Naamgeving 2 Merkelbach en Karsten ( ) 2 Merkelbach en Elling ( ) 3 Elling ( ) en opvolgers 4

Transcriptie

1 INHOUDSOPGAVE INLEIDING Geschiedenis van het bureau 2 Naamgeving 2 Merkelbach en Karsten ( ) 2 Merkelbach en Elling ( ) 3 Elling ( ) en opvolgers 4 Het archief 5 Conglomeraat van bureau- en persoonsgebonden archieven Acquisitie 5 Bewerking 5 Bureau-archief 6 Geraadpleegde literatuur 10 Inhoud 6 Bewerking 7 Selectie 8 Verwijzingen 9 Bestellen van foto s 9 Aanwijzingen voor gebruik 9 INVENTARIS 11 BIJLAGE Organisatie 11 Projectadministratie 12 Projecten 13 Door Merkelbach, Karsten en Elling 14 Door Visser en Van Gelderen 89 Door anderen 93 Stukken betreffende de bewerking van het archief 94 Supplementen a. documenten en tekeningen 95 b. foto s..97 Lijst van projectdossiers, die geselecteerd zijn voor vernietiging 110

2 Inleiding GESCHIEDENIS VAN HET BUREAU Naamgeving De geschiedenis van het bureau gaat terug tot Toen associeerde B. Merkelbach ( ) zich met C.J.F. Karsten ( ) tot Merkelbach en Karsten, Architecten. Deze samenwerking eindigde in Van 1949 tot 1955 was P. Elling ( ) de nieuwe partner van Merkelbach en heette het bureau Merkelbach en Elling, Architecten. In 1955 verliet Merkelbach de associatie en veranderde de naam in Prof. P. Elling architect B.N.A.. Na het overlijden van Elling in 1962 namen A. van Gelderen en K. Visser het bureau over, de naam van het bureau veranderde in: Bureau Elling, Visser en Van Gelderen. Van 1964 tot 1977 maakten A. de Leeuw en H.C. Hoogewoning ook deel uit van het bureau en was de naam: Bureau Elling, Visser, Van Gelderen, De Leeuw en Hoogewoning en ten slotte heette het bureau van 1979 tot 1998 Bureau Elling BV Visser Van Gelderen architecten BNA. Merkelbach 1 en Karsten ( ) Ben Merkelbach had van 1929 tot 1949 een maatschap met zijn oudstudiegenoot Charles Karsten. Merkelbach en Karsten, Architecten was gehuisvest in Amsterdam aan de Keizersgracht 574. In deze samenwerking was Merkelbach (net als later in zijn samenwerking met Elling) vooral de organisator en Karsten de ontwerper. Merkelbach en Karsten realiseerden een klein aantal particuliere woonhuizen. Maar Merkelbachs interesse ging vooral uit naar volkswoningbouw en de bouw van bedrijfsgebouwen. Merkelbach was een uitgesproken idealist; zijn doel was het verhogen van de kwaliteit van leven door middel van verbeteringen in de woon- en werkomgeving. De ideeën van Merkelbach en Karsten over de volkswoningbouw kwamen onder andere tot uiting in de Amsterdamse projecten: pleinen Zuid; prijsvraagontwerp voor de bouw van goedkope arbeiderswoningen; prijsvraagontwerp voor de wijk Landlust in Amsterdam-West; zijn bemoeienis met Bosch en Lommer en wijk Frankendael. Het eerste bedrijfsgebouw van Merkelbach en Karsten was de AVRO-studio. Het is niet meer te achterhalen op grond waarvan zij de opdracht kregen. Ze hadden immers nog niet veel gebouwd, zij werden als oprichters van de 8 gerekend tot de stroming van het Nieuwe Bouwen. Ter voorbereiding bezochten zij radiogebouwen in het buitenland. Merkelbach was vooral geïnteresseerd in de technische kant van de studiobouw en Karsten in de vormgeving. Zij realiseerden een spraakmakend gebouw. Latere belangrijke bedrijfsgebouwen in hun oeuvre waren onder andere: de drukinktenfabriek Graficolor N.V. in Amsterdam; Willem van Rijn N.V. in Amsterdam; de uitbreiding van het fabrieksgebouw van de firma De Vries Robbé & Co in Gorinchem; Laboratorium Ketjen in Amsterdam. Naast hun ontwerpactiviteiten waren zowel Merkelbach als Karsten ook maatschappelijk actief in de Vereniging Architectenkern De 8, de redactie van het tijdschrift De 8 en Opbouw en de CIAM-congressen. Ten slotte was Karsten een van de initiatiefnemers tot de oprichting van Liga Nieuw Beelden. 1 Voor korte biografieën van B. Merkelbach en P. Elling zie respectievelijk de inventaris van B. Merkelbach (MERK) en P. Elling (ELLI). 2

3 Inleiding Tijdens de oorlogsjaren was Merkelbach actief in de Kerngroep voor woningarchitectuur en de wederopbouw, vanaf 1943 kortweg Studiegroep woningarchitectuur geheten. Deze studiegroep wilde bewerkstelligen dat er na afloop van de oorlog een kwalitatief hoogwaardige wederopbouw zou plaatsvinden. Met de bevrijding kwam er voor Merkelbach echter een einde aan zijn activiteiten in de Kerngroep. In 1945 werd hij namelijk samen met Karsten door de Ereraad voor de Architectuur veroordeeld voor het doorwerken aan projecten als Fokker, de AVRO-studio en Cinetone-studio s. Zij werden tot 1947 uitgesloten van overheidsopdrachten en tot 1950 van het vervullen van leidinggevende functies in architectenorganisaties. In 1946 werd het vonnis echter herzien door de Centrale Ereraad en werden zij in ere hersteld. Merkelbach en Elling ( ) In 1947 kwam Elling op aanbeveling van C. van Eesteren bij Merkelbach en Karsten terecht. Elling had zich tot die tijd vooral met villabouw beziggehouden. Nu kon hij eindelijk aan grote projecten werken. In 1949 ontbond Merkelbach de associatie met Karsten en associeerde zich met Elling. Deze associatie duurde tot 1956, het jaar waarin Merkelbach benoemd werd tot stadsbouwmeester van Amsterdam. In de samenwerking met Merkelbach was Elling vooral de ontwerper en Merkelbach de organisator. Elling was de man van de tekentafel en had controle over het werk tot in alle details, en Merkelbach was de man van de bouwvergaderingen. Belangrijke projecten waren N.V. Machinehandel Mahez in Amsterdam, het zendgebouw van de wereldomroep in Lopik en het Gemeenschappelijk Administratiekantoor (GAK) in Amsterdam. Bij het ontwerp en de bouw van het GAK in Amsterdam ontstond er een conflict tussen Merkelbach en Elling. Dit kan mede een oorzaak geweest zijn van de ontbinding van de maatschap in Het conflict leidde er in ieder geval toe dat Elling zich van het project distantieerde. Waarschijnlijk was een verschil van opvatting de aanleiding. Volgens Elling was het interieur een belangrijk onderdeel van het ontwerp en dus moest dat ook door de architect zelf worden behandeld; eventueel in samenwerking met een beeldend kunstenaar waarmee de architect affiniteit had. Toen de binnenhuisarchitecten E. van Blerkom en I. Boks en later A. Bodon werden aangetrokken kon Elling dit niet accepteren. Het verhaal gaat dat Elling toen een deel van het archief van Merkelbach heeft verbrand. Dit is echter nooit bevestigd. Dit voorval illustreert nog een verschil tussen Merkelbach en Elling. Merkelbach was gewend om met veel andere architecten en kunstenaars samen te werken. Dit in tegenstelling tot Elling, die eigenlijk alleen een succesvolle samenwerking kende met Bart van der Leck. 3

