> TER ZAKE < Technische informatie Nr. 21 Verlijmen van grootformaat tegels en platen Bij de toepassing van verschillende soorten keramiek zijn trends waarneembaar. Auteur Hans Peter Schmied is Technisch Specialist bij PCI Augsburg GmbH in Duitsland Na de opkomst van mozaïek nemen nu de formaten van keramiek steeds meer toe. Dit vereist vakkundigheid en ervaring van de tegelzetter. Door gebruik van grote tegelformaten ontstaan mooie oppervlakken met weinig voegen, die de ruimtewerking vergroten en minder verontreinigingen vertonen. Maar de relatief kleine hoeveelheid voegen kan ook problemen veroorzaken. www.pci-afbouw.nl
2 > TER ZAKE < Nr. 21 Moderne keramische afwerkingen stellen hoge eisen aan de verwerker. Het water dat via beton, dekvloer of tegellijm achterblijft onder de tegels, kan door de weinige voegen maar heel langzaam verdampen. Als de ondergrond gevoelig is voor vocht, kan hierdoor schade ontstaan. Ook bij het buiten verlijmen kan het kleine aandeel aan voegen gevolgen hebben: Het ontspannende effect van de voegmortels vervalt bijna helemaal. Spanningen die door grote temperatuurverschillen in de constructie optreden, kunnen nauwelijks nog worden gecompenseerd. Daarom is het buiten verlijmen van groot formaat tegels principieel problematisch. Vooral kunstharsgebonden platen kunnen vanwege hun hoge uitzetting bij temperatuurverschillen problemen opleveren. Deze zouden slechts buiten toegepast kunnen worden na uitdrukkelijke toestemming en garantie van de producent van de platen. Niet alleen bij transport, verwerking en verlijming van grote formaten moet vakkundig te werk worden gegaan, ook bij de voorbereiding. Aan de beoordeling en voorbehandeling van de ondergrond moet veel aandacht worden besteed. Alleen als rekening wordt gehouden met al deze aspecten kan een goed resultaat worden verkregen. 1. Ondergrondbeoordeling De vlakheidseisen volgens DIN 18202 voor ondergronden waarop keramiek en natuursteen wordt gelegd bedraagt 3 mm/m. Deze kunnen bij dunbed- of vloeibedverlijming problemen opleveren. In verband met de grote lengte van de tegels en de meestal relatief scherpe kanten, vooral bij gezaagd materiaal, leidt dit zonder passende egalisatielaag van de ondergrond tot overmatig dikke lijmlagen. In het ontwerp van de nieuwe DIN 18157 wordt daarom, in verband met groot formaat tegels, verwezen naar de eventuele noodzakelijkheid van een egalisatiemortel of de toepassing van middenbedverlijming. Dat betekent dat: de vlakheid van de ondergrond voor het verlijmen heel precies beoordeeld moet worden. bij onvoldoende vlakheid, die nog wel aan de norm voldoet maar niet aan de eisen voor groot formaat tegels, een keuze gemaakt moet worden tussen de bovengenoemde verlijmingsmethoden.
> TER ZAKE < Nr. 21 3 Let op: Houd bij het maken van een offerte rekening met de extra werkzaamheden die groot formaat tegels kunnen opleveren! Voor elke methode heeft PCI een systeem. Uitvlakken kan bijv. gebeuren met egalisatiemortel PCI PERIPLAN FIJN. Deze mortel heeft uitstekende vloeieigenschappen, is gemakkelijk te verwerken en kan bij kamertemperatuur al na ongeveer drie uur met keramiek belegd worden. Wanden kunnen met PCI NANOCRET FC uitgevlakt worden. Na ca. 4 uur kunnen dan tegels of natuursteen worden aangebracht. Let op: Hoe zorgvuldiger het uitvlakken gebeurt, hoe gemakkelijker het