producten die voldoen aan de hoogste milieu- en gezondheidsvereisten. Het is in die zin vergelijkbaar met het bio-garantielabel voor de voedingssector. Het label natureplus is het strengste label voor bouwproducten op de markt. Kurkproducten met het Das kork -logo bevatten in hun toplaag geen ongezonde weekmakers, vluchtige organische stoffen of formaldehyde. Das Kork ontstond in 1999 uit een samenwerkingsverband tussen de Duitse kurkvereniging (Deutschen Kork- Verband e.v.) en het ECO-Umweltinstitut GmbH.
Vloerbekleding blz 15 / 22 2.4. Gietvloeren - kunstharsvloeren 2.4.1.1. Samenstelling Een gepolierde betonnen vloer en een epoxygietvloer worden vaak met elkaar verward. Ze zijn beiden naadloos, hebben dezelfde industriële look en zijn te verkrijgen in veel verschillende kleuren. Een gepolierde betonnen vloer bestaat uit beton. De toplaag wordt met een machine gladgeschuurd en gepolierd. Beton bestaat uit cement, water, zand en grind. Een gietvloer is vervaardigd uit kunststof (epoxyharsen of polyurethaan). Epoxy is een kunsthars dat bestaat uit 2 componenten, namelijk een hars en een harder (en soms ook nog een vulstof zoals zand of grind). Een steentapijt of korrelvloer is eveneens een naadloze vloer uit de familie van de kunstharsvloeren die bestaat uit miljoenen kleine steentjes, vermengd met kunstharsen zoals polyurethaan- of epoxyharsen. Gietvloeren kunnen op alle ondergronden aangebracht worden. 2.4.1.2. Bouwtechnische eigenschappen Een epoxyvloer van 3 mm is even dragend als een gepolierde betonvloer van 10 cm. Een epoxyvloer is licht in gewicht, volledig waterdicht, niet poreus, slijtvast, maar niet krasvast. Vermits de vloer de kamer temperatuur aanneemt, voelt hij minder koud aan dan een betonvloer. Een epoxyvloer kan perfect gecombineerd worden met vloerverwarming. Door de luchtige structuur voelt een steentapijt niet zo koud aan als een tegelvloer en is zeer geschikt voor vloerverwarming. Het oppervlakte is niet zo glad als een gepolierde beton of een epoxyvloer. Door het aanbrengen van een coating wordt een steentapijt waterdicht. Een gepolierde betonnen vloer is zwaarder, voelt koud aan en is slijtvast. Gepolierd beton is niet volledig water dicht en het vereist een oppervlaktebehandeling met was voor een gemakkelijker onderhoud en weerstand tegen vlekken. Soms gebruikt men een chemische verharder om beton hard en ondoor latend te maken. Beton heeft een lange levensduur en die kan door het opschuren van de beton nog verdubbelen.
Vloerbekleding blz 16 / 22 2.4.1.1. Milieu-impact Epoxyvloeren bestaan uit petrochemische grondstoffen. Om epoxy te maken gebruikt men chloor en chloorverbindingen die schadelijk zijn voor het milieu. Epoxy is in de afvalfase meestal vastgehecht aan andere materialen, waardoor ze niet te recycleren zijn. Voor betonnen vloeren is het vooral de productie van cement die een negatieve invloed kan hebben op het milieu. Zowel hoogovencement als portlandcement veroorzaken aanzienlijke hoeveelheden schadelijke emissies, zoals broeikas- en wintersmogemissies. In cement gebruikt men ook vliegasslakken, die vrijkomen bij verbranding van onder ander steenkool. Die vliegasslakken bevatten zware metalen en zijn radioactief. Toepassingen binnenshuis zijn niet aan te raden. Beton is daarbovenop ook niet recycleerbaar. 2.4.1.2. Gezondheidsimpact De gezondheidsaspecten van beton zijn afhankelijk van de samenstelling ervan. Cement kan ernstige oogletsels veroorzaken bij contact. Oogontstekingen kunnen optreden bij herhaalde of langdurige blootstellingen. Cementpoeder kan bij inademing irritatie van de long- en luchtwegen veroorzaken. Cement kan ook eczeem veroorzaken. Belangrijke vulstoffen voor beton zijn steenmeel en poederkoolvliegas. Deze toegevoegde stoffen kunnen een verhoogd gehalte aan zware metalen bevatten. Bepaalde kunstmatige harsen kunnen irritaties en huidallergieën veroorzaken. Mensen die met epoxy werken, kunnen blijvende allergische (huid)reacties ontwikkelen. 2.5. Textiel vloerbekleding 2.5.1. Tapijt 2.5.1.1. Samenstelling Tapijt bestaat uit twee delen : een onderlaag (rug) en een bovenlaag, de pool. Het rugtype kan van synthetische oorsprong zijn: PVC, polypropyleen, rubber of kunststofschuim (schuimrubber) of van natuurlijke oorsprong: jute. De meest gebruikte synthetische materialen voor de pool zijn polyamide, acryl, polypropyleen. Polyamide oogt mooi, is zeer veerkrachtig en het wordt beschouwd als de beste synthetisch vezel. Een pool van polypropyleen is ruwer en minder comfortabel, maar is slijtvast en vochtwerend. Polyester (met gerecycleerd PET???) is een comfortabel en zeer sterk maar niet erg veerkrachtig materiaal. Materialen op basis van natuurlijke vezels zijn wol, katoen, sisal of kokos. Kokosvezel wint men uit de bast van de kokosnoot. Kokosbast is industrieel afval afkomstig van de kokosnootindustrie. Sisal is een vezel gewonnen uit de agavecactus, die tot een kortpolige bekleding wordt geweven. De gladde vezel van zeegras wordt gewonnen uit algen die in estuaria van zoet en brak water groeien. Berggras groeit in hoge moerasgebieden.
