Beschermingsdossier. Duitse geschutsbedding Houthulstbos uit de Eerste Wereldoorlog in Langemark- Poelkapelle (Poelkapelle) Monument

Transcriptie

1 Beschermingsdossier Duitse geschutsbedding Houthulstbos uit de Eerste Wereldoorlog in Langemark- Poelkapelle (Poelkapelle) Agentschap Onroerend Erfgoed

2 Beschermingsdossier: Duitse geschutsbedding Houthulstbos uit de Eerste Wereldoorlog, Langemark-Poelkapelle (Poelkapelle), Houthulstseweg zonder nummer monument INHOUDELIJK DOSSIER Dossiernummer: 4.001/33040/107.1 Hannelore Decoodt 24/09/2016 Pagina 2 van 10

3 INHOUDSTAFEL 1. Beschrijvend gedeelte Situering Historisch overzicht Het Houthulstbos tijdens de Eerste Wereldoorlog Artillerie in het Houthulstbos Het dubbele kanon in de geschutsbedding Beschrijving met inbegrip van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Fysieke toestand van het onroerend goed Evaluerend gedeelte Evaluatie van de erfgoedwaarden Historische waarde Culturele waarde Motivering van het type bescherming Motivering van de afbakening van de bescherming Juridische toestand Onroerend Erfgoed Ruimtelijke Ordening Beheersvisie Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed Bronnen Bijlagen bij het inhoudelijk dossier Omgevingsplan bij de bescherming Fotobijlage Documentatie Criterianota...10 Dossiernummer:4.001/33040/107.1 Pagina 3 van 10

4 1. BESCHRIJVEND GEDEELTE Dit beschermingsdossier maakt deel uit van het thematische beschermingspakket Bunkers uit de Eerste Wereldoorlog in het Duitse hinterland, dat op zijn beurt kadert in de reeks beschermingsdossiers van het erfgoed van beide wereldoorlogen in Vlaanderen. Meer duiding over dit thematische pakket is terug te vinden in de criterianota in bijlage. Hierin worden de belangrijkste krijtlijnen van de Eerste Wereldoorlog geschetst, evenals het belang en de evolutie van de Duitse bunkerbouw tijdens de Grooten Oorlog. Ten slotte worden de erfgoedwaarden en criteria besproken, die aan de basis liggen van de selectie van beschermingswaardige bunkers. Op 12 mei 2014 wees de Dienst Toerisme van de gemeente Langemark-Poelkapelle op het bestaan van deze geschutsbedding en werd tegelijk de bescherming ervan aangevraagd. Onroerend Erfgoed werd dus pas na de beschermingsrondes van Duitse bunkers in Langemark-Poelkapelle op de hoogte gebracht van het bestaan van deze geschutsbedding. Strikt genomen behoort Langemark-Poelkapelle niet tot wat gedefinieerd is als Duits hinterland. Inhoudelijk sluit de geschiedenis van de geschutsbedding echter naadloos aan op die van de bunkers in het Duitse hinterland, en ook geografisch ligt de geschutsbedding op amper 1200 meter van de gemeente Staden af, dat wel behoort tot het Duitse hinterland. Omwille van deze geografische en inhoudelijke redenen is het wel opportuun om de beschermingsprocedure van deze geschutsbedding te koppelen aan het thematische beschermingspakket van bunkers in het Duitse hinterland Situering Duitse geschutsbedding bij een akker ten zuiden van het (huidige) bos van Houthulst, ten noorden van de voormalige spoorlijn Ieper-Torhout. De geschutsbedding ligt meer bepaald ten oosten van de Houthulstseweg, ten zuiden van de Conterdreef en ten noorden van de Stadensteenweg Historisch overzicht Duitse betonnen geschutsbedding voor zwaar geschut, uit de Eerste Wereldoorlog. De geschutsbedding is vóór de Derde Slag bij Ieper aangelegd in Houthulstbos Het Houthulstbos tijdens de Eerste Wereldoorlog Het huidige Houthulstbos is een overblijfsel van het historische Vrijbos, dat in de vroege middeleeuwen nog ongeveer 4000 hectare groot was (1). In de volgende eeuwen, onder opeenvolgende heersers en eigenaars en na diverse ontginningen, werd het bos beetje bij beetje kleiner. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog bedroeg de oppervlakte van het Vrijbos nog ongeveer 1000 hectare. Het bos viel op 20 oktober 1914, tijdens de Eerste Slag bij Ieper (18 oktober 22 november 1914) in Duitse handen. Het bos bleek een strategisch interessante locatie te zijn door zijn hoogteligging, op een uitloper van de rug van Westrozebeke. Bovendien vormden de bomen een uitstekende camouflage voor de Duitse activiteiten. Duitse eenheden bouwden het Houthulstbos uit tot een goed gecamoufleerde opslagplaats. Heel wat troepen werden ingekwartierd in diverse barakkenkampen, verspreid over het bos. Er werden oefenterreinen met schietstanden aangelegd. Noodzakelijkerwijze verschenen er in en rond het bos, zeker ten gevolge van de Eerste Slag bij Ieper en de Tweede Slag bij Ieper (22 april 27 mei 1915) vele begraafplaatsen. Het bos werd meer en meer versterkt. In het bos werden goed gecamoufleerde artillerieopstellingen geplaatst (zie verder), evenals munitieopslagplaatsen. Er werd een netwerk van smalspoorlijnen aangelegd met bijhorende laadstations. Deze waren nodig voor de aanvoer van munitie voor de artillerie, maar ook van materialen om bunkers te bouwen. In dit bos werden namelijk vele bunkers opgetrokken, vaak bedoeld als 1 Baccarne & Steen 2002, Dossiernummer:4.001/33040/107.1 Pagina 4 van 10