verlijmen van de tegels en hoe beter het resultaat! Links PCI GISOGRUND, rechts PCI GISOGRUND RAPID; Op beide primers werd na ca. 10 minuten een blauwe waterdruppel aangebracht. De naar het lijkt gedroogde standaardprimer wordt weer vloeibaar, snelprimer PCI GISOGRUND RAPID is al verfilmd! Als zonder uitvlakken meteen via de middenbedverlijming wordt gewerkt, is het aan te raden voor de wanden PCI MIDIMENT te gebruiken. Bij het verlijmen van dubbelhardgebakken tegels met zeer lage wateropname moet aan de mortel altijd de flexibiliserende PCI LASTOFLEX worden toegevoegd. Voor vloeren zijn vloeibedmortels zoals PCI NANOFLOTT LIGHT of PCI RAPIDFLOTT geschikt, een flexibel makende toevoeging is dan niet nodig. 2. Bindmiddelen in de ondergrond Bij cementgebonden ondergronden kunnen, als met het voorgaande inzake ondergrondbeoordeling rekening wordt gehouden, groot formaat tegels en platen met de gebruikelijke verlijmingsmethoden worden aangebracht. Vooral bij het verlijmen op calciumsulfaatgebonden (anhydriet) ondergronden moet er rekening mee worden gehouden dat bij toepassing van grote formaten de droging van de lijm langzamer verloopt. Als de ondergrond dan niet op de juiste manier of onvoldoende is gegrondeerd, kan schade in de verbinding tussen ondergrond en lijm optreden en kunnen de tegels los komen. Bij deze ondergronden is het van groot belang de ondergrond goed te beoordelen en voorbehandelen. Dit betekent dat sinterlagen verwijderd, het oppervlak geschuurd en vervolgens gestofzuigd moet worden. Wij adviseren tot deze handelingen, ook als de producent van de vloer dit niet noodzakelijk vindt. Want niet alleen wordt het oppervlak door het schuren verbeterd, ook het drogen wordt daardoor vergemakkelijkt. Meting van het vochtgehalte volgens de CM-methode kort voor het verlijmen van de tegels is aan te raden. Het restvochtgehalte mag dan maximaal 0,5% bedragen. Bij gebruik van dispersiegrondering, bijv. PCI GISOGRUND, moet het in de productinformatie vermelde verbruik en de wachttijd tot de verfilming opgevolgd worden. Alleen dan kan een voldoende vochtremmende werking worden bereikt. Als snelgrondering PCI GISOGRUND RAPID wordt aangebracht, kan al na ca. 10 minuten met het verlijmen van de tegels worden begonnen. Als dispersieprimers worden gebruikt, is het raadzaam vooral bij een lage temperatuur de tegels of platen met een snel uithardende vloeibedmortel, bijv. PCI RAPIDFLOTT, aan te brengen. Voor wanden kan dan PCI RAPIDLIGHT worden gebruikt. Door toepassing van deze snelle mortels is de duur van de inwerking van het aanmaakwater korter. Een technisch zeer geschikte, maar arbeidsintensieve methode is de toepassing van een epoxyharsgrondering, zoals PCI EPOXIGRUND 390 c.q. PCI EPOXIGRUND RAPID. Daarmee wordt een snelle vochtdrempel ter bescherming van de calciumsulfaatondergrond (anhydriet) bereikt. De reactieharsgrondering moet nog vers met voorgedroogd kwartszand 0,3 tot 0,8 mm worden ingestrooid, om een goede hechting met de cementgebonden tegellijm te verkrijgen. Deze methode geeft de meeste zekerheid. Maar ook hier moeten de wachttijden worden gerespecteerd, en deze zijn bij lage temperaturen langer. Als het verbruik en de wachttijden worden aangehouden zoals vermeld in de productinformatie, kunnen wij garanderen dat de verlijming op de dispersieprimers geen problemen oplevert.
