1 Vrouwelijke genitale verminking

Transcriptie

1 1 Vrouwelijke genitale verminking Auteurs: Fabienne Richard GAMS België Christine Flamand vzw INTACT 1. Inleiding België wordt, net als heel wat andere Europese landen, via de migratiestroom al ongeveer twintig jaar geconfronteerd met de problematiek van vrouwelijke genitale verminkingen (VGV). VGV is een praktijk die diep in de traditie is verankerd en die niet stopt aan de grenzen van Europa. Ouders hebben aan Belgische dokters gevraagd om hun dochters te besnijden, kleine meisjes zijn tijdens de schoolvakanties naar hun land van herkomst gestuurd met de intentie om hen te besnijden. Uit een recente studie over de prevalentie van VGV in België bleek dat het aantal vrouwen en meisjes afkomstig uit een land waar VGV wordt uitgevoerd en die op 1 januari 2008 in België verblijven, geschat werd op Van die zijn er vermoedelijk 6260 vrouwen het slachtoffer van VGV en lopen 1975 meisjes het risico om besneden te worden. Ook al is de omvang van de risicogroep voor VGV in België relatief klein, de alertheid om mogelijke signalen van een risico op VGV op te vangen moet aanwezig zijn. Vragen over de opsporing van VGV of de diagnose van een bewezen verminking komen vaak terug tijdens vormingen van professionelen. Vanaf wanneer moet men zich ongerust maken? Bestaat er een risicoschaal? Gebeurt de opsporing via een discussie met de ouders? Met het kind? Moet men regelmatig de genitaliën onderzoeken van een kind dat risico loopt? Op welke basis moet men dit doen? Het land van oorsprong? De kennis van een VGV bij de moeder of een zus? In 2012 en 2013 werden verschillende activiteiten uitgevoerd door organisaties of gespecialiseerde instituten met een expertise in de materie van VGV (GAMS België, INTACT, ICRH). Die hebben ervoor gezorgd dat er vooruitgang is geboekt rond deze vragen (vormingen Overlegde strategieën ter bestrijding van VGV, werkgroepen, onderzoek, voordrachten) en dat er een bewustwording is ontstaan bij verschillende sectoren. 1 Dubourg, D., Richard, F. et al., Afl. 6 juni Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 1 / 1

2 In afwachting van officiële richtlijnen stellen wij in dit hoofdstuk een aantal goede praktijken voor die de hulpverlener kunnen bijstaan bij het opsporen van een risico op VGV en de multidisciplinaire aanpak van dergelijke situaties om het kind te beschermen. 2. Juridische context 2.1 VGV is strafbaar, of het nu in België of elders wordt toegepast Vrouwelijke genitale verminking schendt de fysieke en mentale integriteit van de vrouw en het meisje, alsook het recht op gezondheid en het recht om als vrouw niet gediscrimineerd te worden. Sinds 2001 is de praktijk van VGV strafbaar in België. Voordien kon de praktijk van VGV reeds bestraft worden op basis van een algemene bepaling van het Strafwetboek (art. 398 Sw., opzettelijke slagen en verwondingen met de verzwarende omstandigheid van het verlies van een orgaan). Artikel 409 Sw. bepaalt: 1. Hij die eender welke vorm van verminking van de genitaliën van een persoon van het vrouwelijke geslacht uitvoert, vergemakkelijkt of bevordert, met of zonder haar toestemming, wordt gestraft met gevangenisstraf van drie jaar tot vijf jaar. De poging wordt gestraft met gevangenisstraf van acht dagen tot een jaar. 2. Indien de verminking uitgevoerd wordt op een minderjarige of met een winstoogmerk, is de straf opsluiting van vijf jaar tot zeven jaar. Iedere persoon niet enkel de dader, maar ook de medeplichtige die om het even welke vorm van VGV uitvoert, eraan deelneemt of VGV vergemakkelijkt, is in België strafbaar, ook al werd de praktijk uitgevoerd in het buitenland. 1 De wet bepaalt wel dat indien de praktijk in het buitenland werd uitgevoerd, de dader in België gevonden moet worden om er vervolgd te kunnen worden door het gerecht. Dat betekent dus dat de ouders die hun dochter naar hun land van herkomst sturen om er besneden te worden eveneens bestraft kunnen worden indien bewezen kan worden dat ze de besnijdenis bevorderd of vergemakkelijkt hebben. In de praktijk is het echter moeilijk om deze bewijzen te verzamelen. De verjaringstermijn van de praktijk van VGV 1 Wet houdende de voorafgaande titel van het wetboek van strafvordering, art. 10ter. 8. Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 2 / 2 Afl. 6 juni 2013

3 werd recentelijk verlengd tot vijftien jaar. 1 Indien het slachtoffer minderjarig was toen ze besneden werd, begint de termijn te lopen vanaf het moment dat het slachtoffer 18 jaar is. Sinds de wet in 2001 in werking trad werden er nog geen veroordelingen met betrekking tot VGV uitgesproken, maar de functie van de wet is vooral preventief. Het feit dat VGV specifiek bestraft wordt, geeft een duidelijk signaal naar de buitenwereld: deze praktijk is verboden. Het sluit elke vorm van cultureel relativisme uit. Samen met de informatie over de schadelijke gevolgen van VGV op de gezondheid van het kind en het belang van het kind is de wet een belangrijk preventiemiddel en een manier voor hulpverleners om het thema bespreekbaar te maken met de familie. Omdat er niet systematisch wordt gewezen op het strafrechtelijk verbod wanneer nieuwkomers toekomen, is het mogelijk dat zij niet weten dat de praktijk verboden is in België. 2.2 VGV is familiaal geweld Vrouwenbesnijdenis is een vorm van familiaal geweld, en werd als dusdanig geïntegreerd in het Nationaal Actieplan (NAP) , net als gedwongen huwelijken en eergerelateerd geweld. Dankzij het Nationaal Actieplan zijn er sinds 2010 een aantal acties ondernomen om het thema van VGV aan te kaarten. Die hebben vooral betrekking op de nood aan voorlichting, zowel van de professionelen als van de betrokken bevolking. Het is immers essentieel dat zij inzicht krijgen in de problematiek. Sindsdien hebben een paar gespecialiseerde verenigingen vormingen georganiseerd over dit thema voor verschillende beroepssectoren (de preventieve gezondheidszorg voor jongeren, medisch personeel, politie, advocaten ). In het Nationaal Actieplan stond ook dat er werk moest worden gemaakt van het herkennen van signalen, het uitwerken van een risico-inschatting en de invoering van een soort alarmsysteem waardoor hulpverleners (CLB-medewerkers, medisch personeel en maatschappelijk werkers in diverse organisaties) bij detectie van een risico op VGV een duidelijk stappenplan kunnen volgen. Onderwijzers, kinderverzorgers en opvoeders hebben daar zeker een belangrijke rol in te spelen. In Nederland werd er reeds een handelingsprotocol ontwikkeld voor professionals die te maken krijgen met een vermoeden van meisjesbesnijdenis. Dit protocol geeft een overzicht van de te ondernemen stappen en geeft informatie over het doorverwijzen naar bijvoorbeeld de politie, kinderbescherming enzovoort. 2 1 Wet houdende de voorafgaande titel van het wetboek van strafvordering, art Handelingsprotocol VGV bij minderjarigen. Uitleg en handvaten bij de ketenaanpak, Pharos, april Afl. 6 juni Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 1 / 3