5 artilleriecommandoposten of als schuilplaatsen voor de manschappen van de artillerie, maar ook voor de verdediging van het bos. Ten westen van het bos liep de II. Stellung, ten oosten de Flandern I Stellung. Tussen beide stellingen, die min of meer noord-zuid georiënteerd liepen, werden Riegel of grendelstellingen aangelegd. Behalve bunkers dienden ook prikkeldraadversperringen een vijandelijke inname van het bos te voorkomen. Op de hoeken van het bos werden heuse versterkte punten uitgebouwd om het bos te verdedigen tegen mogelijke aanvallers. Ten behoeve van de artillerie werden er observatieposten in de bomen ingericht, evenals een hangar voor observatieballonnen. Door aanhoudende artilleriebeschietingen vóór en tijdens de Derde Slag bij Ieper en door de overvloedige regenval veranderde de bodem van het Houthulstbos in een erg modderig terrein. Tijdens de voorbereidende artilleriebeschietingen waren de Duitse bunkers en draadversperringen helemaal niet vernietigd. Behalve vijandelijke artilleriebeschietingen en gasaanvallen hadden de aanvallers ook af te rekenen met dodelijk efficiënte mitrailleurs die vanaf de talrijke Duitse bunkers gehanteerd werden. Van stellingen is tegen eind 1917 helemaal geen sprake meer, slechts enkele betonnen bunkers en de half met water gevulde granaattrechters konden de verdedigers van het bos enige beschutting bieden. Op de eerste dag van het geallieerde Bevrijdingsoffensief, op 28 september 1918, werd er in deze omgeving opnieuw zwaar gevochten ten koste van heel wat bloedvergieten. Het Belgische leger slaagde er nu wel in het Houthulstbos, of wat er toch van overbleef, te veroveren Artillerie in het Houthulstbos Het Houthulstbos bleek een goede locatie te zijn om geschut op te stellen. Vanaf het Houthulstbos kon bovendien de hele Ieperboog onder vuur genomen worden. In het bos stonden er in 1917 vele kanonnen opgesteld. Werner Beumelburg gewaagt van bijna 500 stuks in aantal die vooral s nachts actief waren (2). Deze batterijen, van vérdragende artillerie over veldartillerie tot loopgraafmortieren, stonden opgesteld aan de vele kruispunten van dreven. Ze waren niet alleen bedoeld om de vijandelijke linies te bestoken en het bos tegen een vijandelijke aanval te verdedigen, maar naar verluidt ook als oefenmateriaal voor de artilleristen (3). De aanwezige kanonnen en hun activiteiten leidden er toe dat het bos veelvuldig onder vuur genomen werd door de vijandige artillerie en vliegtuigen (4). Zo zou de Belgische luchtmacht reeds in de zomer van 1915 het Houthulstbos twee keer bombarderen, de tweede keer samen met Franse en Britse luchtmachteenheden. Vooral tijdens de Derde Slag bij Ieper werd het bos voortdurend onder vuur genomen. Deze beschietingen en bombardementen toverden het Houthulstbos om tot een waar kraterlandschap vol granaattrechters, waar nauwelijks nog boomstronken recht stonden. Het bos bood bijgevolg geen afdoende bescherming meer tegen vijandelijke observatie. Geleidelijk aan, zeker na de mislukking van het Duitse Lente-Offensief in 1918, werd de artillerie uit het bos teruggetrokken (5). 2 Beumelburg 1928, 62 3 Baccarne & Steen 2002, Lambrecht 2014, 27, 31 5 Baccarne & Steen 2002, 49 Dossiernummer:4.001/33040/107.1 Pagina 5 van 10

