a Novartis company Glaucoom Alles over glaucoom, de ziekte, de oorzaak en de behandelingsmogelijkheden.
Inhoud 4 Voorwoord 6 Het oog 8 8 9 10 12 14 14 16 Glaucoom Oorzaken en ontstaan Gevolgen van verhoogde oogboldruk Diagnose en vroege herkenning van glaucoom Behandeling van glaucoom Behandelingsdoelen en verantwoordelijkheden van de patiënt Oogdruppels juist toedienen Vaak gestelde vragen 18 Woordenlijst 3
Voorwoord Het menselijk lichaam beschikt over verschillende zintuigen om indrukken uit de omgeving op te nemen. Een van die vijf zintuigen is het gezichtsvermogen, naast het gehoor, de smaak, het reukvermogen en de tastzin. Onze ogen zijn gespecialiseerd in het waarnemen van lichtprikkels, en omdat visuele prikkels een belangrijke rol spelen in onze moderne samenleving, zijn onze ogen nu misschien belangrijker dan ooit. Veel oogaandoeningen zijn ernstig. Ze kunnen het gezichtsvermogen aantasten of zelfs tot blindheid leiden en zo de levenskwaliteit sterk doen afnemen. Een van die ernstige, chronische oogaandoeningen is glaucoom. Het is een aandoening die de oogzenuw aantast. De grootste risicofactor is een verhoogde oogboldruk of intraoculaire druk. Wereldwijd lijden naar schatting 60 miljoen mensen aan glaucoom en ongeveer 5 miljoen daarvan zijn als gevolg van de aandoening blind. In België, 2% van de mensen boven 40 jaar hebben glaucoom. De risico stijgt met de leeftijd, zo lijden 4% van de mensen van 80 jaar aan glaucoom. 4
Terwijl veel oogaandoeningen gepaard gaan met uiterlijke symptomen zoals rode ogen, pijn aan de ogen of verslechtering van het gezichtsvermogen, treden in het beginstadium van glaucoom geen duidelijke symptomen op. In het begin merkt de patiënt dus niet dat hij de sluipende en pijnloze aandoening heeft. Om deze progressieve aandoening vast te stellen, zijn voorzorgsmaatregelen en een vroege herkenning heel belangrijk, want u noch uw oogarts ziet aan de buitenkant van uw ogen of u aan glaucoom lijdt. In deze brochure leest u wat de oorzaak van glaucoom is, hoe de aandoening wordt vastgesteld en hoe de behandeling eruitziet. Het doel hiervan is vooral u te motiveren en te helpen meewerken aan het nemen van voorzorgsmaatregelen, het stellen van de diagnose en de behandeling. 5
Het oog We kunnen het oog onderverdelen in twee helften: het voorste en het achterste deel, die van elkaar worden gescheiden door de lens en het regenboogvlies (de iris). Het oog bestaat uit verschillende lagen: de sclera, het adervlies en het netvlies. Elke laag heeft een specifieke taak. Zo zijn de lichtgevoelige zintuigcellen in het netvlies verantwoordelijk voor het eigenlijke zien. Het licht dat op het oog valt, wordt door de lens gebundeld en op het netvlies afgebeeld. De zintuigcellen in het netvlies nemen deze prikkel waar, verwerken hem en sturen hem via de oogzenuw naar de hersenen. Het oog moet min of meer vormstabiel zijn om goed te kunnen werken. De vormstabiliteit is mogelijk dankzij een bepaalde druk in het oog. Die noemen we de oogboldruk. Hij bedraagt in normale gevallen 12 tot 21 millimeter kwik (mmhg). De oogboldruk blijft op peil door de voortdurende productie van kamerwater in het achterste deel van het oog. Het kamerwater stroomt naar de voorste oogkamer (dat is de holte tussen het hoornvlies, de lens en het regenboogvlies). 6