4 2.3 VGV is kindermishandeling VGV is een vorm van kindermishandeling, net als andere vormen van geweld zoals verkrachting of slagen en verwondingen. Hoewel het verankerd is in bepaalde culturen en tradities, neemt het niet weg dat het een ernstige schending is van de fundamentele rechten van het kind, vooral het recht op fysieke en psychologische integriteit, het recht om beschermd te worden tegen praktijken die schadelijke gevolgen hebben op de gezondheid van het kind. 1 Het is eveneens een zware discriminatie ten opzichte van de vrouw en het meisje. De benadering en aanpak van VGV houdt specifieke aspecten in, zoals het feit dat de ouders aanvankelijk niet de bedoeling hebben om hun dochter te kwetsen of te mishandelen, want binnen hun gemeenschap kan enkel een besneden meisje een toekomst hebben. Dat bemoeilijkt de aanpak van de praktijk. Om die redenen moeten diverse bevolkingsgroepen geïnformeerd worden over normen en waarden, en moeten de professionals die met VGV in aanraking komen de nodige interculturele competenties ontwikkelen. Het zal bijvoorbeeld belangrijk zijn om bruggen te slaan tussen het Belgische wettelijke kader over VGV en het normatief kader en de waarden van ouders/families, zodat het gesprek over VGV respectvol kan verlopen. 2.4 VGV is een vervolging in de zin van de Vluchtelingenconventie Een vrees voor vrouwenbesnijdenis bij een terugkeer naar het land van herkomst kan beschouwd worden als een vrees voor vervolging in de zin van de Vluchtelingenconventie. 2 Ook al wordt VGV niet expliciet vermeld in de Conventie, het Hoog Commissariaat voor de Vluchtelingen (UNHCR) heeft in een specifieke nota over vrouwenbesnijdenis de link gemaakt tussen vrouwenbesnijdenis en de Vluchtelingenconventie. Het is niet zeldzaam dat asielzoekers, vooral van Guinese of Somalische origine, dit motief aanhalen en terecht bescherming inroepen voor hun dochters. 3 Vanwege de ernst van de gevolgen van VGV op de fysieke en mentale gezondheid van de vrouw wordt de praktijk soms ook beschouwd als een vorm van permanente vervolging en kan dit ook in se leiden tot een erkenning van deze vrouw als vluchteling. 1 Wet van 25 november 1991, B.S. 17 januari 1992 en Decreet van de Vlaamse Gemeenschap van 15 mei 1991, B.S. 13 juli 1991, beide houdende goedkeuring van het Verdrag inzake de rechten van het kind, aangenomen te New York op 20 november Guidance Note on Refugee Claims relating to Female Genital Mutilation, UNHCR, May INTACT, Praktische handleiding bestemd voor advocaten, mei Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 2 / 4 Afl. 6 juni 2013

5 3. De aanpak van VGV 3.1 Bestaande regels In België bestaat er geen draaiboek over de preventie en aanpak van (een risico op) VGV. Het NAP verwijst wel naar de nood aan een gecoördineerde aanpak en een samenwerking van alle hulpverleners om de bescherming tegen VGV in België te bewerkstelligen. De enorme kwetsbaarheid van de meisjes, het normatief karakter en de ernst van de schade die de kinderen mogelijk kunnen ondergaan vergt nochtans een specifieke aanpak bij een vermoeden van VGV. In opvolging van het NAP heeft de FOD Volksgezondheid in samenwerking met GAMS België een handleiding ontwikkeld voor een betere aanpak van VGV. 1 De handleiding is bedoeld voor alle beroepsgroepen die in aanraking komen met vrouwelijke genitale verminking, onder meer personeel uit de kinderopvang, leerkrachten, politie, juristen, zorgverleners en psychosociaal werkers. De handleiding gaat onder meer dieper in op de precieze beschrijving van VGV, de prevalentie, de aanpak (zowel vanuit preventief oogmerk als de gepaste zorg na het ondergaan van VGV), juridische aspecten enzovoort. VGV kan voorkomen bij alle leeftijden: een baby van enkele dagen oud tot een volwassen vrouw. Bepaalde hoofdstukken van de handleiding spitsen zich toe op de specifieke rol van bijvoorbeeld het CLB, Kind en Gezin, kinderopvang of school. In landen zoals het VK 2 of Nederland 3 bestaan er specifieke multidisciplinaire richtlijnen die de preventie van VGV benadrukken en een stappenplan bepalen bij een risico op meisjesbesnijdenis. In Nederland worden risicofamilies bijvoorbeeld opgevolgd vanaf de materniteit wanneer een moeder bevalt die afkomstig is uit een land waar VGV wordt uitgevoerd. De vroedvrouw verwittigt het JGZ-team en er worden verschillende contactmomenten voorzien waarbij VGV door het JGZ-team wordt aangekaart. Het JGZ volgt de kinderen van 0 tot 18 jaar. Dit wordt bepaald in het Standpunt Preventie VGV. 4 1 FOD Volksgezondheid en GAMS België. Vrouwelijke Genitale Verminking: handeling voor de betrokken beroepssectoren, Brussel, 2011; NL_WEB_tcm pdf. 2 Multi-agency practice guidelines, Female Genital Mutilation, Standpunt Preventie VGV, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, 2010 en Handelingsprotocol, Pharos, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, 2010, handelingsprotocolupdateapril2010.pdf. Afl. 6 juni Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 1 / 5