6 Het dubbele kanon in de geschutsbedding De betonnen geschutsbedding was geconstrueerd in een zuidelijk deel van het bos, in een stuk bos dat na de oorlog niet meer werd heraangelegd, ten noorden van de voormalige spoorlijn Ieper-Torhout, ten oosten van de weg Poelkapelle-Houthulst, ten zuiden van de Conterdreef, Rogge Strasse geheten op Duitse stafkaarten. De betonnen geschutsbedding was opgetrokken voor een zwaar stuk geschut. Het zou gaan om een kanon van het type Theodor-Karl met pantserkoepel Drh. L. C/96/97, een type pantserkoepel voor twee 24cm SK L/40 kanonnen, afkomstig van het oorlogsschip SMS Fürst Bismarck (6). Pas vanaf eind 1916, nadat het Duitse leger zelf ervaren had hoe efficiënt het Franse leger spoorweggeschut inzette tijdens de Slag aan de Somme (1 juli 18 november 1916), zette het Duitse leger zwaar geschut in, gemonteerd op treinstellen (7). Aanvankelijk werden kanonnen afkomstig van oorlogsschepen, enkel door de Duitse marine ingezet (8). De SMS Fürst Bismarck was het eerste gepantserde oorlogsschip van de Kaiserliche Marine dat vanaf 1900 in gebruik genomen was (9). Het schip werd aan het begin van de Eerste Wereldoorlog gebruikt voor de verdediging van kusten, maar bleek niet meer geschikt voor deze taak. De vier kanonnen van het type 24cm SK L/40, die per twee gevat zaten in één pantserkoepel, werden gedemonteerd en aangepast voor hergebruik door het landleger. Ook bij andere oorlogsschepen die niet meer voldeden, werden de kanonnen weggenomen voor hergebruik. In het totaal werden er 26 kanonnen van het type 24cm SK L/40 hergebruikt aan het front, waarvan 18 aan het westelijke front. Het kanon werd bediend door de Fuβartillerie-Batterie 1025, een batterij die in januari 1917 door Fuβartillerie-Regiment 7 opgericht was (10). De munitie voor het kanon werd per spoor aangevoerd. Tijdens de zomer van 1917 beschoot batterij 1025 met de Turm Theodor Karl zes Britse observatieballonnen op een afstand van 15 kilometer (11). Deze observatieballonnen werden binnen een week vernietigd. Vanaf juli 1917 werd de batterij onder vuur genomen door Frans spoorweggeschut, waarop de twee kanonnen eind 1917 verwijderd werden uit hun pantserkoepel (12). Volgens Duitse militaire stafkaarten eindigde een spoor bij de geschutsbedding (13). Iets meer oostwaarts ontdubbelde dit spoor. Er waren diverse betonnen constructies bij de geschutsbedding opgericht, die dienden voor de opslag van munitie en als onderkomen voor de manschappen. Deze bunkers en de lege kanonbedding zijn onder meer te zien op luchtfoto s van na de Derde Slag bij Ieper, toen het bos grotendeels kapotgeschoten was (14) Beschrijving met inbegrip van de erfgoedkenmerken en erfgoedelementen Betonnen geschutsbedding met ovaalvormig grondplan. Het beton is voor zover zichtbaar, gewapend met ronde ijzers die samengevlochten zijn in rechthoekig verband. Aan de buitenzijde heeft de constructie een diameter van 11,3 meter, aan de binnenzijde 6,9 meter. De muurdikte van de omwalling bedraagt 2,2 meter. 6 Lambrecht 2014, p Drh. L. staat voor Drehscheibenlafette, een type affuit met draaischijven, waarop het kanon gemonteerd kon worden (Krieger 1910, p. 909). SK staat voor Schnelladekanone, L verwijst naar Länge, 40 betekent dat het kanon 40 keer langer is dan zijn diameter. SMS staat voor Seiner Majestät Schiff, Fürst Bismarck verwijst naar de Pruisische staatsman en latere rijkskanselier Otto von Bismarck. 7 François G. 2006, 3. 8 François G. 2006, 8. 9 SMS Fürst Bismarck (1897) [online]; François G. 2006, Lambrecht 2014, 34-35; Batterie [online]. 11 Lambrecht 2014, François G. 2006, Stellungskarte Diksmuide-Süd, Blatt IX, 20/7/1917; Poelkapelle, 7/9/ Zie bijvoorbeeld luchtfoto 2/4/1918 (dianummer 5731, fid 5557). Dossiernummer:4.001/33040/107.1 Pagina 6 van 10

