Handboek prostaatcarcinoom

Transcriptie

1 Handboek prostaatcarcinoom

2 Handboek prostaatcarcinoom H.A.M. van Muilekom J.A. van Spil Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2017

3 Eerste druk, Reed Business, Amsterdam 2006 Tweede Druk, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2017 ISBN ISBN (ebook) 2017 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 897 Omslagontwerp: Cees Brake BNO, Enschede Basisontwerp binnenwerk: Studio Imago, Amersfoort Illustraties door John Rabou, s-hertogenbosch en A.A. van Horssen BFA, Laren NH Omslagfoto s: Jaap Majoor. De drie schilderijen zijn alle geschilderd met olieverf op doek van cm. De schilderijen vormen het volgende drieluik. Van beneden naar boven ziet u: 1. rode bloedlichaampjes die het gezwel bombarderen 2. groot zwart gat waar eens de prostaat zat 3. de toekomst (een spoor van licht in een donker vlak) De eerste twee schilderijen zijn eerder gepubliceerd in het boek Kanker in beeld (deel 1). Kanker in beeld is verschenen naar aanleiding van de manifestatie Kanker in beeld, verwerking door creatieve expressie in Deze manifestatie was een initiatief van de School voor Imaginatie en werd mede mogelijk gemaakt door de Nederlandse Kankerbestrijding/Koningin Wilhelmina Fonds Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Voorwoord Dit Handboek Prostaatcarcinoom is uniek in zijn soort. Het is het eerste Nederlandstalige boek voor professionals dat een zo volledig mogelijke beschrijving geeft van het probleem prostaatcarcinoom. Decennialang was er slechts beperkt aandacht voor deze ziekte, maar nu duidelijk is geworden dat prostaatcarcinoom na borst-, long- en coloncarcinoom de meest voorkomende tumorsoort is in de westerse wereld, en de impact voor de volksgezondheid enorm is, neemt de aandacht voor dit probleem toe. De onbekendheid met het onderwerp bij vele werkers in de gezondheidszorg en de geringe belangstelling in de vakliteratuur waren voor de auteurs reden dit handboek samen te stellen. Het resultaat is een handboek over prostaatcarcinoom voor (gespecialiseerde) verpleegkundigen, (huis)artsen, maatschappelijk werkenden, fysiotherapeuten en andere paramedici, dat een zo breed mogelijk spectrum van de ziekte belicht. De overzichtelijke manier waarop het boek is opgezet en de schrijfstijl maken het handboek tevens bruikbaar voor patiënten en hun naasten. Het handboek beoogt een bijdrage te leveren aan het vergroten van de kennis van en het inzicht in prostaatcarcinoom, wat ten goede komt aan de verbetering van de zorg voor deze patiëntengroep. Het handboek is eenvoudig hanteerbaar en zeer geschikt als naslagwerk in de dagelijkse praktijk. Het naslagwerk is samengesteld met de kennis en inzichten van dit moment. Het belicht de vele aspecten van prostaatcarcinoom en biedt handvatten voor gezondheidswerkers die in de dagelijkse praktijk met deze patiëntengroep te maken krijgen. Bij de totstandkoming van dit handboek is gebruikgemaakt van de deskundigheid en ervaring vanuit verschillende disciplines. De behandeling van het prostaatcarcinoom dient toegesneden te zijn op de individuele patiëntensituatie. Bij het gebruik van het boek dient dat het uitgangspunt te zijn. Individuele situaties van patiënten kunnen dan ook afwijken van hetgeen in het boek is beschreven.

