Vervangt NEN-ISO 1101:1987, NEN-EN-ISO 1101:1995 Ontw. Nederlandse norm Dit document mag slechts op een stand-alone PC worden geinstalleerd. Gebruik op een netwerk is alleen. toestaan als een aanvullende licentieovereenkomst voor netwerkgebruik met NEN is afgesloten. This document may only be used on a stand-alone PC. Use in a network is only permitted when a supplementary license agreement for us in a network with NEN has been concluded. NEN-ISO 1101 (nl) Geometrische Product Specificaties (GPS) - Geometrische toleranties - Toleranties van vorm, richting, plaats en slag (ISO 1101:2004,IDT) Geometrical Product Specifications (GPS) - Geometrical tolerancing - Tolerances of form, orientation, location and run-out (ISO 1101:2004,IDT) ICS 01.100.20; 17.040.10 december 2004
NEN-ISO 1101 Dit document bevat de vertaling in het Nederlands van de internationale norm ISO 1101:2004. De internationale norm ISO 1101:2004 heeft de status van Nederlandse norm. Normcommissie 341 091 "Productgeometrie" Apart from exceptions provided by the law, nothing from this publication may be duplicated and/or published by means of photocopy, microfilm, storage in computer files or otherwise, which also applies to full or partial processing, without the written consent of the Netherlands Standardization Institute. The Netherlands Standardization Institute shall, with the exclusion of any other beneficiary, collect payments owed by third parties for duplication and/or act in and out of law, where this authority is not transferred or falls by right to the Reproduction Rights Foundation. Auteursrecht voorbehouden. Behoudens uitzondering door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van het Nederlands Normalisatie-instituut niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm, opslag in computerbestanden of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. Het Nederlands Normalisatie-instituut is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen voor verveelvoudiging te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden, voor zover deze bevoegdheid niet is overgedragen c.q. rechtens toekomt aan de Stichting Reprorecht. Although the utmost care has been taken with this publication, errors and omissions cannot be entirely excluded. The Netherlands Standardization Institute and/or the members of the committees therefore accept no liability, not even for direct or indirect damage, occurring due to or in relation with the application of publications issued by the Netherlands Standardization Institute. Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Het Nederlands Normalisatie-instituut en/of de leden van de commissies aanvaarden derhalve geen enkele aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade, ontstaan door of verband houdend met toepassing van door het Nederlands Normalisatie-instituut gepubliceerde uitgaven. 2005 Nederlands Normalisatie-instituut Postbus 5059, 2600 GB Delft Telefoon (015) 2 690 390, Fax (015) 2 690 190
Inhoud Inleiding...2 1 Onderwerp en toepassingsgebied...4 2 Normatieve verwijzingen...4 3 Termen en definities...5 4 Grondbeginselen...5 5 Symbolen...6 6 Tolerantiekader...8 7 Van een tolerantie voorziene elementen (getolereerde elementen)...8 8 Tolerantiezones...9 9 Referenties...13 10 Aanvullende aanduidingen...15 11 Theoretisch zuivere maten...16 12 Beperkende specificaties...16 13 Geprojecteerde tolerantiezone...17 14 Maximum-materiaaleis...17 15 Minimum-materiaaleis...18 16 Vrije toestand...18 17 Onderling verband tussen geometrische toleranties...18 18 Definities van geometrische toleranties...19 Bijlage A (informatief) Voormalige praktijken...49 Bijlage B (normatief) Bepaling van geometrische afwijkingen...52 Bijlage C (normatief) Verband met de GPS-matrix...56 Bibliografie...58 1
