6 december a. Herfstkleuren

Transcriptie

1 TLthema & 6 december a

2 Colofon colofon Inhoud Inhoud Ed Asscheman Hoofdredacteur (071) Ton Stolk Redacteur (071) Angelique Bosman Bureauredacteur (071) Groeiseizoen 5 Wat bepaalt de herfstkleuren van een boom, heester of vaste plant? Belangrijk zijn de klimaatomstandigheden zoals temperatuur en vocht, en de genetische eigenschappen van de plant. Om dan optimaal te genieten van de herstkleuren is de zon een onmisbare factor. Indian Summer 6 Dendroloog Piet de Jong plaatst de herfstkleuren in het perspectief van het sortiment. Verschillende voorbeelden zijn te geven van recente introducties die een vlammend beeld op kunnen leveren. Vooral in het Acer-sortiment zijn goede cultivars die een rode herfstkleur vertonen. Bert Hassing Vormgever (071) Piet de Jong Wim Oudshoorn Pierre Theunissen Gert Fortgens 12 Sortimentsdeskundige Pierre Theunissen heeft in de loop van de jaren een enorm archief opgebouwd van bomen in herfsttooi. Op dertig pagina s toont hij dat sortiment in alfabetische volgorde, van Acer tot Zelkova. Van de bomen zijn overzichts- en detailfoto s te zien. Coniferen/Klimmers 42 Bescheidener is het sortiment coniferen en klimmers. Vooral bij coniferen is het verbazingwekkend dat deze aantrekkelijke herfstkleuren hebben in het najaar. Pierre Theunissen noemt Ginkgo, Taxodium en Pseudolarix. Parthenocissus is de topper onder de klimmers. Schipholweg 1, Postbus 9324, 2300 PH Leiden Secretariaat: Linda Laman en Alice Hoogenboom T (071) , F (071) , E tuinenlandschap@hortipoint.nl. Exploitatie Elsevier bedrijfsinformatie BV, Postbus 16502, 2500 BM Den Haag, T (070) , F (070) Uitgever: Geert van Oosterhout. Advertenties Marlène van Kester (070) , Michael Streef (070) , Bert Bakker (account manager), Corrie Somers (commercieel manager). F (070) Druk: Senefelder Misset BV, Doetinchem. 2001, Elsevier bedrijfsinformatie BV. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Algemene voorwaarden: op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van Elsevier bedrijfsinformatie bv zijn van toepassing de voorwaarden, welke zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel te Amsterdam. Uitgever en auteurs verklaren dat dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld, evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op bedoelde informatie. Lezers wordt met nadruk aangeraden deze informatie niet geïsoleerd te gebruiken, maar af te gaan op hun professionele kennis en ervaring en de te gebruiken informatie te controleren. Heesters 44 Op tien pagina s zet Pierre Theunissen het herfstsortiment heesters op een rij. Vooral het Cornus-sortiment is in het najaar een lust voor het oog. Cornus alba kleurt intensief rood, Cornus kousa is vlammend rood. De rij begint bij Aesculus parviflora en eindigt bij Zanthoxylum. Voorwoord Voorwoord Vaste planten 54 Wim Oudshoorn en Gert Fortgens tonen de vaste planten in herfstkleuren. Het is een verzameling van soortjes zoals Darmera peltata en Geranium wlassovianum. Ook zijn er verrassingen bij zoals Paeonia Immaculée, een verkleurende pioen. is het vijfde en laatste themanummer van dit jaar dat is bijgevoegd bij Tuin&Landschap. In dit themanummer is een overzicht opgenomen van bomen, coniferen, klimplanten, heesters en vaste planten die mooi tonen in de herfst. Het geheel levert een prachtig beeld op van een jaargetijde waarin afscheid wordt genomen van de zomer en de planten zich voorbereiden op de winter. Ook de achtergronden van die herfstverkleuring worden belicht met een overzicht van recente introducties. Met dit themanummer wil de redactie het sortiment eens op een andere manier belichten. In plaats van de gebruiks- en sierwaarde toe te lichten, is nu gekozen voor een specifiek element: hoe tonen de bomen in de herfst? Deze uitgave was er nooit gekomen zonder de medewerking van sortimentsdeskundige Pierre Theunissen. Hij heeft in de loop van de jaren een enorme diaverzameling opgebouwd en veel kennis verzameld over herfstkleuren. Daarvan is in deze uitgave dankbaar gebruikgemaakt. Ook in 2002 maakt de redactie themanummers. In februari staat een uitgave over daktuinen op stapel en in april verschijnt een nummer over de Floriade 2002, die op 6 april volgend jaar van start gaat. Tuin & Landschap 25a (2001) 3