4 Inleiding Elling ( ) en opvolgers ( ) In 1956 zette Elling het bureau voort. F. Fortgens was chef de bureau en K. Visser en A. van Gelderen waren er werkzaam. Het bureau was gehuisvest aan de Keizersgracht 574. Dit pand was het eigendom van Karsten. Toen hij het pand verkocht verhuisde het bureau in 1961 naar Keizersgracht 277. In 1965 verhuisde het bureau naar Westeinde 12 in Amsterdam. Na de dood van Elling namen Visser en Van Gelderen het bureau over. Ook H.C. Hoogewoning en A. de Leeuw hebben lange tijd bij het bureau gewerkt. Belangrijke werken waren: De VARA-studio s in Hilversum; het Rijnhotel en de AMVJ afdeling in Rotterdam; het pompstation in Jutphaas en Leiduin; het Secretariaatsgebouw voor de Koninklijke Nederlandse Jaarbeurs in Utrecht. Na de dood van Elling werden nog voltooid: het Pompstation Amstelveenseweg in Amsterdam en het muziekpaviljoen voor de N.R.U. in Hilversum, en als kroon op Ellings werk de Stationpostgebouwen in Amsterdam. 4

5 Inleiding HET ARCHIEF CONGLOMERAAT VAN BUREAU- EN PERSOONSGEBONDEN ARCHIEVEN Acquisitie Het bureau-archief is in verschillende gedeelten overgebracht. Het grootste deel werd in de jaren 1993, 1994 en in 1995 aan het NAi geschonken door Bureau Elling BV Visser en Van Gelderen architecten B.N.A. In 1998 en 2002 volgde aanvullingen, geschonken door Van Gelderen en in 2000 een aanvulling door Visser. Ook vóór 1989 waren al dossiers van het bureau aan het Nederlands Documentatie Centrum van de Bouwkunst (NDB) en aan de Stichting Architectuur Museum (SAM), de voorlopers van het NAi, geschonken bij de overdracht van de persoonsgebonden archieven van Merkelbach en Karsten. Het Merkelbach-archief werd in vier gedeelten tussen 1971 en 1981 aan de SAM en het NDB geschonken. Voor een nadere specificatie van deze schenkingen, zie de inventaris van het Merkelbach-archief (MERK). Het Karsten-archief werd in 1975 en 1981 aan de SAM en het NDB geschonken (zie de inventaris van het Karsten-archief). Ten slotte werd het Elling-archief in 1995 en in 1996 aan het NAi geschonken. Deze schenkingen betrof vooral persoonlijk materiaal en documenten die de neerslag vormen van de periode voor Elling zich met Merkelbach associeerde. Voor een nadere specificatie van deze schenkingen, zie de inventaris van het Elling-archief (ELLI). Bewerking In het verleden zijn de hierboven genoemde schenkingen steeds op verschillende manieren bewerkt, waardoor de toegankelijkheid sterk varieerde en tekortschoot: sommige bestanden waren niet toegankelijk; sommige waren raadpleegbaar door middel van eenvoudige lijsten en andere door middel van voorlopige inventarissen. In 1998 en 1999 kreeg de bewerking van het geheel van deze archieven zijn beslag. Dit resulteerde in de hergroepering van alle bestanden tot de volgende vier archieven, namelijk: Merkelbach-archief; Karsten-archief en Elling-archief en het bureau-archief. De eerste drie archieven bevatten het persoonsgebonden materiaal. Het laatste, het bureau-archief, bestaat grotendeels uit projectdossiers die de neerslag vormen van de ontwerpactiviteiten van het bureau. Na de inventarisatie volgde in 2002 nog een drietal kleine schenkingen van Van Gelderen. Er is besloten niet opnieuw te inventariseren, maar om deze schenkingen als supplementen 2002 achter in deze inventaris op te nemen. Het betreft hier vooral later werk van het bureau, waaronder veel foto s. 5

6 Inleiding HET BUREAU-ARCHIEF Inhoud Het archief bestaat voornamelijk uit projectdossiers; betreffende de hele organisatie van het bureau werden nauwelijks aangetroffen. Ook van de correspondentie over de projecten is niet veel overgebleven. Volgens K. Visser is er bij de verhuizing van Keizersgracht 574 naar Keizersgracht 277 een gedeelte van het archief, dat volgens Elling en de administrateur niet waardevol was, vernietigd. Bovendien bleek de archiefkelder niet waterdicht waardoor veel archief door vocht waren aangetast en onbruikbaar bleken. Ook deze zijn toen waarschijnlijk vernietigd. Het archief bestaat vooral uit tekeningen en verder uit geschreven, foto s en dia s. De projectdossiers, gevormd door het bureau, zijn goed te herkennen aan de oorspronkelijke werkcode. Deze codering is ontwikkeld door Merkelbach en het onderstreept zijn organisatorisch talent. Elk project werd aangeduid door middel van een lettercode. Merkelbach begon met code A en eindigde weldra bij de Z. Vervolgens deden de tweeletterige codes hun intrede: AA, AB enz. Ieder nieuw project of iedere verbouwing van een oud project kreeg een nieuwe code. De toekenning van een nieuwe code aan een bestaand project werd ingegeven door een nieuwe financiële handeling. Zo kon een project, dat door de jaren heen verbouwd en/of uitgebreid werd verschillende codes hebben. Dit verklaart ook het ontbreken van een code bij de verschillende prijsvraagontwerpen. Niet alleen de projecten ordende Merkelbach maar ook het hele ontwerp- en bouwproces werd gecodeerd: elk type tekening werd voorzien van een vast nummer. Ook na het vertrek van Merkelbach werd deze coderingswijze voortgezet. Toen in 1966 echter Visser en Van Gelderen bij code ZZ aankwamen, begonnen ze vervolgens weer bij AA, hetgeen de logica en uniciteit van de projectaanduiding aantastte. In 1955 toen Merkelbach de associatie verliet, is J. Verster ingeschakeld om de bouw en uitbreiding van de Ketjen fabriek onder zijn hoede te nemen. Vandaar dat een groot deel van het Ketjen-dossier zich in het Verster-archief bevindt (zie Verster-archief, met als code VERZ). Een aantal projecten werd ontworpen in samenwerking met andere architecten: W. Bakker; A. Bodon 2 en J.H. Groenewegen; E. Bout-Van Blerkom en I. Boks (interieurarchitecten); P. Christiaanse; mw. Duiker; C. van Eesteren; Foeke Kuipers; B. van der Leck; M. Ruys (tuinarchitecte); M. Stam; P. Struycken, A. Volten en J. Wolkers (vormgevers). Ook van J.J. van der Linden werden twee tekeningen in het archief aangetroffen. Het verband met het archief is niet duidelijk. De foto s die de projecten documenteren zijn niet erg talrijk, wel waardevol. In het oorspronkelijke Merkelbach-archief werden foto s aangetroffen die vooral de projecten uit de periode Karsten Merkelbach documenteren. Niet van alle foto s is de fotograaf bekend. Met name met Eva Besnyö is veel samengewerkt. Zij had haar werkplek ook aan de Keizersgracht, niet ver van het kantoor van Karsten en Merkelbach. Andere fotografen, waarvan materiaal in het archief werd aangetroffen zijn: Carel Blazer; Hans de Boer; Jac. ten Broek; W. Brusse; Fotodienst N.V. De Arbeiderspers (Amsterdam); Foto Grijpink (Nijmegen); A. van Gelderen; Frits Gerritsen (Amsterdam); Dick de Herder (Amsterdam); KLM (luchtfoto s); Ab Koers (Amsterdam); 2 Van de onderstreepte architecten bevindt zich archiefmateriaal in de collectie van het NAi. 6