6 3.1.1 Praktijk van het CGVS Het enige initiatief dat tot nog toe in België bestaat voor de preventie van VGV is er een van het Commissariaat-generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen (CGVS), dat in sommige gevallen vluchtelingen erkent op basis van (onder andere) een vrees voor besnijdenis (sinds 2008). 1 Wanneer een ouder deze vrees bij de terugkeer naar het land van herkomst als reden voor asielaanvraag heeft ingeroepen voor een dochter, moet deze persoon jaarlijks een medisch attest voorleggen waarin de integriteit van het kind wordt bevestigd door een arts. Dit wordt vereist door het CGVS omdat het meent dat een erkenning als vluchteling op zich geen bescherming biedt tegen VGV, aangezien de gemeenschap mogelijk nog druk kan uitoefenen om het gebruik voort te zetten. Als er bij de jaarlijkse medische controles een VGV wordt vastgesteld, zal het CGVS verhoren afnemen, de omstandigheden grondig onderzoeken en daar geval per geval conclusies uit trekken, rekening houdend met de beschikbare wettelijke middelen (intrekking of ontneming van de status), maar altijd in het belang van het kind. Dit is evenwel een regel die door de administratie werd opgelegd maar die geen grond vindt in de wetgeving. Het betreft enkel een beperkte groep (de erkende vluchtelingen) en wordt niet toegepast bij andere risicogroepen zoals mensen die in het kader van een familiehereniging naar België zijn gekomen Protocol Kindermishandeling Justitie-Welzijn Omdat er in België nog geen specifieke richtlijnen werden ontwikkeld, noch over preventie, noch over de aanpak van VGV, moeten de algemene regels met betrekking tot een vermoeden van kindermishandeling worden toegepast. Het Protocol Kindermishandeling is hierbij een belangrijke leidraad. 2 Hoewel het niet verwijst naar VGV biedt het toch een stappenplan wanneer er een vermoeden is dat een meisje zal worden besneden. 3.2 Bescherming van kinderen met een risico op besnijdenis Van meisjes die in België of in het buitenland geboren zijn, wordt aangenomen dat zij reeds een risico hebben op VGV als de moeder of vader afkomstig is van een land of uit een bevolkingsgroep waar VGV wordt toegepast. Het feit dat zij haar land van oorsprong verlaten heeft, biedt op zich niet voldoende bescherming, aangezien VGV een praktijk is die 1 Jaarverslag 2010, Commissariaat-generaal voor de vluchtelingen en de Staatlozen, Brussel, juni 2011, p Protocol Kindermishandeling Justitie-Welzijn, maart Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 2 / 6 Afl. 6 juni 2013

7 diep verankerd zit in bepaalde tradities, en die de grenzen van het herkomstland overschrijdt. Een studie die onlangs in Frankrijk werd uitgevoerd bij 394 besneden migrantenvrouwen met minstens één dochter (in totaal 787 meisjes) toont aan dat 28% van de meisjes die tussen 1980 en 1989 in Frankrijk werden geboren (van besneden vrouwen) besneden is (in Frankrijk of in het buitenland). 1 Tussen 1990 en 1999 werd daarentegen 1% van de meisjes besneden. Deze daling houdt sterk verband met het bestraffen van de praktijk sinds begin jaren negentig, gepaard gaande met een proces van Hawa Gréou (zelf een besnijdster in Parijs) dat veel media-aandacht kreeg. 2 Het feit dat families aan Belgische artsen vragen om meisjes te besnijden bevestigt deze druk en het mogelijke risico op VGV binnen het grondgebied of in het buitenland (bijvoorbeeld bij een reis naar het land van herkomst of bij een uitwijzing door de instanties) Signalen van een risico op besnijdenis Om een kind te beschermen tegen VGV moet er vooreerst alertheid bestaan om de signalen op te vangen die duiden op een mogelijk risico op besnijdenis. De professionals die deze signalen kunnen oppikken maken vooral deel uit van de sociale of medische sector, maar ook die van de kinderopvang (Kind en Gezin) en het onderwijs. Daarbij spelen actoren van de preventieve gezondheidszorg op school een belangrijke rol (Centra voor Leerlingenbegeleiding). De bij wet opgelegde medische vaststellingsonderzoeken in het kader van de bevordering van de gezondheid op school zijn de enige medische onderzoeken die voor iedereen voorzien zijn tussen de leeftijd van 2,5 en 16 jaar. De professionals van het CLB kunnen dus een belangrijke rol spelen in de preventie van VGV. Als het personeel het tijdens deze onderzoeken te druk heeft en/of dit niet het ideale moment is, kan het aangewezen zijn om een ander onderzoek te plannen met de leerlinge om meer tijd te kunnen maken voor het gesprek, mogelijk in het bijzijn van de ouders (zie verder 3.2.3). Binnen de kinderopvang kan een professional, samen met een team van Kind en Gezin, gericht preventief werken en een dialoog aangaan met de betrokken families. Ze kunnen folders uitdelen over VGV aan de ouders die afkomstig zijn uit landen waar VGV wordt toegepast. 1 Andro, A., et al., Henry, N. & Weil-Curiel, L., Leye, E., et al., 2008; GGOLFB, Afl. 6 juni Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 1 / 7

8 In Nederland voorziet het Steunpunt Preventie VGV in contactmomenten waarop VGV ter sprake kan komen: eerste huisbezoek/intakehuisbezoek; eerste bezoek aan het consultatiebureau rond de leeftijd van 4 weken; contactmoment rond 18 maanden; contactmoment op 3 jaar 9 maanden; contactmoment op 5 jaar; contactmoment op 10 jaar; contactmoment in de tweede klas van het voortgezet onderwijs. Het JGZ-team (Nederland) gebruikt een risico-evaluatierooster dat getest werd in België, met inbegrip van risicosituaties die de Belgische professionals nuttig vonden. De signalen van een risico op VGV zijn niet altijd even duidelijk. Het duidelijkst is uiteraard de situatie waarin de ouders om besnijdenis vragen in de materniteit of tijdens een consultatie bij de gynaecoloog of uroloog (meestal diegene die reeds een besnijdenis heeft uitgevoerd bij een jongen in de familie). De ouders zijn vaak niet op de hoogte van het verbod op besnijdenis in België. In het Nederlandse Standpunt ter preventie van VGV 1 werden enkele concrete signalen opgesomd die het onderwijzend personeel of het CLB kunnen alarmeren bij een dreigende VGV. Er circuleren geruchten over een komende besnijdenis (bij het meisje). Er is een buitenlandse vakantie gepland. Er is een verhuizing aanstaande. Het meisje zegt er voorzichtig zelf iets over. Ze klaagt over buikpijn. Ze kan zich niet goed concentreren. Ze is stil en teruggetrokken. Ze reageert gesloten of afstandelijk. Ze blijft weg van gezondheidsonderzoeken Risicotaxatie Zodra het signaal werd opgevangen moet het onderzocht en besproken worden binnen het team. De mate van risico op besnijdenis bij een meisje kan bepaald worden op basis van de volgende risico-inventarisatie. 2 Dit evaluatierooster werd in België getest en werd nuttig bevonden door de professionals. 1. Land van herkomst van moeder is een risicoland voor VGV. 2. Land van herkomst van vader is een risicoland voor VGV. 1 Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Steunpunt Preventie VGV, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 2 / 8 Afl. 6 juni 2013