3 Het einde van het Het einde van het groeiseizoen groeiseizoen September en vooral oktober zijn maanden waarin de natuur duidelijk maakt dat er ingrijpende veranderingen staan te gebeuren. Vooral onze bladverliezende gewassen laten die veranderingen duidelijk zien. Om het winterklimaat te kunnen overleven, passen zij zich aan door hun blad af te stoten. En dat gaat vaak met veel kleurspektakel gepaard. Foto: PPWW, Daan Smit De natuur gaat efficiënt met zijn grondstoffen om en laat daarom zo weinig mogelijk verloren gaan. Bruikbare stoffen zoals suikers en zetmeel worden in de herfst uit het blad teruggewonnen en als zetmeel in het levende hout van stam, takken en wortels opgeslagen. Daarmee verdwijnt ook het bladgroen, het chlorofyl, uit de bladeren - de bladgroenkorrels bevatten veel zetmeel - en krijgen de resterende kleurstoffen in het blad de overhand. Nuances van geel en oranje tot oranjerood overheersen daarna. Al die nuances van geel worden veroorzaakt door blad-carotenoïden die eveneens zetmeel kunnen vormen. Als voorbeelden gelden: Acer, Amelanchier, Betula, Populus en Fagus, maar ook Liriodendron, Carya, Larix en Ginkgo. Maar er kan ook rood in het palissadenparenchym, de cilindervormige cellen direct onder de opperhuid ontstaan. Dit rood komt voor rekening van kleurstof anthocyaan. Beroemd zijn in dit verband: Acer en Quercus uit Oost-Amerika en Liquidambar. Als bladeren al deze fraaie kleurnuances tonen leven ze nog steeds. Pas na afsterven verdorren ze en kleuren dan in de regel naar bruin. Heel divers Het verschijnsel van herfstkleuren beperkt zich overigens niet tot uitsluitend bladverliezend loofhout. Want bladverliezende, of beter gezegd naaldverliezende coniferen, zoals Larix, Pseudolarix en Taxodium, kunnen er ook wat van. Zelfs veel kruidachtige gewassen, zoals Hosta en varens (Osmunda regalis), doen ijverig mee. En dan zijn er nog de groenblijvers zoals Mahonia en Berberis, die ook niet helemaal achterblijven. Het is daardoor onmogelijk compleet te zijn in een opsomming van soorten die aantrekkelijke herfstkleuren vertonen, om over cultivars nog maar te zwijgen. Zon en bodem De vorming van herfstkleuren wordt sterk bepaald door de klimaatomstandigheden. Zo worden kleuren intenser bij helder, zonnig nazomerweer met koude nachten. Maar ook het vochtgehalte van de grond, de mineralenhuishouding en het kalkgehalte zijn van grote invloed. Dit verklaart waarom de kleuren niet elk jaar hetzelfde zijn. Voor een optimaal genieten van herfstkleuren is zon een onmisbare factor. Zonder zon lichten de kleuren niet briljant op. Optimale herfstkleuren komen overigens slechts in enkele gebieden op aarde voor. De belangrijkste zijn: zuidelijk Zuid-Amerika, oostelijk Noord- Amerika, Zuidoost-Europa en Oost-Azië. Ook hier lijken grote verschillen in dag- en nachttemperatuur en veel helder, dus zonnig weer van essentieel belang. Nieuwe inzichten Onderzoekers van de universiteit van het Amerikaanse Madison in Wisconsin verkondigen over het ontstaan van herfstkleuren een nieuwe theorie. In diverse publicaties in kranten en tijdschriften, zoals Natuur & Techniek, werd de afgelopen maanden hun theorie toegelicht. In die stukken vertelt bosbouwer Bill Hoch wat volgens hem de functie van herfstkleuren is. Samengevat komt het er op neer dat in de zomermaanden het chlorofyl (bladgroen) in het blad het zonlicht absorbeert. Planten gebruiken die energie voor de fotosynthese. In dit fotochemisch proces of assimilatie ontstaan koolhydraten uit koolzuurgas, water en lucht. Als in het najaar voor de bladval het bladgroen wordt afgebroken om hieruit het zetmeel (koolhydraten) te halen, hebben planten nog altijd behoefte aan energie uit zonlicht om dit proces te volbrengen. Daarentegen kan diezelfde zon oorzaak zijn van verbranding van het verblekende, transparanter wordend blad. Een groot aantal plantensoorten compenseert daarom het verlies aan bladgroen door de vorming van anthocyaan aan het bladoppervlak. Volgens de onderzoekers beschermt het rode pigment het blad tegen verbranding en compenseert het de teruglopende capaciteit om zonlicht te absorberen. Bill Hoch stelt wel dat naast hoge lichtinval ook andere stressoren aanzetten tot deze pigmentvorming. De onderzoekers noemen in dit verband: extreme kou, droogte en een laag voedingsniveau. Tot slot melden zij dat Europese boomsoorten minder anthocyaan vormen omdat zij dat minder nodig hebben. In West-Europa zijn gemiddeld de nachten warmer en de dagen minder zonnig dan in bijvoorbeeld oostelijk Noord-Amerika. De Europese bomen hebben de bescherming van de rode kleurstof anthocyaan dus niet zo nodig, verklaart Bill Hoch. Tuin & Landschap 25a (2001) 5