Inleiding Deze internationale norm is een norm voor geometrische productspecificatie (GPS) en moet worden beschouwd als een algemene GPS-norm (zie ISO/TR 14638). Hij heeft invloed op de schakels 1 en 2 van de reeks normen voor vorm, richting, plaats en slag, en op schakel 1 van de reeks normen voor referenties. Zie bijlage C voor meer gedetailleerde informatie over het verband tussen deze internationale norm en de GPS-matrix. Deze internationale norm is een basisdocument en beschrijft de grondbeginselen voor geometrische toleranties. Het wordt echter aanbevolen om voor meer gedetailleerde informatie de in hoofdstuk 2 en tabel 2 genoemde normen te raadplegen. Zie ISO 3098-2 voor de weergave van het schrift (verhoudingen en afmetingen). In het belang van eenduidigheid zijn alle figuren in deze norm getekend in de projectie volgens de eerste kwadrant met maten en toleranties in millimeters. Het is duidelijk dat de projectie volgens de derde kwadrant en andere maateenheden even goed hadden kunnen worden gebruikt zonder afbreuk te doen aan de gestelde grondbeginselen. De figuren in deze internationale norm zijn een toelichting op de tekst en zijn niet bedoeld als weergave van een werkelijke toepassing. Daarom laten de figuren alleen de relevante grondbeginselen zien en bevatten zij niet alle maten en toleranties. Zie ISO 7083 voor de uiteindelijke weergave van de symbolen voor geometrische toleranties (verhoudingen en afmetingen). Bijlage A van deze internationale norm is alleen ter informatie gegeven. Hij bevat oude aanduidingen op tekening die hier zijn weggelaten en niet langer worden toegepast. Er moet worden opgemerkt dat het voormalig gebruik van de term circularity is vervangen door de term roundness omwille van de samenhang met andere normen. Definities van elementen zijn ontleend aan ISO 14660-1 en ISO 14660-2 die nieuwe termen bevatten die verschillen van de termen in de vorige uitgave van deze internationale norm. In de tekst zijn de oude termen tussen haakjes vermeld achter de nieuwe termen. Voor de toepassing van deze norm worden de termen hart en hartvlak gebruikt voor afgeleide elementen met een zuivere vorm, en de termen midden en middenvlak voor afgeleide elementen met een niet-zuivere vorm. Verder zijn in de verklarende figuren, dus niet de technische tekeningen waarvoor de regels van ISO 128 (alle delen) gelden, de volgende soorten gebruikt. 2
Elementniveau Soort element Details Nominaal element (ideaal element) integraal element afgeleid element /hart oppervlak/vlak /hart vlak Zichtbaar doorlopende dikke dunne gemengde streep met lange strepen Werkelijk element integraal element oppervlak doorlopende dikke (vrije hand) Benaderd element Vervangend element Begrenzing van de tolerantiezone Doorsnede, toelichtend vlak, hulpvlak Verlenging, maat, aanhaal, referentie integraal element afgeleid element integraal element afgeleid element referentie oppervlak vlak rechte ideaal vlak rechte vlak oppervlak/vlak vlak vlak dikke gemengde streep met korte strepen dikke stippel Lijnsoort dikke gemengde streep met dubbele strepen, dubbele stippen dikke gemengde streep met dubbele stippen dikke streep met korte dubbele strepen dunne doorlopende dunne streep met lange en korte strepen doorlopende dunne Achter een vlak dunne streep dunne gemengde streep dunne streep (vrije hand) dunne gemengde streep met korte strepen dunne stippel dunne gemengde streep met dubbele strepen, dubbele stippen dunne gemengde streep met dubbele stippen dunne streep met korte dubbele strepen dunne streep dunne streepmet korte strepen dunne streep 3
Geometrische productspecificaties (GPS) Geometrische toleranties Toleranties van vorm, richting, plaats en slag BELANGRIJK De figuren in deze internationale norm zijn bedoeld als toelichting op de tekst en/of het geven van voorbeelden voor de specificatie op een technische tekening; de figuren laten alleen de van toepassing zijnde grondbeginselen zien en bevatten niet alle maten en toleranties. Als gevolg hiervan zijn de figuren geen weergave van een volledig werkstuk en zijn niet van een kwaliteit die vereist is voor toepassing in de industrie (in termen van volledige overeenstemming met de door ISO/TC 10 en ISO/TC 213 opgestelde normen), en als zodanig niet geschikt voor overname als leerstof. Deze en toekomstige uitgaven van ISO 1101 zullen worden herzien voor de opname van verbeterde figuren zodra nieuwe aanvullingen van ISO 1101 het stadium van publicatie hebben bereikt. 