Omdat het kamerwater voortdurend wordt aangemaakt, is het belangrijk dat het ook continu kan worden afgevoerd. Die afvoer vindt plaats via een zeefachtige structuur, het trabeculum, en een fijn afvoerkanaal, het kanaal van Schlemm. Oogspier Fibrae zonulares (zonulavezels) Lens Sclera Adervlies Oogzenuw Pupil Regenboogvlies Hoornvlies Voorste oogkamer Trabeculum Afvoerkanaal Achterste oogkamer Straallichaam Bloedvaten Netvlies Bouw van het oog 7
Glaucoom Oorzaken en ontstaan Naarmate men ouder wordt, veranderen de weefsels en structuren in het oog. In een door glaucoom aangetast oog verandert bijvoorbeeld het trabeculum. Het verhardt en daarom kan er minder kamerwater worden afgevoerd dan bij een gezond oog. Dat betekent dat de productie van het kamerwater dezelfde blijft, maar dat de afvoer vermindert. Daardoor ontstaat er een storing in de drukverhoudingen in het oog, en de oogboldruk stijgt. Kamerwaterstroom in een gezond oog Kamerwaterstroom in een ziek oog 8
Gevolgen van verhoogde oogboldruk Vooral de oogzenuw reageert fel op een verhoogde oogboldruk. De oogzenuw stuurt de informatie die de ogen waarnemen door naar de hersenen. Door een verhoogde oogboldruk lijdt het oog mechanische schade en bovendien krijgen de zenuwvezels in de loop van de maanden en de jaren onvoldoende zuurstof en voedingsstoffen. Als dit te lang duurt, sterft de oogzenuw langzaam af. Meestal zijn beide ogen aangetast. Zonder geschikte behandeling zullen blinde vlekken ontstaan en kan zelfs blindheid optreden. Oogzenuw Verstoorde afvoer van kamerwater en de gevolgen ervan 9
Diagnose en vroege herkenning van glaucoom Hoe kan glaucoom worden vastgesteld? Meting van de oogboldruk Het is relatief eenvoudig om de oogboldruk te meten. Men maakt daarvoor gebruik van een van de volgende methoden: Bij de standaardmethode wordt de oogboldruk gemeten door rechtstreeks contact met de sclera. Bij de zogenoemde non-contactmethode wordt de oogboldruk gemeten zonder het oog aan te raken. Kracht Druk Meting van de oogboldruk 10
Onderzoek van de oogzenuw De meting van de oogboldruk alleen volstaat niet voor het vaststellen van glaucoom. Een verhoogde oogboldruk is namelijk niet de enige factor die tot beschadiging van de oogzenuw kan leiden. Omdat beschadiging van de oogzenuw uiteindelijk tot een ernstige achteruitgang van het gezichtsvermogen of zelfs tot blindheid kan leiden, is het voor de diagnose van glaucoom bijzonder belangrijk om de oogzenuw te onderzoeken. Voor een goede beoordeling van de oogzenuw is veel ervaring noodzakelijk, want de oogzenuw ziet er bij veel mensen verschillend uit. Zelfs de grootte van de kop van de oogzenuw, dat wil zeggen het deel van de oogzenuw dat zichtbaar is voor de oogarts, verschilt van patiënt tot patiënt. Kop van de oogzenuw in een gezond oog Kop van de oogzenuw in een aangetast oog Met de vriendelijke medewerking van: Online Journal of Ophthalmology De werking van de oogzenuw kan men controleren aan de hand van een gezichtsveldonderzoek. Uit dat onderzoek kan de arts afleiden of de oogzenuw al beschadigd is door de verhoogde oogboldruk en hoe vergevorderd de schade is. 11 Sinds enkele jaren bestaan er moderne beeldvormende technieken (HRT, OCT, GDx) om de oogzenuw en de zenuwvezels in het netvlies te onderzoeken.