4 Is een Indian Summer in Is een Indian Summer in Nederland een utopie? Nederland een utopie? Iedereen heeft ze wel eens gezien, in werkelijkheid of op de tv: de vlammende landschappen van de Indian Summer in Noord-Amerika of kleurrijke herfstlandschappen in Japan, Korea of, dichter bij huis op de Balkan en in Turkije. Maar die Indian Summer is in Nederland nooit zo fel. Toch is er hoop. Een aantal recente introducties ondersteunt dit. Diverse bomen en struiken uit Amerika, Japan en de Balkan worden in menige catalogus en dendrologische handboek geroemd om hun herfstkleur. Helaas valt in de Nederlandse praktijk die kleur vaak bitter tegen. Dat komt vooral doordat in bovengenoemde gebieden de weersomstandigheden het meest gunstig zijn voor optimale rode herfstkleuren. Voor een felle roodverkleuring is namelijk een combinatie nodig van warme dagen en koude nachten. Wat gebeurt er onder die omstandigheden? Allereerst trekt het nog groene blad paars weg. Na de afbraak van het bladgroen komen de rode kleurstoffen vrij in de cellen van het blad en vertoont het oranje tot purperrode kleurschakeringen. Uit ervaringen en onderzoek is steeds meer duidelijk geworden dat het in die gebieden een combinatie is van de gunstige weersomstandigheden en de genetische eigenschappen van de betreffende individuele bomen en struiken. Deze genetische aanleg kan onder minder gunstige omstandigheden, dus bijvoorbeeld hier in Nederland, van doorslaggevende betekenis zijn voor het wel of niet optreden van de rode herfstkleur. Ervaring met Acer Rubrum In het Von Gimbornarboretum in Doorn staat een oude Acer rubrum Schlesingeri die steevast eind augustus in de top rood begint te verkleuren. Dit gaat door tot rond half oktober als het onderste deel van de kroon in vuur en vlam staat. Enkele andere exemplaren van deze soort in het arboretum verkleuren ook altijd. Maar er staan er ook die hoogstens in de top wat rood kleuren en slechts in bepaalde jaren meedoen aan het kleurenfestijn. Deze verschillen zijn ook bij Amerikaans onderzoek aan het licht gekomen. Exemplaren van Acer rubrum die op hun natuurlijke standplaats goed kleuren, zijn vegetatief vermeerderd en op proefvelden geplant in arboreta en universiteitsterreinen over de gehele Verenigde Staten. Een aantal verkleurde op vrijwel alle proefplaatsen, andere slechts op een deel. Van de exemplaren die overal verkleurden, zijn er enkele benoemd. Zij vormen samen met andere, door kwekers geselecteerde vormen een zeer herfstkleurzekere reeks met namen als: Autumn Flame, October Glory, Red King en Red Sunset. Opvallend bij zo n zekere verkleurder is dat het sint-janslot op een later tijdstip dan de rest van de boom eveneens rood verkleurt. Dit laatste is een goede indicatie van de sterk genetische aanleg voor een goede herfstkleur. Een waar kleurenspektakel In het Engelse Westonbirt Arboretum trekken de herfstkleuren in de Acer Glades jaarlijks in korte tijd bezoekers. Een Acer Glade is een lintbeplanting van Japanse esdoorns. Van de best kleurende typen van Acer palmatum en A. japonicum in de originele Acer Glade zijn door massaselectie nakomelingen verkregen waarmee de New Acer Glade is aangeplant. Het resultaat is een waar kleurenspektakel. Verantwoordelijk voor dit effect zijn tot nu toe onbenaamde zaailingen. Japanse esdoorns hebben de naam fraaie herfstkleuren te vertonen, maar van het omvangrijke sortiment geven slechts enkele cultivars elk jaar een rode herfstkleur. Voorbeelden hiervan zijn Acer japonicum Aconitifolium en van A. palmatum de cultivars Nicholsonii, Orangeola, Ornatum en Osakazuki. Meer dan alleen esdoorn Behalve de esdoorns is het Sorbus commixta die in Japan en Korea tijdens de herfst in het landschap opvalt. Ook hier is selectie noodzakelijk voor een betrouwbaar effect in onze parken. Het wordt dan ook tijd dat in ons land De felle, maar ook bonte herfstkleuren van de niet-benaamde Japanse esdoornselecties in de Acer Glade van het Westonbirt Arboretum in Engeland zijn jaarlijks een enorme publiekstrekker. de in Zweden gemaakte selecties, zoals Dodong, nader worden beproefd. Er zijn soorten die een goede naam hebben als het om rode herfstkleuren gaat. Voorbeelden zijn: Euonymus alatus, Liquidambar styraciflua, Oxydendron arboreum en Quercus palustris. Daarnaast zijn er diverse potentiële kandidaten. Met selectie valt daarin nog veel te bereiken. Als voorbeeld: Nyssa sylvatica maakt met name in het Engelse arboretum Sheffield Park al jaren elke herfst de blits. Nieuwe cultivars als Autumn Cascades, Jermyns Flame, Sheffield Park en Wisley Bonfire kunnen ook bij ons deze boomsoort populair maken. Veel potentie hebben verder Euonymus europaeus en E. hamiltonianus. Een voorbode hiervan is de selectie E. hamiltonianus Indian Summer. Deze lijst is met diverse soorten van onder meer Amelanchier, Aronia, Berberis, Cotoneaster, Enkianthus, Photinia, Rhus en Viburnum uit te breiden. Nodig is daarvoor massaselectie in zaailingen uit materiaal van diverse herkomst, zowel van natuurlijke groeiplaatsen als van in cultuur al redelijk kleurende exemplaren. Foto s: J.R.P. van Hoey Smith Potentiële geslachten en soorten voor goede herfstkleuren (wisselvallig, nog verdere selectie nodig) Acer circinatum Acer maximowiczianum Acer pseudosieboldianum Acer sieboldianum Amelanchier Aronia Berberis Cercidiphyllum japonicum Cotinus coggygria Cotinus obovatus Euonymus alatus Euonymus europaeus Euonymus hamiltonianus Hamamelis Liquidambar styraciflua Nyssa sylvatica Photinia Pseudolarix amabilis Rhododendron luteum Sorbus commixta Sorbus sargentiana In de herfst kleurt de volgroeide Nyssa sylvatica in het Engelse Sheffield Park Arboretum geleidelijk aan naar zeer fraai en fel rood. Van de boom zijn onder de naam Sheffield Park nakomelingen in de handel gebracht. Voor herfstkleuren zekere soorten en cultivars oranjerood Acer japonicum Aconitifolium Acer japonicum Vitifolium Acer palmatum Koreanum Acer palmatum Nicholsonii Acer palmatum Orangeola Acer palmatum Ornatum Acer palmatum Osakazuki Acer rubrum Autumn Flame Acer rubrum October Glory Acer rubrum Red King Acer rubrum Red Sunset Acer rubrum Scanlon Acer rubrum Schlesingeri Acer tataricum Fire (A. ginnala Fire ) Acer tataricum Flame (A. ginnala Flame ) Amelanchier laevis Amelanchier lamarckii Berberis thunbergii Electra Cornus alba Siberica Cornus baileyi Hamamelis intermedia Jelena Hamamelis vernalis Sandra Fothergilla major Leucothoe Zeblid (Scarletta) Parthenocissus quinquefolia Parthenocissus tricuspidata Prunus kurilensis Ruby Prunus sargentii Prunus sargentii Rancho Prunus Spire Quercus palustris Quercus rubra Rhus glabra Rhus glabra Laciniata Rhus trichocarpa Rhus typhina Dissecta rood Aronia arbutifolia Berberis koreana Berberis Red Tears Berberis stenophylla Brilliant Berberis thunbergii Golden Ring Berberis thunbergii Pink Queen Berberis thunbergii Smaragd Cotoneaster horizontalis Robustus Euonymus hamiltonianus Indian Summer paarsrood Callicarpa bodinieri Profusion Euonymus alatus Compactus Euonymus bungeanus purperrood Euonymus grandiflorus Euonymus oxyphyllus Fraxinus americana Autumn Applause Fraxinus americana Autumn Purple Fraxinus americana Rosehill Fraxinus angustifolia Raywood Liquidambar styraciflua Worplesdon 6 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 7