Vloerbekleding blz 17 / 22 2.5.1.2. Eigenschappen Tapijt voelt warm aan en is dus uitermate geschikt voor hal, slaap- en woonkamer. De thermische isolatiewaarde van tapijt is tien maal hoger dan die van tegels. Het dempt ook contactgeluid op de vloer. Ruggen van geweven jute zijn het sterkst en gezondst, maar zijn minder zacht en comfortabel. Ruggen van naaldvilt kunnen het comfort verbeteren. Deze zijn vaak voorzien van zelfklevende strips, die de plaatsing vergemakkelijken. Een pool van kokosvezel is zeer sterk, ietwat ruw, neemt weinig stof op en is de goedkoopste van de plantaardige vezels. Wol voelt warm en zacht aan en is in vele opzichten beter dan synthetische vezels. Wol is zeer veerkrachtig, waardoor de pool niet snel zal pletten. Bovendien is wol waterafstotend, vuilwerend en zeer brandwerend. Sisal is zeer bestand tegen slijtage maar het weerstaat geen vocht, direct zonlicht of vlekken. Van de plantaardige vezels laat sisal zich het gemakkelijkst kleuren. Hierbij moet je wel letten op het milieueffect van de gebruikte kleurstoffen. Zeegras heeft mooie natuurlijke kleuren en is zeer sterk. Door zijn aquatische oorsprong is deze vezel water- en vochtwerend en moet je ze zelfs eenmaal per maand worden bevochtigd zodat de vezels veerkrachtig en glanzend blijven. In tegenstelling tot zeegras is berggras niet vochtwerend en moet het dus in droge lokalen worden gelegd. Zeegras en berggras hebben een grove weefstructuur. Tapijt kan je leggen door het te verlijmen op de vloer of op een speciale onderlaag, het te plakken met dubbelzijdige plakband, het vast te zetten op spijkerlatten langs de randen van de kamer of het geheel los te laten. Dit werkt goed bij kleinere vertrekken waarbij het tapijt kamerbreed gelegd kan worden zonder naden. 2.5.1.3. Milieu-impact Synthetische tapijten hebben een veel grotere impact op het milieu dan tapijten vervaardigd uit plantaardige vezels. De kunststof voor synthetisch tapijt wordt gemaakt uit aardolie. Bij veel tapijten bestaat de boven- en onderkant uit verschillende petrochemische grondstoffen. De kleurstoffen en pigmenten in tapijten kunnen zware metalen en andere chemische stoffen bevatten. Gebromeerde vlamvertragers die tijdens het productieproces worden toegevoegd kunnen in het afvalwater terecht komen. Het zijn persistente stoffen die bioaccumuleerbaar (de stof kan zich opstapelen in levende organismen) zijn. Het is onduidelijk in hoeverre deze
Vloerbekleding blz 18 / 22 stoffen door waterzuivering volledig kunnen verwijderd worden. De productie van een polyamide tapijt kost drie maal zoveel energie als de productie van wol. Bij de teelt van (niet biologisch) katoen worden meestal grote hoeveelheden bestrijdingsmiddelen gebruikt. Heel vaak is het tapijt ook een reservoir van pesticiden zoals mottenwerende middelen. Dit is bijvoorbeeld vaak het geval bij wollen tapijten. De meeste milieu problemen verbonden aan wol zijn te wijten aan de chemische toeslagstoffen tegen vlekken of brand, terwijl schapenwol deze eigenschappen al van nature bezit. Wol kiezen zonder toeslagstoffen is dus een logische keuze. Zuiver wollen tapijten zullen net zoals tapijten uit andere natuurlijke vezels, aan het eind van hun levenscyclus worden afgebroken zonder schade toe te brengen aan het milieu. Om biologisch afbreekbaar en recycleerbaar te zijn, mogen natuurlijke vezels niet met synthetische vezels gemengd worden. Tapijten die verlijmd worden kunnen schadelijke stoffen bevatten. 