Belang van de diagnostische mogelijkheden Men moet beseffen dat alle technieken slechts diagnostische bouwstenen zijn die samen tot de diagnose glaucoom kunnen leiden. De afzonderlijke technieken kunnen de arts op een dwaalspoor brengen; alleen alle resultaten samen kunnen tot een juiste diagnose leiden. De meting van de oogboldruk alleen volstaat dus niet. Een allesomvattend onderzoek door de oogarts biedt zekerheid voor een bepaalde periode. Ook als de aandoening wordt vastgesteld, moet op regelmatige tijdstippen opnieuw een onderzoek plaatsvinden. Zo moet een trouwe glaucoompatiënt ongeveer om de drie maanden de oogboldruk laten controleren door zijn oogarts, en het gezichtsveld en de oogzenuw moeten minstens eenmaal per jaar worden onderzocht. Behandeling van glaucoom Oogdruppels Meestal wordt glaucoom behandeld met behulp van oogdruppels. Verschillende werkzame bestanddelen kunnen de druk in de oogbol verlagen. Ze herstellen het slechte evenwicht tussen de aanvoer en afvoer van kamerwater door de productie van kamerwater te verminderen en/of door de afvoer te verbeteren. Als de oogarts glaucoom vaststelt, zal hij meestal beginnen met een monotherapie. Dat wil zeggen dat hij één soort oogdruppels met één werkzaam bestanddeel zal voorschrijven. Die druppels moeten een- tot tweemaal per dag worden aangebracht in het oog. Bij het bepalen van de behandeling houdt de oogarts ook rekening met onderliggende aandoeningen 12
en met de leeftijd van de patiënt, met de waarde van de oogboldruk en met reeds bestaande schade aan het oog. Pas als men vaststelt dat de oogboldruk onvoldoende daalt met één geneesmiddel, zal een extra geneesmiddel worden voorgeschreven of een combinatietherapie worden gestart. Meestal gaat men pas tot een operatie over als andere behandelmogelijkheden om verschillende redenen niet meer volstaan. Belangrijk om te weten is bovendien dat een operatie bij glaucoom de gezichtsscherpte niet verbetert. Laserbehandeling en operatie Bij sommige patiënten neemt de werking van oogdruppels in de loop der jaren af, bij andere patiënten volstaan oogdruppels niet en bij nog andere is de oogzenuw al te zwaar beschadigd voor een behandeling met oogdruppels. Deze patiënten kunnen een laserbehandeling of operatie ondergaan, waarbij men kunstmatige afvoerkanaaltjes in het oog maakt om de oogboldruk te regelen en de schade zo veel mogelijk te beperken. 13
Behandelingsdoelen en verantwoordelijkheden van de patiënt Alle mogelijke behandelingen bij glaucoom hebben als enige doel de aandoening te stoppen. De reeds opgetreden schade kan niet worden hersteld; echte genezing is niet mogelijk. Daarom is uw medewerking van het grootste belang. Alleen u kunt door therapietrouw en regelmatige controles bij uw oogarts uw gezichtsvermogen behouden. De bijwerkingen van de behandeling, bijvoorbeeld branderigheid, rode ogen of het gevoel dat er iets in het oog zit, kunnen ongemak veroorzaken. Veel patiënten hebben het daar moeilijk mee omdat de aandoening zelf in het beginstadium geen waarneembare ongemakken veroorzaakt. Net daarom is uw medewerking zo belangrijk, want hoewel er in het begin geen symptomen optreden, gaat het om een ernstige oogaandoening die tot blindheid kan leiden als ze niet wordt behandeld. Tegenwoordig bestaan er moderne diagnostische technieken en een betere, doeltreffende behandeling. Laat deze kans niet onbenut! Oogdruppels juist toedienen Door oogdruppels op de juiste manier toe te dienen, worden de beste resultaten bereikt met de behandeling. Daarom geven we u 1 hier enkele tips om oogdruppels juist toe te dienen. Kijk omhoog en buig uw hoofd naar achteren. Trek met uw linkerhand het onderste ooglid een beetje naar beneden, zodat er ruimte ontstaat tussen het ooglid en het oog. 14