5 Het handboek bestaat uit veertien hoofdstukken. Alle hoofdstukken beginnen met leerdoelen, zodat de lezer een goed overzicht krijgt van de inhoud van het desbetreffende hoofdstuk. De hoofdstukken zijn geïllustreerd met tabellen, figuren, schema s, casussen en foto s om beter inzicht te geven in de beschreven onderwerpen en thema s. Deze opbouw maakt het handboek bruikbaar voor onderwijsdoeleinden. Het handboek is grofweg ingedeeld in drie delen. Hoofdstuk 1, 2 en 3 leggen een basis voor het probleem prostaatcarcinoom, waarbij in: hoofdstuk 1 risicofactoren, incidentie en preventie aan bod komen; hoofdstuk 2 het mannelijke genitale systeem uiteen wordt gezet; hoofdstuk 3 de diagnostiek en stagering aandacht krijgen. In hoofdstuk 4, 5, 6, 7 en 8 worden de verschillende behandelingen uitgebreid besproken met in: hoofdstuk 4 waakzaam afwachten; hoofdstuk 5 chirurgie; hoofdstuk 6 radiotherapie; hoofdstuk 7 hormonale therapie; hoofdstuk 8 chemotherapie. Alle hoofdstukken worden afgesloten met casuïstiek om de behandelingen praktisch te illustreren. De casussen komen uit de dagelijkse praktijk van de auteurs. Klachten en symptomen die ontstaan door de ziekte en/of door de behandeling, worden per hoofdstuk uitgewerkt in gezondheidsproblemen. Deze gezondheidsproblemen worden uitgewerkt in oorzaak, symptomen, beoogde resultaten en interventies. In de hoofdstukken 9, 10, 11, 12 en 13 wordt aandacht besteed aan veelvoorkomende gevolgen van de ziekte en/of de behandeling met in: hoofdstuk 9 psychosociale problemen en begeleiding; hoofdstuk 10 seksueel disfunctioneren; hoofdstuk 11 mictieklachten. urine-incontinentie en obstructie; hoofdstuk 12 botmetastasen; hoofdstuk 13 lymfoedeem. In deze hoofdstukken worden de onderwerpen zeer uitgebreid besproken en komen oorzaken, achtergronden en interventies aan bod. Het afsluitende hoofdstuk 14 beschrijft welke overige informatiebronnen beschikbaar zijn voor patiënten en zorgverleners. Alle hoofdstukken zijn samengesteld op basis van beschikbare literatuur. Tussen het schrijven van de teksten en het verschijnen van het boek zit enige tijd. Dit maakt het mogelijk dat teksten gedateerd zijn. Om de actualiteit te waarborgen is tot en met maart 2006 literatuur geraadpleegd. Voor de leesbaarheid is ervoor gekozen geen literatuur-

6 verwijzingen in de tekst te plaatsen. Waar dit wel gebeurt, wordt dit vooraf aangegeven. Elk hoofdstuk wordt afgesloten met een lijst van geraadpleegde literatuur. Het boek zou niet tot stand zijn gekomen zonder medewerking van een aantal medeauteurs. In het overzicht is aangegeven wie aan welk hoofdstuk heeft meegewerkt. Hun bijdrage is van groot belang geweest voor de compleetheid van dit handboek. Verder heeft een groot aantal professionals door middel van op- en aanmerkingen nuances aangebracht die van onschatbare waarde zijn. Maarssen, voorjaar 2006 H.A.M. van Muilekom J.A. van Spil

7 Redactie en auteurs Auteurs H.A.M. van Muilekom en J.A. van Spil hebben beiden hun specialisatie oncologieverpleegkunde behaald in het Nederlands Kanker Instituut Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis (NKI-AvL) te Amsterdam, en zowel de opleiding VO-VS als de MANP-opleiding aan de Hogeschool van Utrecht met succes afgesloten. Beide auteurs zijn actief betrokken in diverse functies bij de Vereniging van Oncologie Verpleegkundigen (VvOV). H.A.M. van Muilekom Erik van Muilekom is verpleegkundig specialist oncologie en werkzaam als projectmedewerker binnen het NKI-AvL J.A. van Spil Jan Alex van Spil werkt in het Universitair Medisch Centrum Groningen als nurse practitioner op de afdeling radiotherapie Medeauteurs Dr. G. van Andel, uroloog Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam Hoofdstuk 9 Prof.dr. J. Bensing, hoogleraar gezondheidspsychologie, directeur NIVEL Universiteit Utrecht, NIVEL, Utrecht Hoofdstuk 9 Dr. A. Bex, uroloog Nederlands Kanker Instituut - Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam Hoofdstuk 5 Drs. R.A.M. Damhuis, hoofd kankerregistratie en onderzoek Integraal Kankercentrum, Rotterdam Hoofdstuk 1

8 Drs. M. Fischer, psycholoog Vakgroep gezondheidspsychologie, Universiteit Leiden Hoofdstuk 9 Dr. B. Garssen, psychofysioloog Helen Dowling Instituut, Utrecht Hoofdstuk 9 C.A. van der Meer, genetisch consulent Afdeling klinische genetica, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam Hoofdstuk 1 Dr. W. Meinhardt, uroloog Nederlands Kanker Instituut - Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam Hoofdstuk 7 en 10 Dr. P.M.P. Poortmans, radiotherapeut-oncoloog Dr. Bernard Verbeeten Instituut, Tilburg Hoofdstuk 6 Dr. M.J. Roobol-Bouts, coördinerend datamanager afdeling urologie, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam Hoofdstuk 1 Referenten Drs. C.B. Boers-Doets, verpleegkundig specialist oncologie Waterlandziekenhuis, Purmerend Hoofdstuk 5, 7 en 8 Drs. R.J. Damstra, dermatoloog, Ziekenhuis Nij Smellinghe, Drachten Hoofdstuk 13 L. Dijkstra, bestuurslid Stichting Contactgroep Prostaatkanker Hoofdstuk 14 H.J. Mulder, verpleegkundig consulent incontinentiezorg Martini Ziekenhuis, Groningen Hoofdstuk 11 Drs. M. Tanis-Nauta, arts-seksuoloog NVVS Medisch Centrum, Leeuwarden Hoofdstuk 10