1 Door verlijming is hergebruik of recyclage van de grondstoffen niet optimaal en wordt het grootste gedeelte vooral verbrand. Maar onderzoek staat niet stil. Een consortium van Nederlandse bedrijven is bezig met de ontwikkeling van een biologisch afbreekbaar tapijt. Het tapijt zou aan het eind van de levenscyclus letterlijk aan de natuur teruggegeven kunnen worden. Voor de vezels worden natuurlijke grondstoffen gebruikt, die het milieu niet of nauwelijks belasten en uit hernieuwbare bronnen komen. 2.5.1.4. Gezondheidsimpact Micro-organismen zoals sporenelementen, stofmijten en schimmels kunnen op verschillende manieren in tapijt terecht komen en zo een bron vormen van aller gieën, ademhalingsproblemen en infecties. Synthetische tapijten trekken veel stof aan, maar zijn minder gevoelig aan huisstofmijt. De grote vochtopnamecapaciteit (tot 30% van het eigen gewicht) van de natuurlijke vezels, maakt wollen tapijten geschikt voor ruimtes met een hoge luchtvochtigheid. De pool en/of de rug van tapijten kunnen VOS (koolwaterstoffen zoals benzeen, tolueen, xyleen) of formaldehyde bevatten. Er worden heel vaak pesticiden zoals mottenwerende middelen gebruikt. Dat is bijvoorbeeld het geval bij veel wollen tapijten. Aan tapijten voegt men ook producten toe om statische elektriciteit tegen te gaan en brandwerende middelen zoals gebromeerde vlamvertragers om de ontvlambaarheid van het textiel te verminderen. Deze stoffen zijn persistent en bio accumulerend. Er zijn verschillende hormoonverstorende effecten gekend. Wollen tapijten of tapijten met plantaardige vezels zijn van nature antistatisch. Synthetische tapijten daarentegen, zorgen voor een verhoging van de statische elektriciteit. Tapijten met natuurlijke vezels kennen geen emissies van schadelijke stoffen op voorwaarde dat ze niet verlijmd zijn met lijmen die geen of een zwakke emissie hebben. Meer info hierover vind je in de fiche over lijmen. Op zoek naar milieuverantwoord en gezond? Kies dan voor tapijten met een ecolabel (Blaue-Engel, Gut, Nordic Swanlabel) of een Cradle to Cradle -label. Een Cradle to Cradle -label garandeert dat het product gemaakt werd van positief beoordeelde materialen die makkelijk opnieuw gebruikt kunnen worden als grondstof voor nieuwe producten. Deze producten zijn gemaakt in productieprocessen die gebruik maken van duurzame energie, die bovendien waterbesparend en maatschappelijk verantwoord zijn. 1 Meer info over de lijmen in tapijten vind je in de fiche over lijmen
Vloerbekleding blz 19 / 22 Het onderhoud van tapijt kan problematisch zijn. Bij het stofzuigen worden de grotere stofdeeltjes opgezogen, maar de fijnste stofdeeljes, bacteriën enz. worden terug in de ruimte geblazen. Een HEPA-filter (die je om het half jaar moet vervangen) of een centraal stofzuigsysteem verhinderen het in de lucht blazen van stof in de omgeving. Af en toe wordt tapijt ook met schuimmiddelen gereinigd. Dit zijn chemische kuisproducten die de belasting met chemische stoffen in huis verhogen. Dit kan je beter vermijden. Reinig liever met een gewoon zeepsopje. Als je toch chemische reinigers gebruikt verlucht deze kamers dan zeker extra. 2.6. Vergelijkingstabel 2.6.1. Technische aspecten droge ruimtes vochtige ruimtes (badkamer) slijtvast levensduur vloerverwarming plaatsing door doe-het-zlever akoestisch comfort onderhoudsvriendelijkheid natuursteen A A A A A h h 5 granito A A A A A 5 h A terracotta A h A A A 5 h 5 keramische tegel A A A A A A h A cementtegel A 5 A A A A h 5 gepolierde betonvloer A A A A A h h 5 massief parket A h 5 A 5 A A 5 meerlagig parket A h 5 5 5 A 5 A laminaat A h h h A A h A linoleum A 5 A A A h A A kurk A 5 5 5 5 A A 5 vinyl A A A h h A A A gietvloer A A A A A 5 A A tapijt A h h h 5 A A 5