7 Inleiding J.J. Kok & Zonen (Hilversum); Nationaal Foto Persbureau Stevens & Magielsen; Nepon; Pers en Publiciteitsdienst PTT (Den Haag); P.D. v.d. Poel; Fotofilm Rijnja; Jan Schiet; Studio AP (Amsterdam); Jan Vermeulen; Jan Versnel; Cor van Weele; Ad Windig. In het oorspronkelijke archief werden ook projecten van Hoogewoning en De Leeuw aangetroffen uit de periode vóór dezen bij het bureau werkten. De dossiers hadden geen tweeletterige werkcode maar een eigen tweecijferige werkcode. Bewerking Van het bureau-archief zijn dus Karsten, Merkelbach, Elling, Visser en Van Gelderen de archiefvormers. Dit had, zoals gezegd, tot gevolg dat (delen van) projectdossiers zich in verschillende archieven bevonden. Bovendien werd het bureau-archief in verschillende gedeelten overgedragen aan het NAi. Deze delen zijn in het verleden op verschillende manieren bewerkt: sommige waren niet ontsloten en andere waren toegankelijk middels plaatsingslijsten, die onderling varieerden in gedetailleerdheid. Na de bewerking bedraagt de omvang van het archief ongeveer 85 strekkende meter. Om de raadpleging van dit archief mogelijk te maken was het nodig om de projectdossiers in één archief onder te brengen. Daartoe zijn er documenten die de neerslag vormen van handelingen van het bureau uit het Merkelbach-archief en het Elling-archief gelicht en overgebracht naar het bureau-archief (met als aanvraagcode MELK). In het Merkelbach-archief (MERK) bleven de van persoonlijke aard achter en de betreffende zijn lidmaatschappen en andere functies. In het Elling-archief (ELLI) bleven achter: documenten van persoonlijke aard; vrij werk en documenten die de ontwerpactiviteiten van Elling documenteren voordat hij zich associeerde met Merkelbach. Omdat de inventarisatie van het Karsten-archief (KARS) al in 1985 was afgerond en de inventaris redelijk functioneert, is er voor gekozen dit archief zo te laten. Het archief documenteert vooral het maatschappelijk optreden van Karsten en minder zijn ontwerpactiviteiten. De documenten over de ontwerpen van het bureau Merkelbach en Karsten, Architecten zijn dus niet overgebracht naar het MELK-archief maar bevinden zich nog in het Karstenarchief. Hoewel dit consequent zou zijn geweest, was het weinig efficiënt omdat de goed toegankelijk zijn. In de inventaris van het MELKarchief wordt, zonodig, naar het Karsten-archief verwezen. Het deel van het Ketjen-fabriek dossier, gevormd door Verster, blijft in het Verster-archief (VERZ). Dit is archieftechnisch juist daar Verster op persoonlijke titel de archiefvormer was en niet in dienst was van het bureau. Tijdens de huidige bewerking zijn de documenten opnieuw beschreven, geordend, genummerd en verpakt. De documenten lieten zich indelen in de volgende rubrieken: Organisatie; Projectadministratie; Projecten van Merkelbach, Karsten en Elling; Projecten van Visser en Van Gelderen; Projecten van anderen; Stukken betreffende de bewerking. De rubriek Projecten van Merkelbach, Karsten en Elling is zonder meer de grootste en belangrijkste. De projectdossiers werden chronologisch geordend. Hiervoor waren gedateerde en aanwijzingen in de literatuur uiteraard een indicatie, maar ook de toegekende tweeletterige werkcode. De letters van de code geven namelijk een aanwijzing voor de volgorde waarin (betalingen van) projecten werden gerealiseerd. Als een project niet te dateren was, wordt dit aangegeven door de aanduiding z.j. 7

8 Inleiding (zonder jaar). In dit geval werd de werkcode gebruikt om het project te plaatsen. Elk project kreeg tijdens de bewerking een nieuw, uniek nummer; er zijn 141 projecten geformuleerd. De niet-projectgebonden kregen een nummer boven de 200 toegekend. Vervolgens zijn alle documenten die betrekking hadden op één (ontwerp)project onder dat project beschreven. Zo zijn alle tekeningen, geschreven, foto s, (glas)negatieven en documentatie over één project bij elkaar te vinden. De oorspronkelijk werkcoderingen (de hierboven genoemde tweeletterige code) zijn wel vermeld in de beschrijvingen. Indien er tekeningenlijsten zijn bewaard, worden deze ook bij de dossierbeschrijvingen genoemd. Naast de tekeningen zijn de geschreven te onderscheiden. Deze laatste categorie betreft correspondentie, financiële, bestekken, dagboeken, documentatie en dergelijke. Het spreekt voor zich dat deze niet per se met de hand hoeven te zijn geschreven; zij zijn te beschouwen als een categorie die in ieder geval niet getekend zijn. Ook de foto s en (glas)negatieven werden onder de betreffende projectbeschrijving geplaatst en daar beschreven. Als de fotograaf bekend was, wordt die in de beschrijving genoemd. De foto s zijn aan te vragen onder een f-nummer en de (glas)negatieven onder een n-nummer. Vanwege de overzichtelijkheid is er in sommige gevallen voor gekozen projecten uit meerdere jaren voor één opdrachtgever bij elkaar te plaatsen. Het bureau richtte bijvoorbeeld voor verschillende bedrijven in opvolgende jaren jaarbeursstands in; de betreffende de inrichting van dergelijke stands voor dezelfde opdrachtgever zijn bij elkaar geplaatst. Ook de opdrachten voor bijvoorbeeld de Gemeente Waterleidingen Amsterdam en die voor de Amsterdamse Maatschappij voor Jongemannen (AMVJ) zijn bij elkaar te vinden. Selectie Het hele bureau-archief besloeg ongeveer 300 meter. Zoals gezegd werd hiervan een plaatsingslijst gemaakt. Aan de hand van deze lijst, onderzoek, interne en externe advisering en gesprekken met betrokkenen werd een selectievoorstel opgesteld, dat ter goedkeuring is voorgelegd aan het bestuur van het NAi. Op 2 februari 1999 stemde het bestuur ermee in het archief te selecteren, zoals voorgesteld (voor het selectievoorstel, zie aanvraagnummer 215). In het kort komt het selectievoorstel op het volgende neer. Het bureauarchief tot 1962 (het sterftejaar van Elling) komt integraal voor bewaring in aanmerking. Van de realisering, uitbreiding of verbouwing van oorspronkelijke Elling- of Merkelbach-projecten, die na 1962 werden uitgevoerd, wordt de neerslag van de ontwerpfase bewaard. En van de projecten ontworpen door Visser en Van Gelderen zijn een vijftal projecten geselecteerd dat voor blijvende bewaring in aanmerking komt. Bij deze keuzes golden voor het NAi de volgende overwegingen. Het archief is geacquireerd vanwege het belang van de oeuvres van Karsten, Merkelbach en Elling. Hun oeuvres leenden zich niet voor projectmatige selecties. Het archief tot 1962 komt daarom in het geheel voor bewaring in aanmerking. Visser en Van Gelderen zetten na 1962 het bureau voort en voltooiden uit dien hoofde enkele al ontworpen projecten. Ook in deze dossiers werd niet geschoond om de documentatie van alle Elling-projecten compleet te houden. Na 1962 ondernamen Visser en Van Gelderen verschillende uitbreidingen en verbouwingen van oudere Elling-projecten. Om de veranderingen aan deze gebouwen door zijn opvolgers op hoofdlijnen te documenteren, was het voornemen een deel van deze 8