4 > TER ZAKE < Nr. 21 3. Materiaalbasis van keramiek en natuursteen 3.1 Tegels en platen van keramiek De gebruikelijke keramische tegels (hard gebakken, dubbelhard gebakken, met zeer lage wateropname) kunnen gewoonlijk, gezien de geringe kans op vervorming, zonder problemen relatief gemakkelijk worden verlijmd als met het voorgaande inzake de ondergrond rekening wordt gehouden. Detailfoto van een zeer gladde laag op de achterkant van een plaat (Kerlite, Cotto d Este). In dit geval moet aan de mortel voor het verlijmen PCI LASTOFLEX worden toegevoegd. 3.2 Dun keramiek (bijv. Laminam, Kerlite) Deze zeer filigrane, ook porseleinkeramiek genoemde, dubbelhardgebakken platen met zeer lage wateropname (dikte van 3 tot 11 mm) worden met of zonder behandelde achterkant geleverd. De formaten gaan tot 300 x 100 cm. Bij dit materiaal is het vereist dat de ondergrond vlak is. Ook met het volgende moet rekening worden gehouden om tijdens of na het verlijmen geen onaangename verrassingen te beleven: De platen breken gemakkelijk (in ieder geval de dunste types), ook als ze als flexibel worden beschouwd. Als het nodig zou zijn een plaat weer uit het lijmbed te halen, kan dit alleen met behulp van een draad die onder de plaat wordt getrokken. Een poging de plaat met een troffel uit de lijm te tillen, levert een gebroken plaat op! Bij toepassing van een normaal afbindende dunbedmortel kan het volgende gebeuren: Als het midden van de plaat te vroeg belast wordt, ontstaat er als gevolg van de buigzaamheid van de plaat een lichte deuk in het nog zachte lijmbed. Zodra de belasting niet langer optreedt, levert dit een verlies aan kleefkracht op, die in de loop van de tijd sterker wordt. Na verloop van tijd zal schade optreden. Daarom is het absoluut noodzakelijk de platen zonder holle ruimtes te verlijmen. Als het niet mogelijk is een lange uithardingstijd aan te houden, gebruik dan een snel uithardende lijm. In droge ruimtes kan worden verlijmd met éénkomponentige, kunststofverbeterde lijm, zoals PCI NANOFLOTT LIGHT of PCI RAPIDFLOTT voor vloeren en PCI NANOLIGHT of PCI RAPIDLIGHT voor wanden. In natte ruimtes en bij platen die aan de achterkant behandeld zijn, adviseren wij de PCI LASTOFLEX aan de mortels toe te voegen. Vaststellen van de vlakheid na aflevering
> TER ZAKE < Nr. 21 5 3.3 Tegels en platen van natuursteen Door de grote hoeveelheid steensoorten met al hun, vaak verwarrende, namen is het niet mogelijk een standaard verlijmingsadvies te geven. Vooral de wateropname en de daarmee in verband staande neiging tot vervormen moet goed onderzocht worden. Vooral verschillende soorten leisteen, Grauwacke en Serpentinite zijn sterk vervormbaar. Al bij de voorbereiding zou natuursteen als volgt getest moeten worden: De plaat dient na aflevering op het werk diagonaal op vlakheid onderzocht te worden met behulp van een stalen lineaal. Daarna wordt de plaat in een vlakke waterbak gelegd, dusdanig dat ongeveer de helft van de dikte van de plaat onder water is. Als binnen twee uur vervormingen optreden die meer bedragen dan 0,5 mm in vergelijking met de droge plaat, dan is verlijming met een cementhoudende tegellijm niet aan te bevelen. In dit geval moeten reactieharsproducten worden gebruikt. Bij dit Braziliaans leisteen van 60 x 30 cm werd al na een uur een vervorming van meer dan 0,5 mm over de diagonaal vastgesteld. Na 4 uur bedroeg deze vervorming al meer dan een millimeter. Verlijmen met cementgebonden lijm is niet aan te bevelen! 3.4 Tegels en platen van kunststeen Kunststeenplaten worden gemaakt van verschillende bindmiddelen (polyester, epoxy- en acrylhars, cement) en toevoegingen (gebroken natuursteen, glas, kwarts, e.d.). Vaak zijn deze platen (vooral bij grote formaten) voorzien van een wapeningslaag uit glasvezel en reactiehars. Deze platen vertonen een mooi oppervlak, maar kunnen bij het verlijmen problemen opleveren. Let op het volgende: De hechting met cementgebonden lijmen kan onvoldoende zijn. Het bindmiddel van de kunststeenplaten is bepalend voor de keuze van de lijm (op basis van cement of reactiehars). Polyesterhars verzeept als deze aan een alkalische omgeving wordt blootgesteld. Omdat cementhoudende mortels zeer alkalisch zijn en dit in een natte omgeving bij voortdurende vochtbelasting ook blijven, moeten platen die polyester bevatten heel nauwkeurig beoordeeld en getest worden. Ook met betrekking tot de neiging tot vervormen moet met kunststeenplaten worden opgepast. Ook hier moet de eerder beschreven test in een bak water worden gedaan. Alleen als er geen of een kleine vervorming (tot 0,5 mm over de diagonaal) optreedt, kan met cementhoudende mortels worden gewerkt. Toepassing van snelle mortels is ook hier aan te raden, om snelle uitharding van de mortel onder te plaat te verkrijgen. Bij platen die tot schotelvorming neigen, adviseren wij watervrije reactieharssystemen te gebruiken, zoals PCI COLLASTIC of PCI DURAPOX NT.