5 Overzicht Overzicht Acer campestre Elsrijk 12 Acer campestre Nanum 12 Acer cappadocicum 12 Acer cappadocicum Aureum 12 Acer carpinifolium 12 Acer cissifolium 12 Acer davidii subsp. grosseri 13 Acer heldreichii subsp. trautvetteri 13 Acer japonicum Aconitifolium 13 Acer palmatum 14 Acer palmatum Autumn Glory 14 Acer palmatum Bloodgood 14 Acer palmatum Dissectum Rubrifolium 14 Acer palmatum Dissectum 14 Acer palmatum Heptalobum 15 Acer palmatum Katsura 15 Acer palmatum Linearilobum 15 Acer palmatum Nicholsonii 15 Acer palmatum Nuresagi 15 Acer pectinatum 16 Acer pensylvanicum 16 Acer platanoides Palmatifidum 16 Acer platanoides Schwedleri 16 Acer rubrum 17 Acer rubrum Gerling 18 Acer rubrum Ital 18 Acer rubrum Morgan 18 Acer rubrum Red King 18 Acer rubrum Scanlon 18 Acer rubrum Schlesingeri 17 Acer rufinerve 19 Acer saccharinum 19 Acer saccharinum Pyramidale 19 Acer saccharum 19 Acer saccharum subsp. nigrum 19 Acer shirasawanum Aureum 20 Acer shirasawanum Palmatifolium 20 Acer tataricum subsp. ginnala 20 Aesculus flava 21 Aesculus hippocastanum 21 Aesculus parviflora 44 Aesculus pavia 21 Amelanchier laevis Ballerina 44 Amelanchier lamarckii 44 Amsonia elliptica 54 Amsonia hubrichtii 54 Aralia continentalis 54 Aralia elata 45 Aronia melanocarpa var. elata 44 Aronia prunifolia 44 Asimina triloba 45 Berchemia racemosa 43 Betula ermanii Blush 21 Betula lenta 21 Betula maximowicziana 22 Betula medwediewii 22 Betula papyrifera 22 Broussonetia papyrifera 45 Calycanthus floridus var. laevigatus 45 Carpinus betulus 22 Carpinus betulus Purpurea 23 Carpinus betulus Quercifolia 23 Carpinus caroliniana 23 Carya cordiformis 24 Carya ovata 23 Castanea sativa 24 Celastrus orbiculatus 43 Ceratostigma plumbaginoides 54 Cercidiphyllum japonicum 24 Chionanthus virginicus 46 Cladrastis kentukea 25 Cornus alba 46 Cornus alternifolia 46 Cornus florida 47 Cornus florida Rainbow 47 Cornus kousa 46 Cornus mas 47 Cornus nuttallii 47 Cotinus coggygria 47 Crataegus persimilis 25 Darmera peltata 54 Disanthus cercidifolius 47 Eriolobus trilobatus 47 Eucommia ulmoides 25 Euonymus alatus Compactus 48 Euonymus americanus var. angustifolius 48 Euonymus hamiltonianus 48 Euonymus hamiltonianus subsp. sieboldianus 48 Euonymus planipes 48 Eupatorium capillifolium 54 Euphorbia griffithii 55 Euphorbia palustris 55 Euphorbia villosa 55 Euptelea polyandra 49 Fagus orientalis 26 Fagus sylvatica 26 Fothergilla gardenii 49 Fothergilla major 49 Fraxinus angustifolia Raywood 26 Fraxinus excelsior Jaspidea 26 Fraxinus pennsylvanica Summit 27 Fraxinus pennsylvanica Zundert 27 Geranium cantabrigiense 55 Geranium macrorrhizum 55 Geranium sanguineum 55 Geranium wlassovianum 55 Ginkgo biloba 42 Gleditsia triacanthos 27 Gymnocladus dioica 27 Hakonechloa macra Aureola 55 Halesia carolina 49 Hamamelis intermedia Feuerzauber 50 Hamamelis intermedia Westerstede 50 Hamamelis japonica 50 Hamamelis mollis 50 Hamamelis virginiana 50 Heuchera Lace Ruffles 56 Hosta (diverse soorten en cultivars) 56 Hydrangea anomala subsp. petiolaris 43 Imperata cylindrica Red Baron 56 Itea virginica 50 Koelreuteria paniculata 27 Larix decidua 42 Liquidambar styraciflua 28 Liquidambar styraciflua Lane Roberts 28 Liquidambar styraciflua Moraine 28 Liquidambar styraciflua Paarl 29 Liquidambar styraciflua Palo Alto 29 Liquidambar styraciflua Worplesdon 29 Magnolia hypoleuca 50 Magnolia tripetala 50 Mahonia bealei 51 Malus tschonoskii 30 Malus tschonoskii Thalys 30 Malus Kola 30 Miscanthus sinensis Purpurea 56 Morus alba 30 Nyssa sylvatica 31 Osmunda regalis 56 Oxydendrum arboreum 51 Paeonia Immaculée 57 Panicum virgatum Rotstrahlbusch 57 Parrotia persica 51 Parrotia persica Vanessa 51 Parthenocissus quinquefolia 43 Parthenocissus tricuspidata 43 Pennisetum alopecuroides Cassian 57 Phellodendron amurense 31 Photinia villosa 51 Polygonatum falcatum Variegatum 57 Polygonatum x hybridum 57 Polygonatum multiflorum 57 Poncirus trifoliata 52 Populus tremula 32 Prunus incisa Cunera 32 Prunus maackii 33 Prunus nipponica 33 Prunus sargentii 33 Prunus serrulata Taihaku 33 Prunus Accolade 32 Prunus Kursar 32 Prunus Spire 34 Pseudolarix amabilis 42 Pyrus calleryana Bradford 34 Pyrus calleryana Chanticleer 34 Quercus coccinea 35 Quercus coccinea Splendens 35 Quercus dentata 35 Quercus frainetto 35 Quercus marilandica 36 Quercus palustris 36 Quercus petraea 35 Quercus pontica 36 Quercus rubra 37 Quercus rubra Magic Fire 37 Quercus velutina 38 Rhus glabra Laciniata 52 Rhus orientalis 52 Rhus typhina 52 Ribes aureum 52 Rosa rugosa 52 Sassafras albidum var. molle 38 Sorbus alnifolia 39 Sorbus fruticosa 39 Sorbus intermedia 39 Sorbus intermedia Brouwers 39 Sorbus sargentiana 40 Sorbus thuringiaca Fastigiata 41 Stachyurus praecox 52 Stewartia pseudocamellia 53 Taxodium distichum 42 Tilia tomentosa 40 Ulmus x hollandica Commelin 41 Vaccinium oldhamii 53 Viburnum lentago 52 Viburnum opukus 52 Viburnum plicatum var. tomentosum 53 Vitis amurensis 43 Vitis coignetiae 43 Vitis flexuosa 43 Zanthoxylum piperitum 53 Zelkova carpinifolia 41 Zelkova serrata Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 11

6 Acer campestre Nanum Acer davidii var. grosseri Acer campestre Elsrijk Acer heldreichii subsp. trautvetteri Acer campestre Nanum is een dwergboompje, veelal op stam gekweekt, met een warmgele herfstkleur. Acer davidii var. grosseri heeft geeloranje herfstkleuren. Acer campestre Elsrijk is tot nu toe de meest gekweekte straatboomselectie uit A. campestre. De boom kleurt helder lichtgeel. Acer cappadocicum en A. cappadocicum Aureum Acer heldreichii subsp. trautvetteri is een grote boom die aan A. pseudoplatanus doet denken. Hij heeft rode herfstkleuren en mooie, rode vruchtvleugels. Acer carpinifolium Acer japonicum Aconitifolium Acer cappadocicum en A. cappadocicum Aureum verkleuren beide naar heldergeel, maar worden weinig toegepast. Acer carpinifolium groeit meestal struikvormig. Het blad is voor een esdoorn misleidend. De herfstkleur is geel. Acer cissifolium Acer cissifolium wordt een kleine boom of grote struik met een schermvormige kroon. Het blad is drietallig en geeft een fraaie oranjerode herfstkleur. Acer japonicum Aconitifolium is een van de meest bekende Japanse esdoorns. Ook vanwege de fraaie herfstkleur - terecht - veel aangeplant. 12 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 13

7 Acer palmatum Linearilobum Acer palmatum Nuresagi Acer palmatum Autumn Glory Acer palmatum Acer palmatum Linearilobum is een zeer fijnbladige selectie. Acer palmatum Nuresagi Acer palmatum Heptalobum Acer palmatum Autumn Glory Acer palmatum Katsura Acer palmatum Bloodgood Acer palmatum Heptalobum Acer palmatum Bloodgood is een forse groeier. Acer palmatum kan uitgroeien tot een kleine boom. Binnen de soort Acer palmatum bestaat een schier oneindig aantal bladvormen, bladkleuren en groeivormen. Vele daarvan krijgen oogverblindende herfstkleuren. Acer palmatum Katsura Acer palmatum Nicholsonii Acer palmatum Dissectum Acer palmatum Dissectum Rubrifolium Acer palmatum Dissectum en Acer palmatum Dissectum Rubrifolium zijn beide zeer fijnbladig en groeien langzaam. Acer palmatum Nicholsonii is een goede groeier. 14 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 15