9 Inleiding dossiers te bewaren. De die uitsluitend de neerslag vormden van de uitvoering zouden kunnen worden vernietigd. Dit is echter niet zo uitgevoerd. Deze selectieronde zou zeer bewerkelijk zijn en niet opwegen tegen de voordelen van zo n bewerking. Dit is de reden dat ook in deze dossiers niet is geschoond. Ten slotte werden enkele projecten van Visser en Van Gelderen voor bewaring geselecteerd om een indruk te kunnen geven van het oeuvre van de opvolgers. Om deze reden kwam ook de fotodocumentatie van de verschillende projecten in aanmerking voor bewaring. Het acquisitiebeleid van het NAi schrijft voor dat bij projectenselelectie in elk geval bewaard worden: buitenlandse projecten; prijsvragen; projecten waarover is gepubliceerd; en een eigen selectie van de schenkers. Het materiaal dat voor blijvende bewaring in aanmerking kwam, is beschreven in de inventaris. De projecten waarvan de neerslag niet in aanmerking kwam voor bewaring zijn opgesomd in de bijlage. De projecten van De Leeuw en Hoogewoning uit de periode voordat zij bij het bureau werkten, zijn ook beschreven in de bijlage en komen niet in aanmerking voor blijvende bewaring. Zij zijn na overleg met de architecten ook vernietigd. Verwijzingen Om een beeld te krijgen van de overige werkzaamheden van B. Merkelbach, C. Karsten en P. Elling is het uiteraard raadzaam de respectievelijke archieven met de codes: MERK, KARS en ELLI te raadplegen. Al eerder is het Verster-archief (met als code VERZ) ter spraken gekomen. In de inventaris wordt bij enkele projecten verwezen naar andere archieven. Voorts bevinden zich in de NAi-collectie archieven van architecten met wie Karsten, Merkelbach en Elling samenwerkten (zie op pagina 5 de onderstreepte namen van architecten). Bestellen van foto s Foto s uit het archief, met uitzondering van foto s van: C. Blazer, E. Besnyö, J. Versnel en A. Windig, kunnen op aanvraag en tegen betaling worden gedupliceerd. Deze service beoogt de bestudering van het oeuvre van de architect mogelijk te maken. Voor het gebruik van beeldmateriaal bij publicatie wordt naast de kosten voor reproductie ook gebruiksvergoeding in rekening gebracht. Voor duplicaten van foto s van Blazer en Windig kan men terecht bij het Nederlands Fotoarchief (NFa) in Rotterdam. De negatievencollecties van deze fotografen worden daar beheerd. Het NFa is tevens rechthebbende op het gebruik van het werk van deze fotografen. E. Besnyö en J. Versnel regelen het gebruik van hun foto s zelf. Bij de balie op de studiezaal beschikt men over de adressen van het Nederlands Fotoarchief en van Besnyö en Versnel. Aanwijzingen voor gebruik U kunt alle documenten raadplegen met behulp van de aanvraagnummers, die u in de inventaris steeds bij de beschrijvingen aantreft. Vermeld deze aanvraagnummers, mét de code MELK, op de aanvraagbriefjes aan de balie van de NAi-studiezaal. Deze inventaris is als tekstdocument in het programma Word op namen en termen te doorzoeken. Om die reden is van een inventarisindex afgezien. De tekstdocumenten zijn op aanvraag op de studiezaal te raadplegen. Inlichtingen: collection@nai.nl 9

10 Inleiding GERAADPLEEGDE LITERATUUR Abrahamse, C.M. en Cabout, C., Hilversum en de omroep, een bundel uitgegeven bij het vierde lustrum van de Hilversumse Historische Kring Albertus Perk, Hilversum, Blijstra, R., Nederlandse bouwkunst na 1900, Amsterdam, 1957, p. 50, 74, 80. Blijstra, R., B. Merkelbach, Amsterdam, Hausbrand, F., Kleine landhuizen in Holland, Amsterdam, 1938, p. 41, p Hemel, Z. en Rossum, V. van, Nagele, een collectief ontwerp, , Amsterdam, Koenders, A., De villa s van Petrus Johannes Elling ( ), doctoraalscriptie, Hilversum, Molema, J., The New Movement in the Netherlands, , Rotterdam, 1996, p , Monumentencommissie Gemeente Hilversum, Monumenten in Hilversum, deelgebied 13, Hilversum, 1989, p Monumentencommissie Gemeente Hilversum, Monumenten in Hilversum, deelgebied 12, Hilversum, 1989, p Prak, Niels, J., Het Nederlandse woonhuis, van 1800 tot 1940, Delft, 1991, p Rebel, B, I. van t Klooster, M. Kloos, B. de Maar, Ben Merkelbach, Architect en Stadsbouwmeester, Amsterdam, Szénássy, István L., Architectuur in Nederland, 1960 / 1967, Amsterdam, 1969, p p. 32. Wagt, W. de, Architectuur op Leiduin, , functionaliteit en verbeelding, De gebouwen van Gemeentewaterleidingen nabij de Amsterdamse Waterleidingduinen, Amsterdam, 1995, p ,