1 Onderwerp en toepassingsgebied Deze internationale norm bevat basisinformatie en geeft eisen voor de geometrische toleranties van werkstukken. Het is een basisdocument en beschrijft de grondbeginselen voor geometrische toleranties. OPMERKING Andere, in hoofdstuk 2 en tabel 2 genoemde internationale normen geven meer gedetailleerde informatie over geometrische toleranties. 2 Normatieve verwijzingen De volgende documenten waarnaar is verwezen zijn onmisbaar voor de toepassing van dit document. Bij gedateerde verwijzingen is alleen de aangehaalde versie van toepassing. Bij ongedateerde verwijzingen is de laatste versie van het document (met inbegrip van wijzigingsbladen) waarnaar is verwezen van toepassing. ISO 128-24:1999 Technical drawings General principles of presentation Part 24: Lines on mechanical engineering drawings ISO 1660:1987 Technical drawings Dimensioning and tolerancing of profiles ISO 2692:-- 1) Geometrical product Specification (GPS) Geometrical tolerancing Maximum material requirement (MMR) and least material requirement (LMR) ISO 5458:1998 Geometrical product specifications (GPS) Geometrical tolerancing Positional tolerancing ISO 5459:1981 ISO 8015:1985 Technical drawings Geometrical tolerancing Datums and datumsystems for geometrical tolerances Technical drawings Fundamental tolerancing principle ISO 10578:1992 Technical drawings Tolerancing of orientation and location Projected tolerance zone ISO 10579:1993 Technical drawings Dimensioning and tolerancing Non-rigid parts 1) Nog te publiceren (Herziening van ISO 2692:1988). 4
ISO/TS 12180-1:2003 Geometrical Product Specifications (GPS) Cylindricity Part 1: Vocabulary and parameters of cylindrical form ISO/TS 12180-2:2003 Geometrical Product Specifications (GPS) Cylindricity Part 2: Specification operators ISO/TS 12181-1:2003 Geometrical Product Specifications (GPS) Roundness Part 1: Vocabulary and parameters of roundness ISO/TS 12181-2:2003 Geometrical Product Specifications (GPS) Roundness Part 2: Specification operators ISO/TS 12780-1:2003 Geometrical Product Specifications (GPS) Straightness Part 1: Vocabulary and parameters of straightness ISO/TS 12780-2:2003 Geometrical Product Specifications (GPS) Straightness Part 2: Specification operators ISO/TS 12781-1:2003 Geometrical Product Specifications (GPS) Flatness Part 1: Vocabulary and parameters of flatness ISO/TS 12781-2:2003 Geometrical Product Specifications (GPS) Flatness Part 2: Specification operators ISO 14660-1:1999 Geometrical Product Specifications (GPS) Geometrical features Part 1: General terms and definitions ISO 14660-2:1999 Geometrical Product Specifications (GPS) Geometrical features Part 2: Extracted median line of a cylinder and a cone, extracted median surface, local size of an extracted feature ISO/TS 17450-2:2002 Geometrical Product Specifications (GPS) General concepts Part 2: Basic tenets, specifications, operators and uncertainties 3 Termen en definities Voor de toepassing van deze norm gelden de definities in ISO 14660-1 en ISO 14660-2 en de volgende definitie. 3.1 tolerantiezone gebied of ruimte begrensd door een of meer geometrisch zuivere en of vlakken, en gekenmerkt door een lineaire afmeting die tolerantie wordt genoemd OPMERKING Zie ook 4.4. 4 Grondbeginselen 4.1 Geometrische toleranties moeten in overeenstemming met functionele eisen worden vastgelegd. Fabricage- en keuringseisen kunnen van invloed zijn op geometrische toleranties. OPMERKING Het op een tekening aanduiden van geometrische toleranties betekent niet noodzakelijk het toepassen van een bepaalde fabricage-, meet- of pasmethode. 4.2 Een op een element toegepaste geometrische tolerantie definieert de tolerantiezone waarbinnen zich dat element moet bevinden. 5