9 Drs. J.F. Ubbels, radiotherapeut-oncoloog Universitair Medisch Centrum Groningen Hoofdstuk 6 Dr. G.J. Veldhuis, internist-hematoloog Antonius Ziekenhuis Zuidwest Friesland, Sneek Hoofdstuk 7 en 12 Dr. A. Visser, psycholoog Helen Dowling Instituut, Utrecht Hoofdstuk 9 Drs. B. Voerman, psycholoog Helen Dowling Instituut, Utrecht Hoofdstuk 9 Met dank aan W. de Blok, MANP, nurse practitioner, Nederlands Kanker Instituut - Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam J.H.M. Dietvorst, verpleegkundig specialist oncologie, Martini Ziekenhuis, Groningen J. Foubert, Associatie VUB en Erasmushogeschool Brussel, pedagogisch coördinator, Departement Gezondheidszorg, Jette (B) M. Kroeze, consulent, Integraal Kankercentrum West, Leiden P. Lenssen, verpleegkundig consulent palliatieve zorg, Integraal Kankercentrum Limburg, Maastricht L. Overbeek, opleider, Nederlands Kanker Instituut - Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam Drs. J. Ridderbeks, huisarts, Ulestraten J. Schellekens, MANP, verpleegkundig specialist oncologie, Ziekenhuis Lievensberg, Bergen op Zoom M. Schoonderwoerd, opleider, Vereniging van Oncologische Vervolgopleidingen, Leiden G. Severs-Holman, verpleegkundig specialist oncologie, Ziekenhuis Nij Smellinge, Drachten A. Smits, MANP, nurse practitioner, UMC St Radboud, Nijmegen C.H.T.M. van Rijn-van der Sande, MANP, verpleegkundig consulent oncologie, HagaZiekenhuis, locatie Rode Kruis, s-gravenhage Drs. E. Roos, uroloog, Antonius Ziekenhuis Zuidwest Friesland, Sneek M. Verhoeven, oncologieverpleegkundige, Jeroen Bosch Ziekenhuis, s-hertogenbosch B. van der Walle, MANP, verpleegkundig specialist, Jeroen Bosch Ziekenhuis, s-hertogenbosch

10 Inhoud Deel 1 Algemeen 19 1 Epidemiologie, risicofactoren en preventie Epidemiologie Risicofactoren Beïnvloedbare factoren Niet-beïnvloedbare factoren Preventie Vroegopsporing ofwel screening Hormonale beïnvloeding Voeding Zonlicht Verpleegkundige aandachtspunten 34 2 Anatomie en fysiologie Inwendige geslachtsorganen Prostaat Testis Epididymis Vesicula seminalis Ductus deferens Klieren van Cowper Uitwendige geslachtsorganen Penis Scrotum 42 3 Diagnostiek en stagering Klinische presentatie Rectaal toucher Bloedonderzoek Prostaatspecifiek antigeen (PSA) Vrij prostaatspecifiek antigeen Prostaatspecifiek antigeen-density Prostaatspecifiek antigeen-velocity PSA en tumoractiviteit Overige laboratoriumbepalingen 50

11 3.4 Beeldvormend onderzoek Transrectale echografie (TRUS) al dan niet met punctie Echografie van de nieren Computertomografie (CT-scan) Magnetic resonance imaging (MRI) Botscintigrafie (botscan) Stagering Histologische gradering 58 Deel 2 Behandelingen 63 4 Waakzaam afwachten Doel van waakzaam afwachten Periodieke controle Onzekerheid en angst Wanneer actief behandelen? 67 5 Chirurgie Radicale prostatectomie Historie van radicale prostatectomie Algemene voorbereiding Perineale prostatectomie Retropubische prostatectomie Incidentie postoperatieve complicaties van prostatectomie Laparoscopische prostatectomie Verpleegkundige zorg bij totale prostatectomie Lymfklierdissectie Orchidectomie Transuretrale resectie van de prostaat (TURP) Cryochirurgie Gezondheidsproblemen bij chirurgische behandeling 87 6 Radiotherapie Wat is radiotherapie? Doelvolumes Stralingsdosis Indicaties voor bestraling Uitwendige bestraling De procedure Neveneffecten van uitwendige bestraling Inwendige bestraling (brachytherapie) Historie van brachytherapie bij prostaatcarcinoom Indicatie voor brachytherapie De procedure Effectiviteit van behandeling 109