11 INVENTARIS VAN HET ARCHIEF VAN HET BUREAU NB Geschiedenis van het bureau: Merkelbach en Karsten, Architecten ( ); Merkelbach en Elling, Architecten ( ); Prof. Elling architect BNA ( ); Bureau Elling, Visser, Van Gelderen, De Leeuw, Hoogewoning ( ); Bureau Elling BV Visser Van Gelderen architecten BNA ( ). ORGANISATIE NB De aanvraagnummers zijn gereserveerd voor de projectdossiers. Hierdoor begint de nummering in deze subrubriek met nummer Rekeningen van verschillende firma s voor de levering van stoffen voor meubels. Aanvraagnummer: d Stukken betreffende een sollicitatie. Aanvraagnummer: d Stukken betreffende de beroepsuitoefening van Merkelbach en Karsten tijdens de oorlog met uitspraken van de Ereraad voor de Architectuur en de Centrale Ereraad, met bijlagen. Aanvraagnummer: d 202 : Vooral de voortzetting van werkzaamheden in opdracht van Fokker, de AVRO en Cinetone stonden ter discussie Balansen, bureau Merkelbach-Elling. : d 203 d 205 : : d : d : d

12 Stukken betreffende de boedelscheiding van bureau Merkelbach Elling. Aanvraagnummer: d Enquête onder het personeel over een voorlichtingsbijeenkomst. Aanvraagnummer: d 207 PROJECTADMINISTRATIE z.j. Eigentijdse toegangen van het bureau in de vorm van kaartenbakken, met kaartjes geordend op tweeletterige code met opgave van projectcode, omschrijving van het project, datering, omschrijving van de activiteit en eventueel de naam van de tekenaar of verantwoordelijke. : d d 211 z.j. Kopie van originele werkenlijsten met alfabetische opgave van tweeletterige werkcodes en de daarbij behorende projecten, en met opgave van de codering van het type tekening, z.j. Aanvraagnummer: d

13 PROJECTEN NB Het materiaal is voor zover mogelijk per project geordend. De ordening van de projecten is chronologisch. Elk project kreeg bij de bewerking een nieuw nummer. De aanvraagnummers van de documenten (tekeningen, geschreven, documentatie, foto s en glasnegatieven) stemmen overeen met dat nieuwe nummer. De beschrijvingen bestaan uit de volgende onderdelen: een vette punt geeft een volgende projectbeschrijving aan; als een beschrijving uitsluitend een verwijzing betreft wordt deze vooraf gegaan door een liggend streepje tussen haken; projectbeschrijving (cursief gedrukt); beschrijving van de inhoud van het dossier, met vermelding van de datering van de documenten, de aard van de documenten en eventueel het aantal documenten, de oude tweeletterige codering en de aanvraagnummers; en ten slotte eventueel een toelichting en verwijzingen binnen het archief of verwijzingen naar andere archieven. VOORBEELD Zomerhuisje aan de Duinbeekscheweg in Oost-Capelle, in opdracht van A.H. Kuijpers, Tekeningen AQ t 9.1 t Foto s (AQ1-AQ7) opgenomen in AQ zie: f 11.2 fotoalbum over de AVRO studio Documentatie AQ zie: KARS, A3 Verwijzing De documentatie bevindt zich in het Karsten-archief (zie KARS, aanvraagnummer A3). Daar het materiaal wel voorzien is van lettercodes, is de beschrijving ook in deze inventaris opgenomen. 13

14 Projecten door Karsten, Merkelbach en Elling Prijsvraagontwerp voor de bebouwing van het Minervaplein en het Allebéplein, twee pleinen in Amsterdam-zuid, 1929 en z.j Tekeningen, toelichting en L d 1.1 correspondentie z.j. 12 Glasnegatieven L n 1.1-n 1.12 Kaptafel en eettafel, Foto s van een kaptafel samengesteld uit gasbuis en fittingen en van een eettafel met draaiblad en onderstel van gasbuis en fittingen. f 2 Garage aan het Rokin in Amsterdam, in opdracht van G. Staalman, Documentatie N d Glasnegatief N n 3 Stand voor de Bond van Nederlandse Brouwerijen in Den Haag, Foto s van een verende armstoel met canvas bespanning voor de stand W f 4 14

15 Woninginrichting voor C. van Eesteren, 1930 en z.j Geschreven P d 5 z.j. Glasnegatief van de inrichting van de woning van C. van Eesteren n 5 Woningen Molensloot in Den Haag, met C. van Eesteren als architect en Merkelbach en Karsten als uitvoerend architecten, , 378 Tekeningen, waarvan 18 T t 5.1- t blauwdrukken Foto s: gevels van woningen en gevels van de Openbare Lagere School T f 5 Zomerhuisje Groet, gemeente Schoorl, in opdracht van R.H. Dijkstra, Tekeningen en een rol S t 12.1, t 12.2, t Foto s (S1-S7) van gevels en S zie: f 11.2 interieur opgenomen in fotoalbum over de AVRO studio s z.j. 1 foto van het huis in zijn S f 12.2 omgeving - Glasnegatieven S n 12.1, n Documentatie S zie: KARS- A3 15

16 (-) Project Filmtheater De Uitkijk aan de Prinsengracht in Amsterdam, Documentatie M zie: KARS, A2 Verwijzing De documenten bevinden zich in het Karsten - archief (zie KARS, aanvraagnummer A 2). Daar het materiaal wel voorzien is van lettercodes, is de beschrijving ook in deze inventaris opgenomen. Prijsvraagontwerp voor goedkope arbeiderswoningen in Amsterdam in opdracht van het gemeentebestuur Amsterdam, in samenwerking met A. Bodon en J.H. Groenewegen, met als motto: 1254, datering omschrijving code aanvraagnrs Correspondentie AT d Tekeningen met toelichting en d 7.2 een toekenning van een premie, als blijk van waardering, aan Bodon, Groenewegen, Karsten en Merkelbach door de jury Tekeningen (2 rollen) t 7.1 t 7.2 (-) Projecten Tekeningen van verschillende ontwerpen, met tekeningenlijst getiteld: Merkelbach privé, 1933, 1944 en z.j , 1944 en z.j. Tekeningen (16 bladen): weekendhuisje I; achtergevel; weekendhuisje II (2 bladen); weekendhuisje 0; zandbak; brievenhanger; kast; eetkamertafeltje; stalen tafeltje; keukenkastjes; boekenrek (4 bladen); grammofoonkastje. E en F zie: MERK, 33 Verwijzing Deze tekeningen bevinden zich in het persoonsgebonden archief van Merkelbach (zie MERK, aanvraagnummer 33). Daar het materiaal wel voorzien is van lettercodes, is de beschrijving ook in deze inventaris opgenomen. 16