6 > TER ZAKE < Nr. 21 Het voorspachtelen met de achterzijde (gladde kant) van de lijmkam voorkomt luchtbelvorming en verbetert de hechting. Uitzettingscoëfficiënten, lengteuitzetting op balkons en terrassen Bij vergelijking van de verschillende uitzettingscoëfficiënten en de ondergrond blijkt welke krachten op constructies werken. Wij gaan uit van een 8 meter breed terras bij een temperatuurverschil van 30 C (plotselinge afkoeling van de oppervlakte van 40 C naar 10 C, bijv. bij een onweersbui): Materiaal Uitzettingscoëfficiënt Lengteverandering bij 30 C temperatuursdaling en een lengte van 8 meter Dubbelhardgebakken platen met 0,006 mm/mk (0,006 x 30 x 8 =) 1,4 mm zeer lage wateropname Natuursteen 0,008 mm/mk 1,9 mm Kunststeen 0,030 mm/mk 7,2 mm Cementdekvloer 0,012 mm/mk 2,9 mm De getallen tonen aan dat het buiten verlijmen van kunststeenplaten problemen kan opleveren. Want het verschil in de lengteverandering van de ondergrond enerzijds en de tegels of platen anderzijds veroorzaakt een extreem hoge schuifspanning die door de dunbedmortel nauwelijks gecompenseerd kan worden.
> TER ZAKE < Nr. 21 7 Verlijming van dubbelhardgebakken plaat, 90 x 90 cm. Hulpmiddelen zoals de hier gebruikte zuignap kunnen de werkzaamheden vergemakkelijken. Conclusie Het verlijmen van grootformaat tegels en platen is, vergeleken met standaardformaten, veeleisender en lastiger. Er hoeven geen problemen op te treden als de verwerker rekening houdt met de eigenschappen van de ondergrond en te gebruiken materialen. Als u een vrijblijvend advies wenst, kunt u contact met ons opnemen. Onze technische specialisten helpen u graag verder. Praktijktips voor de verwerking van groot formaat tegels en platen: Een zuignap gebruiken om de platen te dragen en plaatsen). Bij een grove profilering van de achterkant (bijv. wafelpatroon) is het aan te raden de achterkant eerst voor te spachtelen, ook bij gebruik van een vloeibedmortel. Luchtbelvorming kan de hechtkracht verlagen. Om een net gelegde plaat uit het lijmbed te halen een draad eronder door trekken, waardoor deze los komt van de lijm. Te vroege belasting van de platen vermijden; evt. hardschuimplaten erop leggen om de belasting beter te verdelen. Kijk voor productinformatie, instructiefilms, brochures, technische tips en voorbeeldadviezen op www.pci-afbouw.nl
Voor bouwprofessionals BASF Nederland B.V. Construction Chemicals Karolusstraat 2, 4903 RJ Postbus 132, 4900 AC Oosterhout N.Br. T +31-88-47 666 47 F +31-162-42 96 94 Vanuit België : T +31-162-47 66 88 F +31-162-42 96 94 www.pci-afbouw.nl PCI-Afbouw@basf.com PCI voor bouwprofessionals Het merk PCI staat al meer dan 50 jaar garant voor een hoge kwaliteit en uitstekende verwerkingseigenschappen. De systemen zijn ontwikkeld voor professionele gebruikers en omvatten o.a. Primers Tegellijmen Voegmortels Voegkitten Egalisatiemortels, uitvlakmortels, ontkoppelings- en versterkingsmatten Reparatie- en snelmontagemortels, waterplug Aangiet- en ondersabelingsmortels Waterdichtingssystemen voor natte ruimte, balkon, terras en zwembad, (kimpasta, kimband, dichtmanchetten, binnen- en buitenhoeken, afdichtingsmatten) Waterdichtingssystemen voor kelder en gevel Snelbouwsystemen (douche-elementen en XPS-hardschuimplaten) Bouwchemische producten (kleurstoffen, vezels, oliën) Reinigingsmiddelen Agent voor PCI Augsburg GmbH Piccardstrasse 11 D-86159 Augsburg Vanuit Nederland : T +31-88-47 666 00 F +31-88-47 666 99 Vanuit België : T +49-2388-349 130 F +49-2388-349 156 Wij breiden ons assortiment regelmatig uit met producten die zijn gebaseerd op de nieuwste technologieën, zoals nano- en geopolymeertechnologie. Onze snel uithardende, stofarme en lichtgewicht systemen zijn hieruit voortgekomen. Kijk op www.pci-afbouw.nl voor brochures, productinformatie, technische adviezen, tips en instructiefilms. 04-2013