9 3. De moeder van het meisje is besneden (overdracht verloskundige of uit anamnese). 4. De zusjes zijn besneden. 5. De partner en de directe familieleden staan positief tegenover besnijdenis. 6. Omgevingsdruk: gezin met veel familie in Nederland die druk uitoefent om VGV uit te voeren en/of gezin met veel contacten binnen dezelfde etnische groep en er wordt druk uitgeoefend door de groep. 7. Regelmatig (familie)bezoek in het buitenland: gezin dat regelmatig op (familie)bezoek gaat in het buitenland, met name naar het land van herkomst. 8. Het gezin is niet of slecht geïntegreerd: spreekt geen Nederlands, heeft geen of weinig sociale contacten, is werkloos. Het risico neemt toe met het aantal geconstateerde risicofactoren. Vooral punt 3 en 4 wegen zwaar door. Soms is het heel moeilijk om het risico te evalueren en de gepaste reactie te kiezen. Het is moeilijk om gepast advies te kunnen geven, wat te beslissen en tot wie zich te wenden. We mogen niet vergeten dat elke situatie uniek is. Vaak is dit een combinatie van diverse domeinen (medisch, sociaal, psychologisch, administratief of juridisch) en diverse problemen (risico op besnijdenis, maar ook gedwongen huwelijk, geweld binnen het huwelijk, moeilijke administratieve situatie). De hoogdringendheid, de betrouwbaarheid van de gegevens en de omstandigheden waarin die ingezameld worden, de te nemen maatregelen (welke en in welke domeinen), de familiale situatie zijn allemaal criteria waarmee rekening gehouden moet worden bij het inschatten van de hulp en het nemen van de beslissing Aanpak van een risico op VGV De hulpverlening in situaties van kindermishandeling heeft de meeste kans op slagen als ze gekaderd is in een netwerk van samenwerking tussen verschillende diensten, waaronder de VK?s, de Comités Bijzondere Jeugdzorg (weldra de OCJ?s), de CAW?s, Kind en Gezin, de CLB s en het gerecht. Tot nog toe zijn deze actoren echter weinig voorbereid op situaties van een risico op vrouwenbesnijdenis. De algemene wetgeving over kindermishandeling bepaalt dat er een onderscheid is tussen de vrijwillige hulpverlening en de gedwongen hulpverlening bij problematische opvoedingssituaties. Afl. 6 juni Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 1 / 9

10 Binnen de vrijwillige hulpverlening Hulpverlening op korte termijn De hulpverleners moeten in eerste instantie zelf de noodzakelijke hulp verlenen en zijn hiervoor verantwoordelijk. Wanneer signalen worden opgevangen over een mogelijke besnijdenis moet dat besproken worden binnen een team om een mogelijke preventieve aanpak te organiseren. De eerste stap is de signalen te bespreken en het risico te evalueren binnen het team. Daartoe is soms bijkomende informatie nodig, die bij de gespecialiseerde verenigingen ingewonnen kan worden, zoals INTACT en GAMS België, die werkzaam zijn rond het thema. Zo kan informatie en advies gegeven worden over: de prevalentie van de praktijk in het land van herkomst; de bestraffing van de praktijk in dat land; mogelijke organisaties die hulp zouden kunnen bieden indien nodig; de manier om het thema bespreekbaar te maken met de familie en de risico-inschatting van de situatie (reden van vertrek naar land van herkomst etc.). Belangrijk is echter steeds de vraag naar het waarborgen van de veiligheid van het meisje of haar zusje. Het Vertrouwenscentrum kindermishandeling is het best geplaatst om advies te geven over kindermishandeling. Er kan ook besloten worden dat professionals een gesprek zullen aangaan met de ouders om meer details te verkrijgen over dit vermoeden en om over VGV te spreken. De houding van de ouders ten opzichte van de praktijk is een belangrijk gegeven. Zelfs indien de ouders niet wensen dat hun kind besneden wordt, moet de context in het land van herkomst en de prevalentie van de praktijk aangekaart worden. De druk van de familie bij terugkeer is een essentieel gegeven dat eveneens besproken moet worden om het kind te beschermen. Een nuttig document om bepaalde vragen te stellen en het thema bespreekbaar te maken is verwerkt in het reeds vernoemde Standpunt Preventie VGV. In bijlage 5 van dit document staan voorbeeldzinnen die gebruikt kunnen worden tijdens een gesprek met de ouders. Het kan ook nuttig zijn om een beroep te doen op bemiddelaars of sleutelpersonen om dit contact te vergemakkelijken. Het gesprek over VGV heeft als doel: duidelijk te maken dat VGV een normaal gespreksonderwerp is; voorlichting te geven over de gezondheidsrisico s van VGV; duidelijk te maken dat VGV verboden is in België; een inschatting te maken van het risico op VGV bij dit meisje. Jongeren en ouders kunnen vrijwillig hulp vragen aan het Comité voor Bijzondere Jeugdzorg. Deze vrijwillige hulpverlening zal afhangen van de 8. Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 2 / 10 Afl. 6 juni 2013