4.3 Een element is een bepaald gedeelte van een werkstuk, zoals een, een of een vlak; deze elementen kunnen integraal zijn (bijv. het manteloppervlak van een cilinder) of afgeleid (bijv. een midden of middenvlak). Zie ISO 14660-1. 4.4 Afhankelijk van het te tolereren kenmerk en de wijze waarop het wordt bemaat, is de tolerantiezone een van de volgende: het gebied binnen een cirkel; het gebied tussen twee concentrische cirkels; het gebied tussen twee en op gelijke afstand of tussen twee evenwijdige rechte en; de ruimte binnen een cilinder; de ruimte tussen twee co-axiale cilinders; de ruimte tussen twee vlakken op gelijke afstand of twee evenwijdige vlakken; de ruimte binnen een bol. 4.5 Tenzij een meer beperkende eis is vermeld, bijv. door een verklarende opmerking (zie figuur 8), mag het getolereerde element binnen deze tolerantiezone elke vorm en richting hebben. 4.6 De tolerantie geldt over het hele bereik van het beschouwde element tenzij anders volgens hoofdstukken 12 en 13 is aangegeven. 4.7 Geometrische toleranties die zijn toegekend aan elementen die aan een referentie zijn gerelateerd, beperken niet de vormafwijkingen van het referentie-element zelf. Het kan noodzakelijk zijn om voor het (de) referentie-element(en) vormtoleranties vast te leggen. 5 Symbolen Zie tabellen 1 en 2. Tabel 1 Symbolen voor geometrische kenmerken Toleranties Kenmerken Symbool Referentie Paragraaf Vorm Rechtheid nee 18.1 Vlakheid nee 18.2 Rondheid nee 18.3 Cilindriciteit nee 18.4 Richting Profielzuiverheid van een nee 18.5 Profielzuiverheid van een vlak nee 18.7 Evenwijdigheid ja 18.9 Haaksheid ja 18.10 Hoek ja 18.11 Profielzuiverheid van een ja 18.6 Profielzuiverheid van een vlak ja 18.8 Zie vervolg 6
Tabel 1 (einde) Toleranties Kenmerken Symbool Referentie Paragraaf Plaats Plaatszuiverheid ja of nee 18.12 Concentriciteit (voor middelen) ja 18.13 Coaxialiteit (voor harten) ja 18.13 Symmetrie ja 18.14 Profielzuiverheid van een ja 18.6 Profielzuiverheid van een vlak ja 18.8 Slag Circulaire slag ja 18.15 Totale slag ja 18.16 Tabel 2 Aanvullende symbolen Omschrijving Symbool Verwijzing Aanduiding van de tolerantie hoofdstuk 7 Aanduiding van het referentieelement hoofdstuk 9 en ISO 5459 Aanduiding van deelreferentie ISO 5459 Theoretisch zuivere maat hoofdstuk 11 Geprojecteerde tolerantiezone hoofdstuk 13 en ISO 10578 Maximum-materiaaleis hoofdstuk 14 en ISO 2692 Minimum-materiaaleis hoofdstuk 15 en ISO 2692 Vrije toestand (niet-vormvaste werkstukken) hoofdstuk 16 en ISO 10579 Rondom (profiel) 10.1 Omhullende-eis ISO 8015 Gemeenschappelijke zone 8.5 Kern- of voetcirkeldiameter 10.2 Buiten- of topcirkeldiameter 10.2 Steekcirkeldiameter 10.2 Lijnelement 18.9.4 Niet convex 6.3 In elke doorsnede 18.13.1 7
6 Tolerantiekader 6.1 De eisen staan vermeld in een rechthoekig kader dat in twee of meer vakken is verdeeld. Deze vakken bevatten van links naar rechts in de hieronder gegeven volgorde (zie voorbeelden in figuren 1, 2, 3, 4 en 5): het symbool voor het geometrische kenmerk; de tolerantiewaarde in dezelfde eenheid als die van de lengtematen. Deze waarde wordt voorafgegaan door het symbool indien de tolerantiezone cirkelvormig of cilindrisch is, of door het symbool S indien de tolerantiezone bolvormig is; indien van toepassing, de letter of letters die een aanduiding zijn voor de referentie of gemeenschappelijke referentie of het referentiesysteem (zie voorbeelden in figuren 2, 3, 4 en 5). Figuur 1 Figuur 2 Figuur 3 Figuur 4 Figuur 5 6.2 Indien een tolerantie voor meer dan een element van toepassing is, moet dit boven het tolerantiekader worden aangegeven met het aantal elementen gevolgd door het symbool (zie voorbeelden in figuren 6 en 7). Figuur 6 Figuur 7 6.3 Indien vereist, moeten aanduidingen die de vorm van het element karakteriseren, bij het tolerantiekader worden vermeld (zie voorbeeld in figuur 8). OPMERKING Zie ook tabel 2. Figuur 8 6.4 Indien het noodzakelijk is om van een element meer dan een geometrisch kenmerk vast te leggen, mogen