Houd het flesje ondersteboven net boven de rand van het onderste ooglid. Druk zacht op het flesje, zodat een druppel in de ruimte tussen het ooglid en het oog valt. Let op dat u met het flesje het oog of het ooglid niet aanraakt, om te voorkomen dat de inhoud wordt besmet met ziektekiemen. 2 3 Sluit daarna voorzichtig uw oog en druk ongeveer 1 minuut op de ooghoek naast de neus. Zo vermijdt u dat de werkzame bestanddelen onnodig in de bloedsomloop terechtkomen en mogelijk bijwerkingen veroorzaken. Lees goed de hele bijsluiter voordat u uw geneesmiddel gaat gebruiken. 15
Vaak gestelde vragen Vaak gestelde vragen Ik weet niet of er een druppel in mijn oog is terechtgekomen. Zal ik voor alle zekerheid nog een druppel toedienen? Dien in dat geval altijd nog een druppel toe, zodat u er zeker van bent dat de behandeling wordt voortgezet. U kunt de druppels koel bewaren, zodat u beter voelt of er een druppel in uw oog terechtkomt. Wat moet ik doen als er per ongeluk te veel druppels in mijn oog terechtgekomen zijn? Het oog kan slechts een beperkte hoeveelheid vocht opnemen en dat is doorgaans maximaal één druppel. Als u per ongeluk te veel druppels aanbrengt, wordt het teveel aan vocht vanzelf afgevoerd. Kunnen er interacties optreden tussen mijn oogdruppels en andere geneesmiddelen? In principe wel. Vertel uw oogarts welke geneesmiddelen u gebruikt, zodat hij het meest geschikte geneesmiddel voor u kan bepalen. Laat ook uw huisarts weten welke oogdruppels u gebruikt. Ik gebruik twee verschillende soorten oogdruppels. Kan ik die na elkaar aanbrengen in mijn oog? Wacht 10-15 minuten voor u de tweede oogdruppels aanbrengt. 16
Moet ik mijn contactlenzen verwijderen voor ik oogdruppels aanbreng? Verwijder uw contactlenzen voor u oogdruppels tegen glaucoom aanbrengt en zet uw lenzen pas na ongeveer 15 minuten opnieuw in. Moet ik het flesje oogdruppels schudden voor gebruik? Dat hangt ervan af welke oogdruppels u gebruikt. Suspensies moet u altijd schudden voor gebruik. Raadpleeg in geval van twijfel uw oogarts of apotheker of lees de bijsluiter. Moet ik oogdruppels koel en donker bewaren? Ook dit hangt van af van welk type oogdruppels u gebruikt. Raadpleeg daarom uw oogarts of apotheker of lees in de bijsluiter de bewaarinstructies voor uw oogdruppels. Heb ik voldoende oogdruppels tot het volgende geplande onderzoek na 3 maanden? Normaal gesproken zal uw oogarts u drie flesjes oogdruppels voorschrijven, als uw oogboldruk goed onder controle is. Gemiddeld komt u één maand toe met een flesje. Oogdruppels zijn, afhankelijk van het soort preparaat, vier tot zes weken houdbaar, zodat u net voldoende geneesmiddelen hebt tot de volgende controle na drie maanden. 17