17 Zomerhuisje in Bergen aan Zee, in opdracht van P.H. Kluijver, Foto s van gevels en interieur AV f 10-1 Tekening AV t 10.1 Zomerhuisje aan de Duinbeekscheweg in Oost-Capelle, in opdracht van A.H. Kuijpers, Tekeningen AQ t 9.1 t Foto s (AQ1-AQ7) opgenomen in AQ zie: f 11.2 fotoalbum over de AVRO studio Documentatie AQ zie: KARS, A3 Verwijzing De documentatie bevindt zich in het Karsten-archief (zie KARS, aanvraagnummer A3). Daar het materiaal wel voorzien is van lettercodes, is de beschrijving ook in deze inventaris opgenomen. Studio AVRO en Nederlandse Omroep in Hilversum, in opdracht van de AVRO en na de oorlog de Nederlandse Radio Unie (NRU), Datering omschrijving code aanvraagnr. - Projectomschrijving, met d 11.1 losse foto s van de maquette. Voor de foto s zie f 11.1 z.j. 4 Foto s van maquettes door f 11.1 J. d Oliveira en H. Spies. Deze foto s werden aangetroffen bij de projectomschrijving (d 11.1) 1934 Bestek en voorwaarden d Glasnegatieven n 11.1 t/m n Fotoalbum. De foto s zijn genummerd: AL 1 - AL 44 (foto s van de bouw) en AL AL 186 (foto s van het interieur). In dit album zijn ook foto s van andere AL f

18 projecten (met werkcode S en AQ) opgenomen. 1934, Tekeningen t Bouw studio: Blauw- en; AL t 11.1 lichtdrukken Fotoalbum: AL 45 AL 133 AL f 11.3 (foto s van de bouw) Foto s met als fotografen: AL f 11.4 Fotofilm Rijnja (foto s van tekeningen), K.L.M. (luchtfoto s), Eva Besnyö foto s van gevels en interieurfoto s), Jan Vermeulen (foto s van studio) 1936 Documentatie zie: KARS A Tekening t Garage (in samenwerking t 11.2 met Duiker) 1937 Uitbreiding dependance: CG t 11.3 Lichtdrukken; lijst van blauwdrukken; blauwdrukken; akoestische aantekeningen; bestekken en voorwaarden; tek. van / voor anderen Noordwest uitbreiding (tek.) DJ t Bestek, tekeningen, DJ t 11.5 schetsen 1940 Uitbreiding ketelhuis: bestek EB t 11.6 en voorwaarden; beton berekeningen; afdrukken; vergunningen 1940 Concertzaal: ED t 11.7, d 11.4 correspondentie; calques; afdrukken Adviezen EV t Eindcontrolekamers en EQ t 11.9 schakelruimte 1941 Rijksradio omroep; tekening FQ t verbouwing 1 ste en 2 de verdieping, noordwest uitbreiding. z.j. Correspondentie GH d Kolenbunker GM t Derde opnamekamer GO t 11.12, d Eindcontrolekamers GR t Luisterkamer GW t Dansmuziekstudio GY t Kamer voor dhr. V.d. Lee; GZ t studio Instrumentenberging studio HW t A 1943, 1949 Studio d Tekeningen t

19 Algemeen (artiestenfoyer, NF t stemkamer enz.) Opneemcentrum NK t Bronputgebouw II NL t Herstel meubelen: tekeningen; correspondentie OA t 11.22, d Tekening OL t Onderhoudswerkzaamheden QC d aan de studio s en regelkamers Opneemkamer VI QJ t 11.23, d Soldeerkamer voor studio VI QM t Commentaarcel I en II QN t Plafond stemkamer RA d Correspondentie RY d Bevestigingsconstructie voor SR t 11.26, een beeld aan de studio d , 1953 Documentatie d Hoorspelcomplex SN t Wijziging van ontvangst- en wachtkamer, telefooncellen TU t 11.28, d en kappersruimte: bestektekeningen; timmerwerk; correspondentie; administratie; weekrapporten 1954 Wandbekleding in de studio: UL t tekeningen Uitbreiding t 11.29, Bouw bespiedingruimte: in AVRO studio (NRU): schetsen; werktekeningen; correspondentie; bestek en voorwaarden; werkplannen d UL t 11.30, d Uitbreiding XE t Aanbouw: schetsen; bestaande toestand; correspondentie; tekeningen door anderen XE t 11.32, d Uitbreiding (calques) XE t , Uitbreiding: 5 tekeningen XE t Aanbouw (plan B) XE t Rijksradio, tekeningen t 11.35, t 11.36, t z.j. Tekeningen t z.j. Tekeningen t z.j. Presentatietekeningen t z.j. Tekeningen t z.j. Micr. verbindingen t z.j. Tekeningen t z.j. Tekeningen / Zon gravice t Documentatie: 7 foto s van f

20 CBS-studio s in New York Correspondentie PL d Correspondentie PL d Correspondentie PL d Correspondentie PL d Bestek en voorwaarden PL d Correspondentie met PL d Aronsohn 1988 Renovatie studio: 12 PL t tekeningen 1988 Renovatie: 6 tekeningen t Renovatie: 34 tekeningen PL t Renovatie: 13 tekeningen PL t Renovatie: 19 tekeningen PL t Renovatie: 17 tekeningen PL t Renovatie: 10 tekeningen PL t Verbouwing studio: 5 t tekeningen van Aronsohn 1988 Verbouwing: 11 tekeningen t van Velas BV Correspondentie PR d Fabrieksgebouw (drukinktenfabriek) in Amsterdam, in opdracht van Graficolor N.V., Tekeningen (calques), in BD t 13.1 samenwerking met Duiker Tekeningen (calques); geschreven BD t 13.8 d Blauwdrukken BD t Tekeningen; 35 blauwdrukken BD t 13.2 t Correspondentie; BD d 13.1 bouwvergunningen Tekeningen t Foto s: interieur van de f 13 machinehal en van de kantoren. Fotografe: E. Besnyö 1939 Documentatie zie: KARS-A8 20

21 Arbeiderswoningen in Landlust in Amsterdam, in opdracht van woningbouwvereniging Het Westen, Foto s van het straatbeeld, R f 14 gevels en interieur, van fotografe Eva Besnyö Glasnegatieven R n 14.1 t/m n Glasnegatieven van ontwerpen van verschillende architecten R n 14.8 t/m n Glasnegatieven van ontwerptekeningen van n t/m n flatgebouwen in Landlust door andere architecten (o.a. van Groenwegen, Duiker) Documentatie; boekje over de d 14.1 wordingsgeschiedenis 1937 Documentatie KARS-A6-7 en Stand De Weg in de Jaarbeurs in Utrecht en verbouwingen van het kantoor aan de Herengracht 507 in Amsterdam, in opdracht van Verkoopassociaties NV Enci-Cemy, datering Omschrijving code aanvraagnr Tekeningen CE t Foto van stand De weg CT f Vluchtkelder, 7 tekeningen CU t Verandering indeling kantoor, 25 tekeningen (waarvan 7 blauwdrukken) QF t 19.2, t 19.3 d19.1, d Advies dakbedekking SB d Verbouwing kantoor: 3 teke- WR t 19.4, ningen en correspondentie d de project verbouwing WZ kantoor, 138 schetsen; bestek- werktek.; bestaande toestand volgens meting; betonwerken; timmerwerk; hang- en sluitwerk; metaalconstructie; begrotingen; bestekken; werkschema s; tekeningen door anderen; weekrapporten Idem: 15 tekeningen; begroting, correspondentie t 19.6 t/m t 19.14; d 19.6 t/m d WZ t 19.5, d