8 Acer rubrum Acer platanoides Palmatifidum Acer pectinatum Acer pectinatum is een slangenhuid esdoorn met geelgeaderd blad. Acer rubrum valt, behalve met zijn rode bloeiwijzen in het voorjaar, ook op met zijn rode herfstkleuren (foto boven, rechts en rechtsonder). Acer platanoides Schwedleri Acer platanoides, de Noorse esdoorn, kleurt over het algemeen in het najaar mooi geel. Acer platanoides Palmatifidum kleurt heldergeel. Acer rubrum Schlesingeri Acer pensylvanicum Acer platanoides Schwedleri verkleurt naar roodoranje, maar dit komt omdat het blad het hele jaar door al een hoog anthocyaangehalte bevat. Acer pensylvanicum is één van de slangenhuid esdoorns die vanwege de opvallende wasstrepen op de bast wordt toegepast. Het grove, drielobbige blad krijgt een gele herfstkleur. Acer rubrum Schlesingeri is een oude cultivar met een heel betrouwbare oranje herfstkleur. 16 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 17

9 Acer rubrum Gerling Na de Tweede Wereldoorlog is sterk geselecteerd in Acer rubrum, vooral door Amerikaanse kwekers. Het resultaat is een aantal opgaande bomen met briljante herfstkleuren. Acer rufinerve Acer saccharinum Acer rubrum Morgan Acer rufinerve is één van de esdoorns met gestreepte bast die een roodoranje herfstkleur krijgt. Acer rubrum Ital Acer saccharinum, en zijn cultivars Pyramidale en Laciniatum Wieri vormen zeer grote bomen met gelige herfsttinten. Acer saccharum Acer rubrum Red King Acer rubrum Scanlon Acer saccharum kleurt fraai goudgeel. Acer saccharum subsp. nigrum Acer saccharum subsp. nigrum kleurt donkerrood. 18 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 19

10 Aesculus flava Acer shirasawanum Aureum Acer shirasawanum Palmatifolium Aesculus flava kleurt in de herfst naar heldergele tinten. Aesculus pavia Aesculus hippocastanum De Amerikaanse Aesculus pavia verkleurt naar warm oranjegeel evenals zijn cultivars. Acer tataricum subsp. ginnala Betula ermanii Blush Betula lenta Aesculus hippocastanum kleurt meestal bruinig-geel, met soms een exemplaar dat heldergeel verkleurt. De herfstkleur zal overigens met de huidige ernstige aantastingen door de paardekastanjemineermot nu wel tegenvallen. Acer tataricum subsp. ginnala vormt een struikvorm die tot 6 m hoog uitgroeit. Het drielobbig blad verkleurt naar geel, rood en paars. Onze inheemse berken, Betula pendula en Betula pubescens verkleuren in het najaar naar geel en gelig-bruin. Echt spectaculair wordt een aantal exoten. Zeer aanbevelenswaardig zijn Betula ermanii Blush en Betula lenta, beide compact groeiend en felgeel verkleurend. 20 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 21

11 Betula maximowicziana Carpinus betulus Quercifolia Carpinus betulus Quercifolia kleurt nog een beetje feller dan de soort. Betula maximowicziana heeft een groot blad en een vrij losse habitus. Carpinus caroliniana Carya ovata Betula medwediewii Betula medwediewii is struikvormig en zeer dicht groeiend, met een bijzonder fraaie gele herfstkleur. Betula papyrifera Carpinus betulus De Amerikaanse Carpinus caroliniana verkleurt naar oranje. Deze wordt overigens weinig gekweekt. Betula papyrifera is eveneens vrij los groeiend. Carpinus of haagbeuk houdt zijn blad vaak tot na de winter. Daarvoor verkleurt het blad warmgeel, zoals C. betulus en C. betulus Purpurea. Carya verkleurt prachtig heldergeel. C. ovata kleurt warmgeel. 22 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 23

12 Cladrastis kentukea Carya cordiformis Carya cordiformis verkleurt lichter geel dan Carya ovata en heeft een iets smaller blad. Cladrastis kentukea of geelhout is een breed en onregelmatig groeiende boom met een korte stam. Vaak is de boom meerstammig. Het blad is afwisselend geveerd. Castanea sativa Cercidiphyllum japonicum Crataegus persimilis Eucommia ulmoides Castanea sativa, onze eetbare kastanje, wordt een zeer grote boom met een enorme stam en een brede kroon. In de zomer heeft hij fraai getand, glanzend blad dat in de herfst naar warm gelig-bruin verkleurt. Crataegus persimilis is een meidoornsoort met grote doornen, fraaie rode vruchten en een heldergele herfstkleur die overigens ook oranje tot rood kan zijn. Cercidiphyllum japonicum is meestal een meerstammige struik tot 6 à 8 m hoogte met hartvormig blad. De herfstkleuren variëren van geel tot rood in alle denkbare nuances. Eucommia ulmoides is een vrij zeldzame boom met lang, puntig en donkergroen blad dat naar heldergeel verkleurt. Net als bij Cornus kan men bij deze soort draden trekken als men de bladeren voorzichtig scheurt. 24 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 25

13 Fagus sylvatica Fraxinus pennsylvanica Fagus orientalis Gleditsia triacanthos Bij onze inheemse beuk, Fagus sylvatica (foto s rechts), overheersen gelige en warmbruine tinten. Vooral in hellingbossen en bosranden kan men dit goed waarnemen. Fagus orientalis (foto boven) heeft een duidelijk lichtere kleur dan Fagus sylvatica. Fraxinus angustifolia Raywood Fraxinus pennsylvanica, een Amerikaanse es, verkleurt fraai geel. De nieuwe Summit (foto boven) wordt heel lichtgeel. De bekende Zundert (foto rechtsboven) kleurt warmgeel. Gymnocladus dioicus Gleditsia triacanthos of valse Christusdoorn is een grote boom met een open, brede kroon, zeer fijn, enkel en dubbel geveerd blad dat naar heldergeel verkleurt. Fraxinus excelsior Jaspidea Koelreuteria paniculata Bij Fraxinus excelsior valt het blad meestal af als het nog groen is. Fraxinus excelsior Jaspidea neemt van de zomer afscheid door nog eens extra geel te verkleuren. Fraxinus angustifolia Raywood (foto) en Fraxinus ornus zijn Zuid-Europese essen die meestal naar paars verkleuren. Gymnocladus dioicus, de doodsbeenderenboom, groeit vrij langzaam, heeft mooi dubbel geveerd blad en verkleurt naar prachtig licht botergeel. Koelreuteria paniculata is een vrij kleine boom met een schermvormige kroon. Fraai blad, gedeeltelijk dubbel geveerd, dat naar oranjegeel verkleurt. 26 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 27