Woordenlijst Adervlies: Fibrae zonulares: Fotoreceptoren: GDx: Glasachtig lichaam: Hoornvlies: HRT: Kamerwater: Kanaal van Schlemm: Lens: Ook choroidea genoemd. Het is het grootste deel van het middelste oogvlies en het zit tussen de sclera en het netvlies in het achterste deel van de oogbol. Het voorziet het netvlies van zuurstof en voedingsstoffen. Ook zonulavezels genoemd. Elastische vezels waaraan de lens is opgehangen. Zintuigcellen van het netvlies. Toestel dat met behulp van scanning laser polarimetry de achterkant van het oog aftast en de dikte van de verschillende zenuwvezels meet. Na de meting vergelijkt het apparaat de dikte van de vezels in het netvlies met de normale dikte in een gezond oog. Zo kunnen kleine afwijkingen van de normale toestand worden vastgesteld. Geleiachtige, doorzichtige substantie die tussen de lens en het netvlies zit. Ook cornea genoemd. Het glasheldere, door traanvocht bevochtigde, gewelfde deel aan de voorkant van het buitenste oogvlies. Afkorting van Heidelberg Retina Tomografie. Een computergestuurd optisch systeem dat de oogzenuw heel precies kan opmeten. Helder lichaamsvocht dat in de achterste oogkamer wordt geproduceerd door het straallichaam en dat naar het voorste deel van het oog stroomt. Het houdt de oogdruk op peil. Ringvormig kanaal waarlangs het kamerwater wordt afgevoerd. Een kristalhelder, elastisch lichaam dat zich zowel aan de voorkant als aan de achterkant van het oog bevindt. Het bundelt het via de pupil binnenkomende licht aan de achterkant van het oog, zodat op het netvlies een scherp beeld ontstaat. 18
Netvlies: OCT: Oogboldruk: Oogkamers: Oogzenuw: Oogzenuwkop: Regenboogvlies: Sclera: Scotoom: Straallichaam: Trabeculum: Ook retina genoemd (van het Latijnse rete, net ). Het is een laag van gespecialiseerd zenuwweefsel aan de achter- en binnenkant van het oog. In het netvlies wordt het invallende licht omgezet in zenuwimpulsen. Afkorting voor optische coherentietomografie. Het is een onderzoek van de achterkant en het achterste deel van het oog. Ook intraoculaire druk genoemd. Hij zorgt ervoor dat het hoornvlies voortdurend bol en glad is, dat de afstand tussen het hoornvlies, de lens en het netvlies van het oog altijd dezelfde is en dat de fotoreceptoren op het netvlies gelijkmatig zijn verdeeld. Een normale oogboldruk bedraagt 12-21 mmhg. Het kamerwater regelt de oogboldruk. Met kamerwater gevulde, holle ruimte in het voorste en achterste deel van het oog. Dit is de tweede hersenzenuw en het eerste deel van de gezichtsbaan. Hij bestaat uit ongeveer 1 miljoen zenuwvezels. De oogzenuw stuurt de visuele informatie van het netvlies naar de hersenen. Aandoeningen van de oogzenuw leiden vaak tot blinde vlekken in het getroffen oog. Ook papil genoemd. Het is de plek in de oogbol waar de oogzenuw aankomt. Ook iris genoemd. Het is een door pigmenten gekleurd luik voor het oog. Het regelt de lichtinval in het oog. De opening wordt onwillekeurig geregeld door de samentrekking van spieren. Ook harde oogrok genoemd (skleros is Grieks voor hard ). De sclera omhult de oogbol bijna volledig en beschermt het oog. Hij behoort samen met het hoornvlies (cornea) tot het buitenste oogvlies. Of blinde vlek. Afgenomen gevoeligheid op een bepaalde plek in het gezichtsveld, waarbij de patiënt in verschillende delen van het gezichtsveld zwarte of grijze vlekken ziet of een vervaagd of vertekend beeld heeft. Blinde vlekken worden vaak niet of pas laat opgemerkt. Ook corpus ciliare genoemd. In het straallichaam wordt het kamerwater geproduceerd en naar het oog vrijgegeven. Een zeefachtig netwerk waardoor het kamerwater van de voorste oogkamer naar het kanaal van Schlemm vloeit. 19
Deze informatie wordt u aangeboden door A healthy decision Sandoz nv Telecom Gardens Medialaan 40 - B-1800 Vilvoorde Tel.: +32 2 722 97 97 - Fax: +32 2 722 97 90 www.sandoz.be a Novartis company 2012/LL/002