12 6.4.5 Stralingsveiligheidsvoorschriften en leefregels Radiotherapie na prostatectomie Palliatieve radiotherapie Gezondheidsproblemen bij radiotherapie Hormonale therapie Het mannelijke hormonale systeem Wat zijn hormonen? Werking van de hypothalamus en hypofyse Werking van de testes Werking van de bijnieren LH en negatief terugkoppelingsmechanisme Hormonale manipulatie Behandelingsmogelijkheden Bilaterale orchidectomie ofwel castratie Oestrogenen LHRH-analogen LHRH-antagonisten Antiandrogenen Overige middelen Behandelindicaties Maximale of complete androgeenblokkade (MAB) Intermitterende hormonale behandeling Onttrekkingseffect bij antiandrogenen Hormoonrefractair prostaatcarcinoom (HRPC) Kwaliteit van leven bij hormonale therapie Opvliegers Wat zijn opvliegers? Beïnvloeding van opvliegers Gynaecomastie Gynaecomastie en hormonale therapie Behandeling Osteoporose bij chirurgische of chemische castratie Botstructuur Hoe ontstaat osteoporose? DEXA-techniek Gevolgen van osteoporose Androgeenonderdrukking en osteoporose Preventie en behandeling van osteoporose Verpleegkundige zorg bij hormonale therapie Gezondheidsproblemen bij hormonale therapie Chemotherapie Ziektebeloop bij hormoonrefractair prostaatcarcinoom (HRPC) Chemotherapie bij HRPC Gezondheidsproblemen bij chemotherapie 165

13 Deel 3 Klachten en symptomen Psychosociale problemen en begeleiding Psychosociaal onderzoek naar mannen met prostaatcarcinoom Psychologische problemen bij prostaatcarcinoom Depressie en angst Verwerking van emoties Nederlandse situatie Coping Sociale problemen bij prostaatcarcinoom Specifieke problemen bij prostaatcarcinoom Erectiele disfunctie Mictieklachten en urine-incontinentie Besluitvorming over de behandeling Problemen in voorlichting en communicatie Psychosociale begeleiding Voorlichting geven Psycho-educatie Sociale steungroepen en lotgenotencontact Sociale steungroepen in Nederland Implicaties voor de praktijk Seksueel disfunctioneren Kanker en seksualiteit Prostaatcaarcinoom en seksualiteit Libidovermindering Anatomie en fysiologie van de penis De erectie Erectiele disfunctie (ED) Incidentie van ED Comorbiditeit en ED Zaadlozing en orgasme International Index of Erectile Function (IIEF) Fysieke of psychische ED Verpleegkundige zorg en seksueel functioneren Behandeling bij veranderd seksueel functioneren Behandeling met geneesmiddelen Vacuümpomp Penisprothese Mictieklachten, urine-incontinentie en -obstructie Definitie van urine-incontinentie Stressincontinentie Urge-incontinentie Overloopincontinentie Functionele incontinentie 223

14 Algemene oorzaken Incidentie van urine-incontinentie Assessment voor urine-incontinentie Vragen Internationale Prostaatsymptoomscore (IPPS) Pad-test Mictiedagboek Urodynamisch onderzoek Interventies voor urine-incontinentie Gedragsmatige interventies Farmacologische interventies Chirurgische interventies Definitie van urineobstructie Urethraobstructie Ureterobstructie Interventies voor urineobstructie Interventies bij urethraobstructie Interventies bij obstructie van ureter(en) Botmetastasen Botmetastasen en prostaatcarcinoom Botfysiologie Ontstaan van botmetastasen Gevolgen van botmetastasen Botpijn Pathologische fracturen Myelumcompressie Beenmerginfiltratie Hypercalciëmie Interventies bij botmetastasen Interventies ter bestrijding van pijn Fixatie met behulp van chirurgie Radiotherapie in combinatie met corticosteroïden Bisfosfonaten Zorgaspecten bij botmetastasen Gezondheidsproblemen bij botmetastasen Lymfoedeem Definitie van lymfoedeem Reversibel (vroeg) lymfoedeem Irreversibel (langer bestaand) lymfoedeem Elefantiasis Voorlichting over preventie Behandeling van lymfoedeem Huidverzorging Manuele lymfdrainage 257

15 Compressie Bewegingsoefeningen Patiënteneducatie Informatiebronnen Internetinformatie Verantwoord gebruik van internetinformatie Websites over prostaatcarcinoom Boeken Stichting Contactgroep Prostaatkanker (SCP) 265 Illlustratieverantwoording 267 Register 269