22 Overdekte wielerbaan: Jaap Eden hal in Amsterdam, in samenwerking met W. Bakker en mw. Duiker [1938]. z.j. 12 Tekeningen BE t 15.1 Prijsvraagontwerp voor een raadhuis in Epe, met motto 24024, [1938] Tekeningen CC t 16.1 Verbouwing Kerk Doopsgezinde Gemeente in Amsterdam, Foto s: interieurfoto s van de kerkenraadkamer, kleine kamer en de gang DA f 17 Advies inzake uitbreiding van de NCRV-studio in Hilversum, in opdracht van de Stichting Nederlandse Radio Unie (NRU), 1938, 1952, 1987 en z.j , 1952 Advies aan NRU over de uitbreiding: 54 tekeningen TZ t 78.1-t d 78.1 (met 17 blauwdrukken) en geschreven z.j. 1 Foto door J.J. Kok & Zonen TZ f 78 (Hilversum) Tekeningen t Tekeningen t

23 Fabrieksgebouw en showroom aan de Haarlemmerweg 475 in Amsterdam, in opdracht van Willem van Rijn NV, Blauwdrukken; lichtdrukken; administratie; correspondentie; Verhoeven CY t 20.1 t/m t 20.7, d 20.1 (ing. Bureau) Foto s: interieur van CY f 20.1 kantoren; kantoren met gang; interieur fabriek; ingang. Fotografe: Eva Besnyö 1939 Centrale verwarming CY t Weekrapporten d Documentatie zie: KARS-A Uitbreiding EM t Uitbreiding: tekeningen, inschrijvingsbiljetten. EM t 20.8, d Uitbreiding: 27 tekeningen EM t Schaftlokaal: 11 tekeningen GK t 20.52, en geschreven d Loods en kantoorgebouw: t 20.9, 9 tekeningen (waarvan 4 t 20.10, blauwdrukken) d Tekeningen t Garage De Blauwe Ster : 36 Tekeningen (waarvan 2 blauwdrukken) Uitbreiding werkplaatsen: 4 tekeningen en correspondentie Uitbreiding: correspondentie en 151 schetsen; bestek- en werktekeningen; metaalconstructie; koperwerk; elektrische installatie; dekvloeren; paringtekeningen; revisie; verwarmingsinstallatie; tekeningen door anderen; administratie; weekrapporten; heirapport; supplement 1960 Uitbreiding: opzichtersdagboek 1962 Uitbreiding: foto s en afdrukken van tekeningen 1962 Luchtfoto. Fotograaf: Nationaal foto persbureau Stevens & Magielsen t 20.11, t VQ t 20.13, d 20.5 XM t t/m t 20.27, d 20.7 t/m d XM d 20.6 XM d XM f Correspondentie XM d Verbouwing: 15 tekeningen YM t Idem: 7 calques en correspondentie YW t 20.29, d Uitbreiding magazijnen: 28 tekeningen ZB, CY t

24 1967 Bouw van een kantoor, werkplaats en magazijn: bestek en 15 tekeningen 1967 Uitbreiding magazijn: bestektekeningen 1967 Uitbreiding zuidgevel: bestektekeningen ZB t 20.32, t 20.33, d zie: De Graafarchief (GRAA) ZB zie: De Graafarchief (GRAA) CF t Verbouwing garage Blauwe Ster : 5 tekeningen 1969 idem: 17 tekeningen CG t Uitbreiding magazijnen: 57 ZB t tekeningen idem, 91 tekeningen ZB t Correspondentie ZB d Uitbreiding magazijnen: 34 ZB t tekeningen 1969 Idem: 6 tekeningen en ZB t 20.38, rapporten d Uitbreiding magazijnen: 147 ZB t tekeningen Correspondentie ZB d Correspondentie CG d Correspondentie ZB d Uitbreiding en verbouwing: 58 ZB t tekeningen 1970 Geschreven ZB d t/m d Idem ZB d Idem ZB d 20.32, d Studie uitbreiding DN zie: De Graafarchief (GRAA) 1971 De Blauwe ster; bestektekeningen EH zie: De Graafarchief (GRAA) 1972 Verbouwing: correspondentie DN d Verbouwing: 72 tekeningen en geschreven DN t 20.41, t 20.42, d t/m d Voorstel opstelling bascule FW zie: De Graafarchief (GRAA) 1974 Verbouwing toiletgroep begane grond: bestektekeningen GH zie: De Graafarchief (GRAA) Tekeningen van anderen DN t Tekeningen en rekeningen EH t 20.44, d Correspondentie FW d Correspondentie GH d Tekeningen (o.a. calques) HA t Geschreven HA d Hekwerken: 1 tekening KZ t

25 1979 Vernieuwing kap werkplaats: 13 tekeningen 1980 Renovatie hal, winkel: 5 tekeningen en geschreven 1980 Portiersloge: bestektekeningen LI t LU t 20.48, d LW zie: De Graafarchief (GRAA) Portiersloge: 29 tekeningen LW t Portiersloge LW d Idem: 29 tekeningen en geschreven LW t 20.51, d Presentatietekeningen t Recreatiegebouw in Gorinchem, in opdracht van De Vries Robbé en Co N.V., Recreatiegebouw, schaftlokaal, garages, portiersloge: 63 tekeningen (o.a. calques, DS t 22.1 t/m t 22.3, d 22.1 schetsen) en omschrijvingen Idem: 78 tekeningen (o.a. DS t 22.4 tekeningenlijst en calques) Documentatie zie: KARS Recreatiegebouw: 5 foto s: ontvangstruimte; garages; schaftlokaal; interieur van recreatiezaal en schaftlokaal 1948 Stand; voorjaarsbeurs: 6 tekeningen; correspondentie A9 DS f 22 OR t 22.5, d Gevelreclame: correspondentie OX d Wijziging rijwielbergplaats: 8 tekeningen; correspondentie 1949 Stands, voorjaarsbeurs: 9 tekeningen en geschreven 1950 Stands, voorjaarsbeurs: 9 tekeningen en geschreven 1951 Stands, voorjaarsbeurs: 10 tekeningen en geschreven Uitbreiding recreatiegebouw, 71 schetsen; schema van ijzerconstructie; bestek- en terreintekeningen; metaalconstructie; bestekken en correspondentie OW t 22.6 t/m t 22.8, d 22.4, d 22.5 PC t 22.9, d 22.6 QI t 22.10, d 22.7 RN t 22.11, d 22.8 TC t t/m t 22.18, d Stands, voorjaarsbeurs: 11 TF t 22.19, 25