11 houding van de ouders, want ze moeten openstaan voor discussie over een risico op VGV. Zo kan de consulent VGV bespreken met de ouders door te wijzen op de schadelijke gevolgen van de praktijk en de strafbaarheid ervan, ook voor de ouders. Bij een vertrek naar het land van oorsprong zijn de volgende maatregelen passend: een document onder eer laten ondertekenen waarbij de ouders zich ertoe verbinden om het kind te beschermen tegen VGV; een verbintenis laten ondertekenen waarbij de ouders akkoord gaan om het kind te laten onderzoeken door een arts voor het vertrek naar het buitenland en bij terugkeer; een akkoord om een vorming over het thema te volgen of groepsgesprekken bij te wonen. Afhankelijk van de medewerking van de ouders kan deze hulpverlening positieve gevolgen hebben. Hulpverlening op lange termijn Indien de nodige voorlichting als gevolg heeft gehad dat het kind beschermd werd, bijvoorbeeld gedurende de reis naar het land van herkomst, is het belangrijk om de situatie van de familie op langere termijn op te volgen om de veiligheid van het kind te kunnen blijven waarborgen. Het kind moet dus ook opgevolgd worden op langere termijn. Het CBJ zou aan gemandateerde voorzieningen kunnen vragen om de opvolging van de familie te organiseren gedurende een bepaalde periode, voor het meisje maar ook voor haar toekomstige kinderen Binnen de gedwongen hulpverlening Problematische opvoedingssituatie (POS) Wanneer de hulpverlening van het Comité misloopt, de ouders niet meer samenwerken met het Comité om de bescherming van het kind te vrijwaren of wanneer de situatie heel ernstig of dringend is, zal een beroep gedaan worden op de gedwongen hulpverlening. Er is dan sprake van een problematische opvoedingssituatie (POS). In eerste instantie zal de situatie doorverwezen worden naar de Bemiddelingscommissie, die kan oordelen of op vrijwillige basis hulp mogelijk is. Indien dat het geval is, kan de zaak terugkeren naar het Comité Bijzondere Jeugdzorg. Indien niet, kan de zaak worden doorverwezen naar het parket, dat beslist de jeugdrechtbank al dan niet te vorderen. Een consulent van de sociale dienst van de jeugdrechtbank zoekt dan de gepaste hulp. Binnen het parket is een parketmagistraat aangesteld als referentiemagistraat kindermishandeling. Afl. 6 juni Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 1 / 11

12 Het parket kan, vooraleer het de jeugdrechtbank vordert, vragen aan de politie om zich bij de familie te begeven en om te duiden op het strafrechtelijk verbod op VGV. Zo wordt de nodige voorlichting gegeven aan de ouders van de minderjarige, op een officiële manier. Indien de parketmagistraat de jeugdrechter vordert, neemt die kennis van de problematische opvoedingssituatie en zal hij, waar noodzakelijk, de nodige maatregelen opleggen om het kind te beschermen die voorzien zijn in het decreet inzake de bijzondere jeugdbijstand van 7 maart Voor Nederlandstalige jongeren waarvan de gezinsverblijfplaats gevestigd is in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is de ordonnantie inzake hulpverlening aan jongeren van 29 april 2004 van toepassing. 2 Deze voorziet dat de jeugdrechtbank in twee gevallen kan tussenkomen, met name: wanneer de jeugdrechtbank vaststelt dat de gezondheid of de veiligheid van de jongere onmiddellijk en ernstig in het gedrang is en dat de vrijwillige hulpverlening, die eerder in aanmerking moest worden genomen op grond van het decreet van de Vlaamse Raad inzake bijzondere jeugdbijstand, geweigerd werd of mislukt is; in geval van hoogdringendheid, wanneer de fysieke of psychische integriteit van de jongere onmiddellijk en rechtstreeks blootgesteld is aan een ernstig gevaar en wanneer is aangetoond dat het belang van de jongere niet toelaat de organisatie en het concreet verlenen van vrijwillige hulpverlening af te wachten. De maatregelen worden ten uitvoer gelegd door de bevoegde diensten en instellingen van de Vlaamse Gemeenschap. 3 De afdwingbare maatregelen die bijvoorbeeld opgelegd zouden kunnen worden door de jeugdrechter bij de preventie van VGV zijn: het verstrekken van pedagogische richtlijnen aan de ouders van de jongere over VGV. 4 Dit zou informatie kunnen inhouden over de verschillende aspecten van VGV en de schadelijke gevolgen van de praktijk op de gezondheid; een familiale, psychosociale en opvoedende begeleiding aan de familie van de jongere en/of het voorzien van een medische begeleiding van de jongere. 5 Hierbij kan het thema van vrouwenbesnijdenis worden besproken en de fysieke integriteit van het kind kan worden verzekerd. Problematisch is echter dat er weinig voorzieningen bestaan om deze maatregelen toe te passen. 1 Decreet van 7 maart 2008 inzake bijzondere jeugdbijstand, B.S. 15 april Ordonnantie gemeenschappelijke gemeenschapscommissie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest van 29 april 2004 inzake hulpverlening aan jongeren, B.S. 1 juni 2004, art De medewerking van instellingen en diensten die onder de bevoegdheid van de Vlaamse Gemeenschap vallen, wordt geregeld in een samenwerkingakkoord van 11 mei Decreet Bijzondere Jeugdbijstand, o.c., art. 38, 1, 1. 5 Ordonnantie gemeenschappelijke gemeenschapscommissie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, o.c., art Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 2 / 12 Afl. 6 juni 2013

13 Bij hoogdringendheid In geval van hoogdringendheid, wanneer de fysieke of psychische integriteit van de jongere onmiddellijk en rechtstreeks blootgesteld is aan een ernstig gevaar, en wanneer is aangetoond dat het belang van de jongere niet toelaat de organisatie en het concreet verlenen van vrijwillige hulp af te wachten, kan de jongere volgens de ordonnantie enkel toevertrouwd worden aan een onthaalcentrum. 1 Deze maatregel geldt voor een periode van dertig dagen. In het decreet inzake bijzondere jeugdbijstand kunnen bij hoogdringendheid een aantal afdwingbare maatregelen genomen worden door de jeugdrechter. 2 Zo werd in Brussel door de jeugdrechter in hoogdringendheid beslist om twee meisjes in een onthaalcentrum te plaatsen, omdat er een ernstig vermoeden was dat de familie een reis gepland had om de twee meisjes te laten besnijden. De vrijwillige hulpverlening en de pogingen om het thema van vrouwenbesnijdenis te bespreken met de familie had geen enkel resultaat opgeleverd. Hoewel deze drastische maatregel de meisjes waarschijnlijk heeft beschermd tegen vrouwenbesnijdenis bleek hij veel te ingrijpend te zijn ten opzichte van de familiale context. Er zou nagedacht moeten worden over alternatieve maatregelen om meisjes op een aangepaste manier te beschermen tegen VGV: De parketmagistraat zou een seining van de minderjarige kunnen inbrengen om te vermijden dat het kind het land zou verlaten (grenscontrole), naar analogie met wat gebeurt bij ontvoeringen. Het kind kan langdurig geseind blijven in het systeem onder toezicht van de parketmagistraat. Een procedure in kort geding zou gestart kunnen worden op initiatief van de procureur des Konings. 3 In alle gevallen kan de jeugdrechtbank in het belang van het kind, op verzoek van beide ouders of van één van hen, dan wel van de procureur des Konings alle beschikkingen met betrekking tot het ouderlijk gezag opleggen of wijzigen. Een procedure in kort geding om een schending van de fundamentele rechten van de minderjarige te vrijwaren. Naast deze maatregelen zouden zowel binnen de vrijwillige als gedwongen hulpverlening meer beschermende maatregelen moeten bestaan, zoals educatieve begeleiding van de familie en werken rond sociale normen. Dit om een grondige en langdurige begeleiding te verzekeren van meisjes die deel uitmaken van een risicogroep, teneinde vrouwenbesnijdenis te 1 Ordonnantie gemeenschappelijke gemeenschapscommissie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, o.c., art. 9 2 Decreet van 7 maart 2008 inzake bijzondere jeugdbijstand, B.S. 15 april 2008, art Burgerlijk Wetboek, art. 387bis. Afl. 6 juni Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 1 / 13