14 Liquidambar styraciflua Palo Alto Liquidambar styraciflua Liquidambar styraciflua Paarl Liquidambar styraciflua Palo Alto heeft een oranje tot rode herfstkleur. Liquidambar styraciflua Lane Roberts Er is misschien geen andere boomsoort die zo n rijk scala aan herfstkleuren kan produceren dan Liquidambar styraciflua of de amberboom. De kleuren lopen uiteen van heldergeel via oranje en alle tinten rood naar paars tot bijna zwart. Bij zaailingen komen deze kleurschakeringen allemaal voor. De oranje en rode kleuren spreken ons het meest aan. Er zijn vrij veel cultivars in cultuur, sommige zijn speciaal voor de herfstkleur geselecteerd. Liquidambar styraciflua Moraine Liquidambar styraciflua Paarl is slank opgaand. De herfstkleur is geel. Liquidambar styraciflua Worplesdon Liquidambar styraciflua Worplesdon is vrij bekend en al lang in cultuur. De herfstkleur is paarsig. Liquidambar styraciflua Lane Roberts verkleurt naar helderrood. Liquidambar styraciflua Moraine krijgt een geeloranje herfstkleur. 28 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 29

15 Phellodendron amurense Malus tschonoskii Malus tschonoskii Thalys Malus speelt in het herfstkleurenorkest geen grote rol op enkele uitzonderingen na: M. tschonoskii en M. tschonoskii Thalys. Deze redelijk grote bomen krijgen aantrekkelijke, warme herfstkleuren. Phellodendron amurense of kurkboom vormt een zeer brede kroon en is een mooie terrasboom. Het geveerde blad krijgt een felgele herfstkleur. Nyssa sylvatica Malus Kola Malus Kola is een van de vele cultivars van Malus en een van de weinige met een interessante herfstkleur. Morus alba Morus alba, moerbei, kan fraaie, gele herfstkleuren krijgen. Het worden breedkronige bomen, veelal met een korte stam. Nyssa sylvatica is een van de Amerikaanse soorten die met zijn opvallende gele tot oranjerode tinten de Indian Summer opfleurt. In Nederland wordt hij weinig gekweekt. 30 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 31

16 Prunus maackii Prunus nipponica Populus tremula Het grote geslacht Prunus kent vele vertegenwoordigers met fraaie herfstkleuren. Onze eigen P. avium bijvoorbeeld kleurt de hellingbossen in Zuid-Limburg in oktober fraai oranjerood met geel. Ook tal van consumptierassen in tuin en boomgaard geven fraaie herfstkleuren. Bij het geslacht Populus zijn de herfstkleuren overwegend geel. Zeer opvallend is elk jaar weer P. tremula met zijn cultivars. Prunus maackii is een vrij brede boom met zeer vroeg (circa 20 september) een lichtgele herfstkleur. Een ander opvallend kenmerk is de gelig-bruine schors. Prunus sargentii Prunus nipponica is een compacte groeier uit Japan met een zeer opvallende herfstkleur. Prunus Accolade Prunus incisa Cunera Prunus sargentii is een topper onder de kersen: vurig rood tot iets paarsig. De boom kleurt al vroeg, rond 1 oktober. Het blad valt dan - helaas - spoedig af. Prunus Kursar Prunus serrulata Prunus Accolade is een brede, onregelmatige groeier met een warmoranje kleur. Prunus incisa Cunera is een compacte struik of kleine boom met een oranjerode herfstkleur. Prunus Kursar verkleurt naar oranjerood. Prunus serrulata, de Japanse sierkers met haar talrijke cultivars, verrassen ons steevast elk najaar met rode en oranje nuances, als voorbeeld Prunus serrulata Taihaku. 32 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 33

17 Bij de Europese eiken overheersen de kleuren geel en bruin. De Amerikaanse soorten laten vaak een spectaculair rood zien. Quercus coccinea en Q. coccinea Splendens zijn uit Amerika afkomstige, breedkronige bomen met dieprode herfstkleuren. Quercus coccinea Prunus Spire Prunus Spire is een van de beste prunussen in relatie tot de herfstkleur. De boom is feloranje en de habitus vrij smal opgaand. Quercus dentata Quercus coccinea Splendens Pyrus calleryana Chanticleer De minder bekende Pyrus calleryana Bradford verkleurt iets meer oranje. Pyrus calleryana Bradford De peren Pyrus zoals wij deze kennen uit tuin en boomgaard verkleuren meestal naar paarsig, met hier en daar een toef geel en/of rood. Zeer veel aangeplant de laatste circa 30 jaar is P. calleryana Chanticleer. Deze heeft een fantastisch rode herfstkleur. Quercus frainetto Quercus frainetto Wat bij de grofbladige Quercus dentata, Japanse keizereik, vooral opvalt, zijn de bladeren die naar bruin verkleuren en de hele winter aanblijven. Quercus frainetto, de Hongaarse eik, vertoont bij ons een fraaie gele herfstkleur. De uniformiteit wordt sterk beïnvloed door het feit dat wij in Nederland één kloon kweken. Quercus petraea (foto) en Q. robur verkleuren meestal naar een weinig opwindend geelbruin, al kan een detail soms heel interessant zijn. Een gedeelte van de bladeren blijft bij deze soorten een groot deel van de winter zitten. Quercus petraea 34 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 35

18 Quercus marilandica Quercus marilandica is een weinig gekweekte, Amerikaanse eik met kenmerkend drielobbig blad dat naar warmoranje verkleurt. Quercus rubra Quercus palustris Quercus rubra is in Europa zeer wisselvallig wat de herfstkleur betreft. Veel exemplaren worden geel tot bruin, het rood - wat de naam wel doet vermoeden - komt lang niet altijd tot uitdrukking. Quercus rubra Magic Fire Quercus rubra Magic Fire is een vorm van de bekende Amerikaanse eik met een heldergele herfstkleur. Quercus pontica Quercus palustris, de moeraseik, is een veel gekweekte, eveneens uit Amerika afkomstige boom, met veel positieve eigenschappen. De boom heeft zeer betrouwbare, fraai rood en oranje herfstkleuren. Quercus pontica is een zeer compact groeiende eik, met fraai kastanjeachtig blad, dat in de herfst verkleurt naar een zeer aantrekkelijk oranjebruin. 36 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 37

19 Sorbus fruticosa Sassafras albidum var. molle Sorbus fruticosa is een kleine lijsterbes die - op stam geënt - een leuk boompje vormt voor particuliere tuinen. De herfstkleur is paars. Quercus velutina Sorbus alnifolia Sassafras albidum var. molle is uit Amerika afkomstig en verkleurt opvallend geel met rood. Daarnaast is het blad kenmerkend gevormd: met twee, met één of zonder lobben. Sorbus intermedia Sorbus alnifolia, de elsbladige lijsterbes, verkleurt naar heldergeel. Het wordt een matig grote boom met een ovale, gesloten kroon. Quercus velutina geeft een betrouwbare geelbruine herfstkleur te zien. Het blad is harder en de kleur is boeiender dan die van Q. rubra. Sorbus intermedia en de cultivar Brouwers krijgen een brede, dichte kroon. De bladeren zijn gelobd en de herfstkleur is geeloranje. 38 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 39