26 tekeningen (o.a. schetsen) en correspondentie Medisch Centrum: 10 schetsen en geschreven z.j. 3 Tekeningen van een fabriek gelegen tussen het Merwedekanaal en de Rijkstraatweg Gorinchem- Utrecht t 22.20, d WY t 22.21, d t Wasserij in Gouda, in opdracht van Goudse wasserij, Correspondentie EA d 18.1 Loodsen en laboratorium in opdracht van N.V. Vliegtuigenfabriek Fokker, , Tekeningen, bestek en correspondentie EH t , d Prijsvraagontwerp voor het Hofplein en Blaak in Rotterdam, met als motto PR, [1941]. [1941] tekeningen t

27 Kantoorgebouw, schaftlokaal in Arkel en beursstands, in opdracht van N.V. Betondak Arkel, datering Omschrijving code aanvraagnr Tekeningen met: tekeningen op karton; afdrukken; 1 blauwdruk en FL t 27.1 t/m t 27.5 d 27.1 bestek en voorwaarden Foto s: luchtfoto FL f 27.1 fabrieksterrein (door KLM); plattegrond, verdieping en details; personeelsingang (door E. Besnyö); interieur kantoor en vergaderkamer (door W. Brusse) 1946 Jaarbeursstand: 1 overzichtfoto LK f Uitbreiding rijwielplaats: 1 tekening; correspondentie OV t 27.6, d Stands voorjaarsbeurs: 4 PC t 27.7 tekeningen 1950 Idem, 1 tekening QI t Uitbreiding directieafdeling: 4 tekeningen en geschreven 1951 Stands voorjaarsbeurs: 5 tekeningen en geschreven 1952 Idem: 1 werktekeningen en QY t 27.12, d 27.5 RO t 27.9, d 27.3 TG t 27.10, d 27.4 correspondentie 1956 Entree: 2 calques t z.j. 3 Tekeningen t en Verschillende projecten, in opdracht van Gemeente Waterleidingen Amsterdam, 1941, Kantoor voor het G.E.W. aan de Willem de Zwijgerlaan in Amsterdam, datering Omschrijving code aanvraagnr tekening t 24.2 Duinwaterleiding winplaats en dienstwoning aan de Vogelzangseweg 35, 1941, tekening t Leiding Vogelenzang-Velzen- ZN t Castricum: 1 tekening 1966 Verbouwing: 1 tekening ZZ t

28 Duinwaterpompstation in Leiduin, , datering Omschrijving code Aanvraagnr Tekeningen XB t Tekeningen en rapporten XB t 24.4, d Geschreven XB d Tekeningen (o.a. XB t 24.5, t 24.6 schetsen) Tekeningen YA t de Pompstation: ZD t tekeningen de Pompstation: ZD d 24.9 correspondentie Filterreiniging: 10 tekeningen ZD t Tekeningen AO t Gebouw voor CY t proeffilterinstallatie Correspondentie CY d Tekening XB t Tekeningen t Tekening XB t Tekeningen NW t Tekeningen t Tekeningen NW t Tekeningen OQ t Waterslagtoren in Oranjekom, datering Omschrijving code Aanvraagnr Tekeningen (o.a. schetsen) en correspondentie XP t 24.8, d 24.3 Aanjaagstation [II] in Amsterdam-Osdorp, datering Omschrijving code Aanvraagnr Tekeningen XQ t Schetsen en correspondentie XQ t 24.10, d 24.4 [Pompstation] en watertoren aan de Amstelveenseweg in Amsterdam, datering Omschrijving code Aanvraagnr Tekeningen t Tekeningen XR t Tekeningen (pompstation) XR t Tekeningen XR t Tekeningen XR t Tekeningen XR t Correspondentie XR d Correspondentie XR d Tekeningen XR t Tekeningen en geschreven XR t t/m t d Tekeningen XR t z.j. 5 Schetsen t z.j. 6 Foto s van de maquette door Carel Blazer f 24 28

29 Pompstation Loenderveen, Tekeningen AP t Tekeningen AP t Tekeningen EZ t Tekeningen t , Tekeningen LC t Pompstation Weesperkarspel, datering omschrijving code Aanvraagnr Tekeningen CJ t Tekening CJ t Tekeningen EY t Tekeningen EY t Tekeningen EY t Correspondentie EY d Tekeningen OR t Tekeningen t Tekeningen PX t Waterzuivering aan het Amsterdam-Rijnkanaal, z.j. z.j. 3 Tekeningen t Fabrieksgebouw in Amsterdam, in opdracht van de Radiatoren Fabriek N.V. Bloksma, 1942 en z.j.. z.j. 5 Tekeningen t Foto van de achtergevel van de GI f 25 maquette. Fotograaf: Ad Windig - Service-station en radiateuren- GI t 25.2 fabriek (rol tekeningen) - Idem, 23 tekeningen LC t Idem, 9 tekeningen LC t Idem, 4 tekeningen LC t Idem, 6 tekeningen LC t

30 en Studio s en loods aan de Duivendrechtse kade 85 in Amsterdam en in Den Haag, in opdracht van U.F.A. Filmstad-Cinetone, Studio s en loods in Amsterdam, Tekeningen GP t Tekeningen (waarvan 21 blauwdrukken); bestek en voorwaarden Studio s en loods: 28 tekeningen (waarvan 3 blauwdrukken) Nasynchronisatieruimte, 79 schetsen; besteken werktekeningen; schema van ijzerconstructie; bestaande toestand; betonwerken; timmerwerk; hang- en sluitwerk; metaalconstructie; dekvloeren; sparingtekeningen; revisie; verwarmingsinstallatie; bestek en voorwaarden 1943, GP t 26.24, t 26.25, d 26.4 NH t 26.2 t/m t 26.5, d 26.1, d26.2 t 26.6 t/m t 26.21, d 26.3 Wijziging kelder, 13 tekeningen SG t 26.22, t Studio in Den Haag, Tekeningen (waarvan 16 blauwdrukken) en geschreven GP t 26.26, t 26.27, d 26.5 Niet geïdentificeerde woningen, Tekening t

31 Uitbreiding fabrieksgebouw aan de Wesselstraat / Molukkenstraat in Amsterdam-oost, in opdracht van de metaalwarenfabriek Ammefa, en z.j Terrein: 16 tekeningen t Terrein: 37 tekeningen HB t Terrein: 2 tekeningen HB t , 4 Tekeningen en geschreven OK t 41.2, 1948 (betonberekening) Tekeningen (o.a. 3 blauwdrukken) en correspondentie z.j. 5 Tekeningen met aanduiding: metaalfabriek met kantoor d 41.1 OK t 41.3, t 41.4, d 41.2 t/m d 41.4 t 41.7 Woonhuis en textielweverij aan de Eemneserweg 24 in Blaricum, in opdracht van G.M. van Krimpen, Uitbreiding van de werkplaats t 33.1 bestemd voor handweverij: 4 tekeningen Woonhuis: 59 tekeningen en geschreven OG t 33.2 t 33.3 d 33.1 Verbouw van een villa aan de Emmastraat in Gorinchem, in opdracht van Van Looyen (niet uitgevoerd), Tekeningen (1 blauwdruk) LO t 30.2-t Tekeningen, correspondentie OD t 30.1, d