14 verhinderen op lange termijn. Er is nood aan creativiteit om te zorgen voor een adequate aanpak van de problematiek. 3.3 Kinderen die reeds besneden zijn Signalen Om een reeds uitgevoerde besnijdenis te herkennen wordt een onderscheid gemaakt tussen signalen die opgevangen kunnen worden bij kleine kinderen die niet naar school gaan en oudere kinderen Bij jonge kinderen Professionals die werken in opvangstructuren voor kinderen jonger dan drie jaar spelen een heel belangrijke rol in de preventie of opsporing van VGV. Ze komen immers dagelijks in contact met de kinderen en kunnen eventueel een recent geval van VGV opmerken. Bij de routineverzorging (verversen van de luier, toilet), kan een kinderverzorgster onregelmatigheden aan de vulva opmerken die het gevolg kunnen zijn van een recente besnijdenis of infibulatie. Symptomen van een recente besnijdenis bij een pasgeborene (FOD Gezondheid) bloedverlies; wonde aan de vulva; pijn bij het plassen; pijn tijdens de verzorging; Opgelet: deze symptomen kunnen ook een andere oorzaak hebben, zoals een infectie of gewone luieruitslag. Bij twijfel of bezorgdheid kan het personeel van een crèche, kinderdagverblijf of een onthaalouder contact opnemen met een arts en eventueel ook met het team van Kind en Gezin of een gespecialiseerd centrum Bij oudere kinderen Een goed inzicht in de problematiek kan de teams van het CLB helpen om slachtoffers van VGV te ondersteunen. Signalen op school die in verband kunnen worden gebracht met een VGV: 1 moeilijk kunnen plassen. Sommige geïnfibuleerde meisjes kunnen 15 tot 20 minuten nodig hebben om hun blaas te ledigen en moeten daarvoor op hun onderbuik drukken. Het kan gebeuren dat zij vaak vragen om naar het toilet te mogen en lang op het toilet zitten; 1 Danish National Board of Health, Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 2 / 14 Afl. 6 juni 2013

15 pijnlijke maandstonden (vooral voor geïnfibuleerde meisjes) zodat zij twee of drie dagen per maand in bed moeten blijven. Daardoor is de leerlinge herhaaldelijk afwezig, vaak zonder een medisch attest (jonge meisjes zijn bang of hebben geen geld om elke maand naar de dokter te gaan); pijn aan het litteken, schrik om bepaalde bewegingen te maken: sommige meisjes weigeren om deel te nemen aan bepaalde sportactiviteiten (fietsen, springen, atletiek ); een plotse gedragswijziging, een gebrek aan concentratie, een daling van de schoolresultaten kunnen het gevolg zijn van een recente VGV. Het meisje weet dat ze hierover niet kan praten met haar vriendinnen, die niet zouden begrijpen wat haar overkomen is (opmerking: in uitzonderlijke gevallen wordt er wel over gepraat wanneer het meisje de besnijdenis als normaal beschouwt, als iets dat alle meisjes ondergaan); een leerlinge die niet terugkomt na een schoolvakantie (terugkeer naar het land voor VGV of een gedwongen huwelijk), onverklaarbare lange afwezigheid. Soms gebeurt het dat een leerlinge er openlijk over spreekt, omdat ze denkt dat elk meisje dit ondergaat en dat het de norm is. Het is belangrijk om dit op te vangen en het op te volgen Aanpak Indien het kind besneden is, moet in de eerste plaats de gezondheid van het meisje opgevolgd worden om de mogelijke schadelijke gevolgen van de praktijk zo veel mogelijk te beperken. Er moet ook aandacht besteed worden aan de familiale omgeving van het meisje: als er jongere zusjes aanwezig zijn, moeten die beschermd worden en moet er individuele voorlichting worden gegeven aan de ouders, liefst door sleutelpersonen. Hierbij kan het Nederlands Handelingsprotocol ook een belangrijke leidraad zijn. 1 De vraag of er klacht ingediend moet worden zal afhangen van de individuele situatie van het kind en haar familiale omgeving. 3.4 Het principe van het beroepsgeheim Het principe van het beroepsgeheim moet gerespecteerd worden, hetzij bij een risico op besnijdenis, hetzij bij kennis van een besnijdenis bij een meisje. Het is belangrijk de nadruk te leggen op de preventie van VGV aangezien de praktijk belangrijke gevolgen heeft voor de gezondheid van het (mogelijke) slachtoffer. 1 Handelingsprotocol, Pharos, 2010, Afl. 6 juni Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 1 / 15