20 Ulmus Sorbus sargentiana Sorbus thuringiaca Fastigiata Sorbus sargentiana is een grof groeiende lijsterbes met dikke twijgen en bijzonder kleverige knoppen in de winter. De herfstkleur is fascinerend mooi rood. Helaas is hij zeer bacterievuurgevoelig. Sorbus thuringiaca Fastigiata wordt nog vrij ruim aangeplant. De matig grote boom heeft een gesloten kroon die naar geligbruin verkleurt. Iepen (Ulmus) worden meestal zeer grote bomen. De iepenspintkever heeft het bestand flink gedund en een aantal gewaardeerde klonen zelfs helemaal uitgeschakeld. De herfstkleuren zijn geel tot bruin. Een zeer opvallend heldergeel verkleurende kloon is Ulmus x hollandica Commelin (foto). Tilia tomentosa Zelkova carpinifolia en Zelkova serrata Tilia verkleurt vaak pleksgewijs, dat wil zeggen sommige takken zijn goudgeel, terwijl de rest er omheen nog grasgroen is. Een uitzondering is wel T. tomentosa, die in één keer egaal warmgeel verkleurt. Zelkova carpinifolia (foto links) en Z. serrata (foto rechts) zijn aan de iep verwante bomen met brede kronen en oranjerode herfstkleuren. 40 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 41

21 Coniferen Coniferen Het zijn de winterkale naalhoutgewassen die meedoen in het herfstkleurenspektakel. Larix decidua kleurt prachtig geel. Ginkgo biloba Het mooiste geel bij de naaktzadigen is bij Ginkgo biloba te vinden. Helaas valt dit loof heel snel af. Larix decidua Parthenocissus tricuspidata Klimmers Klimmers Celastrus orbiculatus Celastrus orbiculatus of boomwurger verrast met goudgeel. Parthenocissus tricuspidata kleurt net als P. quinquefolia vlammend rood. Hydrangea anomala subsp. petiolaris Berchemia Racemosa Pseudolarix amabilis Taxodium distichum De vrij zeldzame Berchemia Racemosa krijgt net als de boomwurger een opvallende, frisgele herfstkleur.. Vitis flexuosa Vitis coignetiae De algemeen bekende Hydrangea anomala subsp. petiolaris verandert menige gevel of boom in een diepgeel vlak of dito zuil. Vitis amurensis Pseudolarix amabilis verkleurt in de herfst naar prachtig goudkleurig geel met bruin. Warmgeel tot roodbruin, dat ook nog heel lang aanblijft, kunnen we bewonderen bij Taxodium distichum. Vitis flexuosa, deze verkleurt, net als V. amurensis, naar rode tinten. Vitis coignetiae kleurt oranje met opvallende nervatuur. 42 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 43

22 Heesters Heesters Aesculus parviflora is een struikvorm onder de paardekastanjes die nogal wat ruimte vraagt. De heester verkleurt naar heldergeel. Aesculus parviflora Asimina triloba Amelanchier lamarckii Asimina triloba is een zeldzame struik met een prachtige gele herfstkleur. Amelanchier laevis Ballerina Broussonetia papyrifera Calycanthus floridus var. laevigatus Calycanthus floridus var. laevigatus, de specerijstruik, vormt een ronde heester met gele herfstkleuren. Amelanchier laevis Ballerina kleurt paarsig rood. Broussonetia papyrifera kleurt al eind september naar lichtgeel. Amelanchier lamarckii is nogal variabel in zijn herfstkleuren. Geel, oranje en rood: het komt allemaal voor. Aronia Aronia of appelbes is een geslacht met vuurrode herfstkleuren. Aronia melanocarpa var. elata (foto links) wordt tot 2,5 m hoog. Aronia prunifolia (foto rechts) wordt ruim 1 m hoog. Aronia prunifolia Aralia elata Aralia elata kan tot een struikachtig boompje uitgroeien. Het vormen van een gele tot oranje herfstkleur is sterk afhankelijk van het najaar en de standplaats. Foto: PPWW, Daan Smit 44 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 45

23 Heesters Heesters Chionanthus virginicus Eriolobus trilobus Cornus mas Cornus mas kleurt gelig tot roodachtig. Chionanthus virginicus krijgt een lichtgele herfstkleur. Cornus alba Cornus alternifolia Cornus nuttallii Cornus nuttallii kleurt oranje tot helderrood. Eriolobus trilobus werd voorheen tot Malus gerekend. Het is een opgaande struik tot kleine boom met sterk gelobd blad dat naar warmoranje verkleurt. Cotinus coggygria Cornus alba kleurt intensief rood. Het blad van Cornus alternifolia (foto), maar ook van C. controversa, blijft meer oranjerood. Cotinus coggygria verkleurt naar levendig geel tot oranje. Disanthus cercidifolius Cornus kousa Vlammend rood is Cornus kousa voordat het blad valt. Disanthus cercidifolius is een kleine, zeldzame struik met een fantastische roodpaarse herfstkleur. Cornus florida Cornus florida kleurt oranje, van de cultivar Rainbow (bovenste foto) verkleurt het blad pleksgewijs. 46 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 47

24 Heesters Heesters Fothergilla major Fothergilla gardenii Euonymus alatus Euonymus alatus en E. alatus Compactus worden vlammend rood. Fothergilla major wordt warmoranje. Euptelea polyandra Fothergilla gardenii verkleurt via geel naar een opvallend paarsig met rood en oranje. Euonymus hamiltonianus Euonymus americanus var. angustifolius Euptelea polyandra is een zeldzame, etagevormende struik met een mooie, gele herfstkleur. Euonymus americanus var. angustifolius vormt een grote struik met intensief rode herfstkleur. Halesia carolina Euonymus planipes Euonymus hamiltonianus (detail) en E. hamiltonianus subsp. sieboldianus kleuren geleidelijk via rood naar purperrood. Euonymus planipes groeit spreidend en kleurt roodpaars. Halesia carolina is een grote struik tot kleine boom met vrij groot blad dat heel lichtgeel verkleurt. 48 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 49

25 Heesters Heesters Hamamelis intermedia Hamamelis mollis Mahonia bealei Mahonia is weliswaar groenblijvend, maar een gedeelte van de bladeren verkleurt in het najaar toch naar rood, zoals Mahonia bealei laat zien. Photinia villosa Oxydendrum arboreum Talrijke Hamamelis intermedia-selecties, zoals Feuerzauber (foto boven) en Westerstede (foto links), verkleuren warmoranje tot rood. H. japonica verkleurt meer paarsig. Hamamelis virginiana Oxydendrum arboreum behoort tot de Ericaceae en verkleurt prachtig rood. Itea virginica Photinia villosa of glansmispel groeit uit tot een grote, onregelmatige struik en krijgt warme, geeloranje herfsttinten. Itea virginica wordt niet veel hoger dan 1 m en geeft een fraaie rode herfstkleur. Hamamelis mollis en H. virginiana kleuren goudgeel. Magnolia De grootbladige Magnolia tripetala (foto rechts), M. hypoleuca (foto links) en ook M. macrophylla verkleuren naar chocoladebruin. Andere Magnolia-soorten zoals M. kobus en M. stellata kleuren naar geel tot lichtbruin. Parrotia persica Parrotia persica groeit meestal uit tot een zeer brede struik en geeft in het najaar gele tot vlammend rode en paarse herfstkleuren. De selectie Vanessa is een meer opgaande boom met een oranjegele herfstkleur. 50 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 51