voor het gemak de eisen in onder elkaar gelegen tolerantiekaders worden vermeld (zie voorbeeld in figuur 9). Figuur 9 7 Van een tolerantie voorziene elementen (getolereerde elementen) Het tolerantiekader moet met het getolereerde element worden verbonden door een aanhaal die begint vanaf een zijkant van het kader en eindigt met een pijl op een van de volgende manieren: op de begrenzings van het element of op op het verlengde van de begrenzings (maar duidelijk gescheiden van de maat) indien de tolerantie betrekking heeft op de of het oppervlak zelf (zie voorbeelden in figuren 10 en 11); de pijl mag gericht zijn op een referentie die met een aanhaal met het bedoelde oppervlak is verbonden (zie voorbeeld in figuur 12); 8
Figuur 10 Figuur 11 Figuur 12 als een verlengde van de maat indien de tolerantie betrekking heeft op de midden of het middenvlak of een dat door het zo bemate element wordt bepaald (zie voorbeelden in figuren 13, 14 en 15). Figuur 13 Figuur 14 Figuur 15 Indien nodig, moet de aanduiding die de vorm van het element vastlegt ( in plaats van een vlak) bij het tolerantiekader worden vermeld (zie figuren 88 en 89). OPMERKING Indien het getolereerde element een is, kan een nadere aanduiding nodig zijn om de richting te bepalen, zie figuur 89. 8 Tolerantiezones 8.1 De breedterichting van de tolerantiezone ligt loodrecht op de voorgeschreven geometrische vorm (zie voorbeelden in figuren 16 en 17) tenzij anders aangegeven (zie voorbeelden in figuren 19 en 20). OPMERKING De richting van de aanhaal alleen bepaalt niet de definitie van de tolerantie. 9
a Referentie A. Aanduiding op tekening Uitleg Figuur 16 Figuur 17 a Referentie A. Aanduiding op tekening Uitleg Figuur 18 Figuur 19 De hoek α in figuur 18 moet worden vermeld, ook al is hij gelijk aan 90. Bij rondheid ligt de breedterichting van de tolerantiezone in een vlak loodrecht op de nominale hart. 8.2 Bij een in één richting getolereerd(e) middel of midden of middenvlak: is de breedterichting van de plaatszuiverheidstolerantiezone gebaseerd op het patroon van de theoretisch zuivere maten (TED = theoretically exact dimensions) en is 0 of 90 zoals aangegeven door de richting van de pijl van de aanhaal, tenzij anders aangegeven (zie voorbeeld in figuur 20); 10
Bestelformulier Stuur naar: NEN Standards Products & Services t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214 2600 WB Delft NEN Standards Products & Services Postbus 5059 2600 GB Delft Vlinderweg 6 2623 AX Delft Ja, ik bestel ex. NEN-ISO 1101:2004 nl Geometrische Product Specificaties (GPS) - Geometrische toleranties - Toleranties van vorm, richting, plaats en slag 184.88 T (015) 2 690 390 F (015) 2 690 271 www.nen.nl/normshop Wilt u deze norm in PDF-formaat? Deze bestelt u eenvoudig via www.nen.nl/normshop Gratis e-mailnieuwsbrieven Wilt u op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op het gebied van normen, normalisatie en regelgeving? Neem dan een gratis abonnement op een van onze e-mailnieuwsbrieven. www.nen.nl/nieuwsbrieven Gegevens Bedrijf / Instelling T.a.v. O M O V E-mail Klantnummer NEN Uw ordernummer BTW nummer Postbus / Adres Postcode Plaats Telefoon Fax Factuuradres (indien dit afwijkt van bovenstaand adres) Postbus / Adres Postcode Plaats Datum Handtekening Retourneren Fax: 015 2 690 271 E-mail: klantenservice@nen.nl Post: NEN Standards Products & Services, t.a.v. afdeling Klantenservice Antwoordnummer 10214, 2600 WB Delft (geen postzegel nodig). Voorwaarden De prijzen zijn geldig tot 31 december 2018, tenzij anders aangegeven. Alle prijzen zijn excl. btw, verzend- en handelingskosten en onder voorbehoud bij o.m. ISO- en IEC-normen. Bestelt u via de normshop een pdf, dan betaalt u geen handeling en verzendkosten. Meer informatie: telefoon 015 2 690 391, dagelijks van 8.30 tot 17.00 uur. Wijzigingen en typefouten in teksten en prijsinformatie voorbehouden. U kunt onze algemene voorwaarden terugvinden op: www.nen.nl/leveringsvoorwaarden. LEREN, WERKEN EN GROEIEN MET NEN preview - 2018