16 Het uiten van de bezorgdheid over een risico op verminking stuit soms op het principe van het beroepsgeheim, wat de doorstroming van informatie over een mogelijk risico op vrouwenbesnijdenis bemoeilijkt. Het beroepsgeheim beoogt de bescherming van de noodzakelijke vertrouwensrelatie tussen de cliënt en de deskundige, maar ook de persoon zelf, zijn vrijheid, zijn privéleven en de belangen van de maatschappij. Het is een zwijgplicht die blijft gelden, zelfs als de betrokkene ermee instemt om deze op te heffen. Het doorbreken ervan wordt strafrechtelijk vervolgd (artikel 458 van het Strafwetboek). Daartegenover staat het principe van de verplichting tot hulp aan personen in nood (schuldig verzuim). Er is hier sprake van een situatie waarin verschillende waarden botsen: zwijgen vanwege het verplichte beroepsgeheim of spreken om een onmiddellijke bescherming te bieden aan een persoon en op die manier hogere waarden te vrijwaren (fysieke of mentale integriteit). In sommige gevallen kan men spreken van een werkelijke noodtoestand, die de keuze rechtvaardigt om de bedreiging bekend te maken. De professional moet dus een afweging maken tussen deze twee belangrijke principes: het beroepsgeheim respecteren en het principe om iemand in nood bij te staan. Het beroepsgeheim weegt minder zwaar indien de minderjarige of een andere kwetsbare persoon het risico loopt op een vorm van mishandeling als bedoeld in art. 409 van het Strafwetboek. Bij bepaalde specifieke misdrijven beschikt een hulpverlener (ook al heeft hij het slachtoffer niet gezien) over een meldingsrecht. Het gaat hier dus niet om een meldingsplicht. Het doorbreken van het beroepsgeheim wordt echter onderworpen aan enkele strikte voorwaarden: het misdrijf is reeds gepleegd, er is een ernstig en dreigend gevaar voor de psychische of fysieke integriteit van de betrokkene of er zijn aanwijzingen van een gewichtig en reëel gevaar dat andere minderjarigen of bedoelde kwetsbare personen het slachtoffer kunnen worden van de opgesomde misdrijven. Bovendien moet het zo zijn dat de hulpverlener deze integriteit zelf of met hulp van anderen (gedeeld beroepsgeheim) niet kan beschermen. Voorwaarde is dus dat de hulpverlening uitgeput moet zijn. Zo kan een aanmelding bij de procureur des Konings bijvoorbeeld overwogen worden in de volgende situaties: Een sociale werker heeft een expliciete vraag gekregen om het adres van een besnijdster te krijgen om een jonge vrouw te reinigen die in de nabije toekomst gaat trouwen. Een dokter stelt vast dat een meisje een VGV heeft ondergaan in België en dat dit ook haar zuster te beurt zou kunnen vallen. Een verpleegster stelt vast dat een recent besneden meisje dringend verzorgd moet worden, zonder dat ze zelf kan ingrijpen en dat de ouders haar niet naar het ziekenhuis willen brengen uit schrik om aangegeven te worden. 8. Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 2 / 16 Afl. 6 juni 2013

17 Daarentegen zullen een gerucht, de nationaliteit of de etnische afkomst van een persoon geen voldoende basis vormen voor een aanmelding. Deze elementen moeten enkel een aansporing zijn om een situatie op te volgen en verder uit te diepen. De vzw INTACT heeft een handleiding ontworpen over het beroepsgeheim en vrouwelijke genitale verminkingen. Deze brochure heeft als opzet om professionals voorlichting te geven over VGV en personen die hiermee in aanraking komen aan te sporen om dit te bespreken met andere professionelen (samenwerken) en aan te moedigen om hun verantwoordelijkheid op te nemen wanneer ze geconfronteerd worden met deze vorm van geweld. 4. Veelbelovende praktijken Een aantal gespecialiseerde verenigingen hebben instrumenten ontwikkeld om de preventie en voorlichting over VGV te bevorderen, dikwijls dankzij de steun van verschillende overheden. 4.1 Instrumenten De praktijk van GAMS België: opvolgingsboekje van het meisje Het eerste initiatief komt van GAMS België, dat sinds 2006 contracten opstelt tussen enerzijds de moeders die asiel aanvragen en lid worden van de vzw en anderzijds GAMS België, om de intacte meisjes te beschermen. Deze overeenkomst bepaalt dat de meisjes elk jaar onderzocht moeten worden door een arts om te bevestigen dat de externe geslachtsorganen intact zijn. In 2009 gebeurde dit bij 60 meisjes. GAMS België kan dit contract niet afdwingen en het aanbevolen onderzoek is dus niet verplicht Paspoort INTACT Dit document heeft als doel het strafrechtelijk verbod op VGV in België bekend te maken en is gericht tot nieuwkomers en mensen die op reis gaan naar landen waar de praktijk van VGV zeer vaak voorkomt. Het is de bedoeling om hen te wijzen op de schadelijke gevolgen van VGV en op de strafbaarheid van de praktijk, ook indien het gebeurt in een ander land dan België. Er wordt eveneens gewezen op het feit dat ouders mogelijk bestraft kunnen worden indien ze de praktijk vergemakkelijkt hebben. Dit document kan de families bijstaan als ze hun dochter willen Afl. 6 juni Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 1 / 17

18 beschermen wanneer ze op reis gaan naar hun land van herkomst, maar onder druk worden gezet door de gemeenschap. 4.2 Vorming van professionals Sinds 2012 worden vormingen gegeven aan het medisch personeel van ziekenhuizen, waarbij vooral vroedvrouwen worden betrokken. Het is een project gecoördineerd door GAMS België dankzij een financiering van de FOD Volksgezondheid en in samenwerking met het International Centre for Reproductive Health (ICRH). Er is overeengekomen dat wanneer een besneden vrouw bevalt van een dochtertje, Kind en Gezin hiervan wordt geïnformeerd, zodat een opvolging van het meisje en haar moeder kan plaatsvinden. Een meer structurele inbedding van deze praktijk zou noodzakelijk zijn om een daadwerkelijke opvolging van de families te plannen. INTACT, samen met het ICRH Gent en GAMS België hebben verschillende vormingen georganiseerd voor hulpverleners van de welzijnssector en de sector politie/justitie alsook advocaten en sociale werkers. GAMS België is specifieke vormingspakketten aan het ontwikkelen, bijvoorbeeld voor onderwijzers. 4.3 Gecoördineerde strategieën ter bestrijding van vrouwelijke genitale verminkingen De gecoördineerde strategieën vormen een gezamenlijk referentiekader voor analyse en actie ter bestrijding van vrouwelijke genitale verminkingen. Ze zijn het resultaat van workshops, waarbij een verscheidenheid aan betrokken actoren werd samengebracht (terreinorganisaties, doelgroep, experts, overheden) om een relatief volledige stand van zaken van de situatie op te maken. Ze hebben gediend ter ondersteuning van het overleg, geleid door het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen, betreffende de ontwikkeling van het Nationaal Actieplan ( ) inzake de strijd tegen partnergeweld, uitgebreid naar andere vormen van andere vormen van intrafamiliaal geweld (gedwongen huwelijken, vrouwelijke genitale verminkingen, zogenaamd eergerelateerd geweld). Deze overlegde strategieën hebben vooral actoren van de Franse Gemeenschap en van de federale overheid samengebracht, maar in het Nationaal Actieplan wordt vermeld dat deze zullen worden uitgebreid naar het grondgebied van de Vlaamse Gemeenschap om er een nationaal draagvlak aan te geven. 1 1 NAP , o.c. 8. Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 2 / 18 Afl. 6 juni 2013