26 Heesters Heesters Rhus Poncirus trifoliata Stewartia pseudocamellia Poncirus trifoliata vormt een dichte, zeer doornige struik met groene takken en krijgt een lichtgele herfstkleur. Stewartia pseudocamellia is een vrij weinig gekweekte struik die prachtige, rode herfstkleuren kent. Zanthoxylum Ribes Rhus is een beroemd geslacht als het gaat over herfstkleuren. Kijk maar naar R. glabra Lacineata (foto boven), R. orientalis (foto links) en R. typhina (foto rechts). Stachyurus praecox Rosa rugosa Onder de rozen spelen herfstkleuren nauwelijks een rol. Rosa rugosa is met heldergeel herfstblad een topper. Daarnaast zijn er nog R. nitida en R. virginiana die oranjerood kleuren en R. hugonis die tot zeer donkerpaars kleurt. Ribes kent gele herfstkleuren zoals bijvoorbeeld R. alpinum laat zien, maar R. aureum (foto) kleurt intensief rood. De sterk overhangend groeiende struik Stachyurus praecox, met zijn puntige blad, kleurt naar een apart oranje-paarsig. Viburnum laat diverse herfsttinten zien, zoals warmrood bij V. lentago (foto) en geel en rood bij V. opulus. Viburnum Zanthoxylum, waaronder Z. piperitum, varieert in zijn herfstkleuren van geel tot oranje. Het worden grote struiken met sterk gestekelde takken en twijgen. Viburnum plicatum De verschillende vormen van Viburnum plicatum kleuren paars. Vaccinium oldhamii Meerdere Ericaceae laten spectaculaire kleuren zien, met name bladverliezende Rhododendron en diverse Vaccinium-soorten, zoals V. oldhamii. 52 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 53

27 Vaste Planten Vaste Planten Amsonia hubrichtii Euphorbia griffithii Euphorbia palustris Amsonia elliptica Foto: Gert Fortgens Foto: Gert Fortgens Amsonia elliptica is een weinig bekende soort met een interessante, vlammende herfstkleur. Foto: Gert Fortgens De zeer smalle bladeren van Amsonia hubrichtii kleuren op een zonnige standplaats prachtig goudgeel net als een aantal andere soorten van Amsonia. Darmera peltata Van Euphorbia griffithii kleuren de bladeren kort maar hevig heldergeel, vaak geaccentueerd met een fijn rood randje, dezelfde rode kleur als van de stengels. Euphorbia villosa Foto: Gert Fortgens Euphorbia palustris, een honderdjarig exemplaar, kleurt heldergeel. De intensiteit van het rood van de stengels varieert nogal. Geranium Aralia continentalis Aralia continentalis heeft een gele herfstkleur, wat fraai contrasteert met de rode steeltjes van de vruchtstanden. Ceratostigma plumbaginoides Foto: Gert Fortgens Darmera peltata verrast, na de roze bloemen die voor het blad verschijnen, in het najaar vaak nog eens met bladeren die naar koperkleurig kunnen verkleuren. Eupatorium capillifolium Foto: PPWW, Daan Smit Euphorbia villosa kan heel mooi geeloranje verkleuren. Hakonechloa macra Aureola Foto: Hans Kramer Van de tuingeraniums zijn het de soorten G. macrorrhizum, G. sanguineum en G. x cantabrigiense (foto) waarvan de bladeren in het najaar mooie rode kleuren aannemen. Geranium wlassovianum Foto: Wim Oudshoorn Foto: Hans Kramer Ceratostigma plumbaginoides combineert zijn intens blauwe bloemen - ze verschijnen pas in september - met blad dat via purper naar rood verkleurt. Het blad blijft tot ver in de winter. Eupatorium capillifolium krijgt, tegen de tijd dat de eerste (onaanzienlijke) bloemetjes verschijnen, begin november een opvallend rode kleur aan de uiteinden van de hoge stengels. Foto: Gert Fortgens Hakonechloa macra Aureola is een sierlijk grasje met gestreept groen en geel blad. Op een zonnige plek in een mooi najaar verrast de plant met fel rood. Foto: Gert Fortgens Geranium wlassovianum is als tuingeranium minder bekend, maar kleurt intens rood in de herfst. Foto: Hans Kramer 54 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 55

28 Vaste Planten Vaste Planten Heuchera Lace Ruffles Paeonia Immaculée Miscanthus sinensis Purpurea Pennisetum alopecuroides Cassian Heuchera Lace Ruffles kan, net als sommige andere groenbladige en gemarmerde heuchera s, de mooiste kleuren aannemen, vooral op een lichte en schrale standplaats. Foto: Gert Fortgens Foto: PPWW, Daan Smit Hosta Foto: Gert Fortgens Paeonia Immaculée is een mooi voorbeeld hoe sommige van de pioenen op een goede standplaats fantastisch kunnen kleuren. Panicum virgatum Rotstrahlbusch Miscanthus sinensis Purpurea heeft, zoals de naam aangeeft, een fraaie purperen herfstkleur. Imperata cylindrica Imperata cylindrica Red Baron, het Japanse bloedgras, heeft een merkwaardige manier van verkleuren. Het aanvankelijk onooglijke, vrij grove blad met aan de top een rood puntje, wordt in de loop van het seizoen helemaal rood en laat in het jaar zelfs donkerrood. Hosta-soorten en -cultivars hebben werkelijk alles in huis om geliefd te zijn: mooi blad, fraaie bloemen en soms een prettige geur. Sommige soorten krijgen bovendien een mooie herfstkleur, zoals de hier afgebeelde Francee. Foto: Wim Oudshoorn Foto: PPWW, Daan Smit Pennisetum alopecuroides Cassian is op een mooie herfstdag een goudgele wolk in de border. Polygonatum falcatum Variegatum Panicum virgatum Rotstrahlbusch heeft vanaf het voorjaar wel een beetje rood in de bladpunten. Naarmate de zomer vordert wordt deze kleur steeds intenser. In de herfst is de gehele plant vlammend rood. Polygonatum x hybridum Foto: Gert Fortgens Osmunda regalis Foto: PPWW, Daan Smit Foto: PPWW, Daan Smit Osmunda regalis, de bekende koningsvaren, verkleurt in de herfst van groen naar geelbruin. Foto: Gert Fortgens Polygonatum falcatum Variegatum verlevendigt in de zomer beschaduwde hoekjes in tuinen, maar is pas fantastisch in zijn volle, goudgele herfstkleur. Polygonatum x hybridum is net als P. multiflorum s zomers een niet zo opvallende, groene bladplant. Hoe anders is dat in de herfst. Foto: Gert Fortgens 56 Tuin & Landschap 25a (2001) Tuin & Landschap 25a (2001) 57