Vloerbekleding blz 20 / 22 2.6.2. Gezondheids- en milieuaspecten dampopen (ademend) thermische inertie allergeenarm Invloed op binnenklimaat milieu-impact recycleerbaar natuursteen 5 A A 5** A***** A granito 5 A A 5** A***** 5 terracotta A A A A A A keramische tegel A/h A A 5*** 5 A cementtegel 5 A A A A***** A gepolierde betonvloer h A A 5** h A massief parket A h A A**** A***** A*** meerlagig parket A h A A**** A***** A*** laminaat h h 5 h h h linoleum A h A A A A kurk A h A A**** A A*** vinyl h h h h h h gietvloer h h h h h h tapijt A h 5 5 A***** 5 * Geglazuurde tegels zijn niet dampopen ** mogelijk radon *** afhankelijk van glazuur mogelijk zware metalen **** indien afwerking met natuurlijk product (olie, beits, was ) ***** afhankelijk van herkomst grondstoffen
Vloerbekleding blz 21 / 22 3. Keuze VIBE 3.1. Vloeren van minerale oorsprong 1e keuze: Stenen vloerbekledingen met natureplus-label 2e keuze: - Natuursteen (liefst natuursteen van eigen bodem; geen goedkope import uit lageloonlanden) - Tegels met EU-ecolabel. - Zachtgebakken kleitegels (terracotta) 3.2. Vloeren van hout en houtderivaten 1e keuze: Houten vloeren en afwerkingsproducten met natureplus-label: gebruiksklaar geoliede parket: - 2-schicht parkett van Bawart, - 2-Schicht Fertigparkett van Berg & Berg, - 3-Schicht Fertigparkett van Berg & Berg, - Duo Solid van Parkett Herter GmbH, - Tabis Stratos van Bembé Parkettfabrik Juncker GmbH & Co KG. 2e keuze: Massieve houten vloeren, genageld of los gelegd (niet aan ondergrond verlijmd) en afgewerkt met plantaardige olie, was of zeepbehandeling. - Bij voorkeur lokale houtsoorten - FSC en/of PEFC-gelabeld hout geniet de voorkeur. Indien tropisch hout, is het FSC-label zeker een vereiste. 3.3. Zachte vloerbekledingen 1e keuze: Vloerbekledingen met het natureplus-label: linoleum van Forbo Flooring GmbH 2e keuze: Vloerbekledingen uit natuurlijke en nagroeibare grondstoffen, indien mogelijk geplaatst zonder verlijming: Linoleum, natuurkurk (bij voorkeur met het eco-label of het Das Kork-logo ). 3.4. Textiel vloerbekledingen 1e keuze: Tapijten met een rug van jute en een pool van natuurlijke vezels met een ecolabel (Blaue-Engel, Gut, Nordic Swanlabel) of een Cradle to Cradle - label. 2e keuze: Tapijten met een rug van jute en een pool van natuurlijke vezels met een Cradle to Cradle -label.
Vloerbekleding blz 22 / 22 4. Bronnen/nuttige links Gesamtverband Schadstoffsanierung GbR (Hrsg): Schadstoffe in Innenräumen und an Gebäuden. Rudolf Müller GmbH & Co. KG, Köln, 2010, 494p Bundesminiterium für Ernährung, landwirtschaft und Verbraucherschütz: Natürliche Fusböden aus nachwachsenden Rohstoffen, Fachagentur Nachwachsende Rohstoffe e.v. (FNR), 2010, 70 p. Drs Suzanne et Pierre Déoux: Le guide de l habitat sain. Medieco Editions, Andorra-la-Vella, 2002, 409 p. APUG NRW: Leitfaden Gesundheidsbewusst modernisieren. Wohngebäude von 1950 bis 1975. Aktionsprogramm Umwelt und gesundheit Nordrhein-Westfalen,Düsseldorf, 2004, 160 p. Armin Radünz, Alexandra Krings: Selbst renovieren-öko-logisch! Verbraucher Zentrale, Düsseldorf, 1999, 238p. Interne berichten natureplus. www.natureplus.org www.bewustverbruiken.org www.labelinfo.be www.mmk.be www.milieucentraal.nl Foto s Peter Steen & Co Alpinastone.com Habitos Vintagetimber.com Biohome Delangestreek.nl gruenerpunkt.de Forbo flooring Van Avermaet Colofon Redactie Sigrid Van Leemput Ann Vereycken Eindredactie Dimitri Alderweireldt Layout ID-advertising Nagelezen door Stuurgroep LNE Verantwoordelijke uitgever Thomas Lootvoet Grotesteenweg 91 2600 Antwerpen-Berchem