19 5. Knelpunten beleidssignalen 5.1 Nood aan een draaiboek over de aanpak van VGV Zoals reeds vermeld, bestaat er in België nog geen draaiboek over VGV. Hoewel er raadgevingen en aanbevelingen aan professionals zijn gegeven via de handleiding Vrouwelijke genitale verminking: een gids voor betrokken beroepssectoren van de FOD Volksgezondheid, is er geen enkele richtlijn over de objectieve maatregelen bij een risico op VGV en de maatregelen die te nemen zijn door de diensten die werken rond gezondheidszorg (Kind en Gezin, CLB) en de diensten die steun geven aan jongeren. Daardoor zijn er situaties waarbij sommige diensten een risico signaleren en andere niet. Er is een duidelijke behoefte aan een protocol of aan richtlijnen over een preventieve aanpak van VGV, een risicotaxatie, een stappenplan bij vermoeden van VGV en een ketenaanpak. Er is eveneens nood aan een instrument om het thema bespreekbaar te maken met de families, rekening houdend met de sociale normen en waarden van de gemeenschappen die VGV aanmoedigen. Zoals reeds vermeld heeft het Steunpunt Preventie voorbeeldzinnen uitgewerkt om het thema aan te kaarten bij de familie, wat een goede inspiratiebron kan zijn voor alle professionals (zie 3.2.3). Gespecialiseerde organisaties zoals GAMS en INTACT, in samenwerking met het onderzoekscentrum ICRH, hebben aanbevelingen voorgelegd aan het Vlaams Forum Kindermishandeling waarbij het Nederlandse protocol als leidraad wordt gebruikt. Die aanbevelingen worden momenteel onderzocht. 5.2 Nood aan sleutelfiguren Er is nood aan het uitbreiden van een netwerk van sleutelpersonen die kunnen meewerken aan een betere voorlichting en contact met de betrokken families en gemeenschappen. 5.3 Nood aan voorlichting van de nieuwkomers Ten slotte is er ook behoefte aan een systematische voorlichting van nieuwkomers betreffende VGV, zodat ze zo snel mogelijk worden ingelicht over de schadelijke gevolgen voor de gezondheid, over het strafrechtelijk verbod in België en het feit dat geen enkele religie VGV voorschrijft. Dit zou de bescherming van de kinderen kunnen optimaliseren. Afl. 6 juni Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 1 / 19

20 Referenties ANDRO, A., LESCLINGAND, M., CAMBOIS, E. en CIRBEAU, C., Excision et Handicap (ExH): Mesure des lésions et traumatismes et évaluation des besoins en chirurgie réparatrice. Volet quantitatif du projet Excision et Handicap (ExH). Rapport final. Parijs: Institut National d Etudes Démographiques. DANISH NATIONAL BOARD OF HEALTH, Teachers (hoofdstuk 6). In Prevention of female circumcision (pp. 44-9). Albertslund (Denmark): Sundhedsstyrelsens. FOD VOLKSGEZONDHEID, VEILIGHEID VAN DE VOEDSELKETEN EN LEEFMILIEU EN GAMS BELGIË, Vrouwelijke Genitale Verminking: handleiding voor de betrokken beroepssectoren. Brussel < iefh.belgium.be/nl/binaries/guide%20mgf-nl_web_tcm pdf>. GAMS BELGIË, Pas d excision pour ma fille Geen besnijdenis voor mijn dochter. Folder nationale campagne 2008, Brussel. GGOLFB, Croyances, traditions et délivrances des soins médicaux. Rapport du groupe de travail Éthique et économie: Gynécologieobstétrique et multiculturalité. Brussel. HENRY, N. & WEIL-CURIEL, L., Exciseuse. City Editions: Paris. HM GOVERNMENT, Multi-agency practice guidelines, Female Genital Mutilation. London, 24 February 2011, < government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/153235/ dh_ pdf.pdf>. INTACT, Het beroepsgeheim en de vrouwelijke genitale verminking. Brussel < INTACT, Verbod op vrouwelijke genitale verminking; hier en elders. Brussel. INTACT, Praktische handleiding bestemd voor advocaten. Brussel < LEYE, E., YSEBAERT, I., DEBLONDE, J., CLAEYS, P., VERMEULEN, G., JACQUEMYN, Y., et al., Female genital mutilation: Knowledge, 8. Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 2 / 20 Afl. 6 juni 2013

21 attitudes and practices of Flemish gynæcologists. Eur J Contracept Reprod Health Care, 13, Nationaal Actieplan ter bestrijding van partnergeweld en andere vormen van intrafamiliaal geweld, , Goedgekeurd door de Interministeriële Conferentie Integratie in de Maatschappij, dinsdag 23 november < PAN%20NL_tcm pdf>. PHAROS, Handelingsprotocol vrouwelijke genitale verminking bij minderjarigen; Uitleg en handvatten bij Ketenaanpak < Minister van Justitie, Stefaan DE CLERCK, Vlaams Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Jo VANDEURZEN, Protocol Kindermishandeling Justitie-Welzijn. Antwerpen, 30 maart < 9_tcm pdf>. RIJKSINSTITUUT VOOR VOLKSGEZONDHEID EN MILIEU (RIVM), Standpunt Preventie van Vrouwelijke Genitale Verminking (VGV) door de Jeugdgezondheidszorg. Bilthoven. UN High Commissioner for Refugees, Guidance Note on Refugee Claims relating to Female Genital Mutilation, Geneva, May 2009 < VLAAMSE OVERHEID, Besluit van 3 september 2009 ter vaststelling van de operationele doelstellingen van de Centra voor Leerlingenbegeleiding, bij toepassing van het decreet van 3 juli Afl. 6 juni Andere vormen van geweld Beleid en regelgeving 1 / 21