7 De betonnen omwalling wordt hoger naar westelijke zijde toe. In de betonnen kuip zijn zes uitsparingen in de vorm van een rechthoekige nis bewaard. Bovenop de rand van de kuip zitten enkele openingen. Het is eigen aan geschutsbeddingen dat er in de ondergrond in en rond de bedding constructieve elementen of militaire infrastructuur zitten die rechtstreeks verband houden met de betonnen bedding, zoals betonnen funderingsplaten Fysieke toestand van het onroerend goed De fysieke toestand van het onroerend goed waarvoor dit beschermingsdossier wordt opgemaakt is vastgesteld tijdens plaatsbezoeken op 2 juni 2014 en 3 mei De fysieke toestand is op dat moment fotografisch gedocumenteerd. Deze registratie is als bijlage bij het ministerieel besluit gevoegd en geeft een beeld van de toestand van het onroerend goed op het moment van de bescherming. De geschutsbedding bevindt zich in een vrij goede toestand voor een betonnen constructie van honderd jaar oud. De bedding is gevuld met slib, puin en afval en staat onder water. 2. EVALUEREND GEDEELTE 2.1. Evaluatie van de erfgoedwaarden Historische waarde Deze betonnen geschutsbedding vormt een bijzonder waardevolle getuige van het Duitse geschut dat tijdens de Eerste Wereldoorlog massaal in het Houthulstbos stond opgesteld. Zolang dit bos niet massaal beschoten werd, bood het voldoende beschutting voor deze artillerie. Bovendien kon de ganse Ieperboog vanaf het Houthulstbos onder vuur genomen worden. In de onmiddellijke omgeving van de geschutsbedding liep er een spoor dat iets verderop ontdubbelde, voor de aanvoer van het geschut en de munitie. Vlakbij waren er ook bunkers opgetrokken voor de opslag van munitie en als onderkomen voor de manschappen die het geschut bedienden. De historische context is dus bijzonder belangrijk. Op deze geschutsbedding stond een uiterst zeldzaam dubbel kanon opgesteld, dat afkomstig was van de SMS Fürst Bismarck. Dit was het eerste gepantserde oorlogsschip van de Kaiserliche Marine dat vanaf 1900 in gebruik genomen was. In de betonnen bedding werd meer bepaald een gepantserde geschutstoren geplaatst van het type Theodor-Karl, waarin twee 24cm SKL/40 kanonnen waren geplaatst. Tijdens de zomer van 1917 beschoot deze batterij onder meer zes Britse observatieballonnen op een afstand van vijftien kilometer. Vanaf juli 1917 werd de batterij door Franse spoorwegartillerie onder vuur genomen. Eind 1917 werden de twee kanonnen verwijderd, maar de gepantserde geschutstoren bleef Culturele waarde Als materiële getuige van de Grooten Oorlog, die Vlaanderen jarenlang in zijn greep had en het leven van ontelbaar veel mensen ingrijpend tekende of volledig verwoestte. De Eerste Wereldoorlog was een internationale gebeurtenis bij uitstek, met West-Vlaanderen als één van de strijdtonelen waar honderdduizenden mannen uit de hele wereld vochten. De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog kent nog steeds een breed maatschappelijk en internationaal draagvlak. Dossiernummer:4.001/33040/107.1 Pagina 7 van 10

8 2.2. Motivering van het type bescherming De Duitse betonnen geschutsbedding uit de Eerste Wereldoorlog wordt beschermd als monument. Het Onroerenderfgoeddecreet definieert een monument als volgt: een onroerend goed, werk van de mens of van de natuur of van beide samen, met inbegrip van de cultuurgoederen die er integrerend deel van uitmaken, inzonderheid de bijhorende uitrusting en de decoratieve elementen van algemeen belang wegens de erfgoedwaarde(n) Motivering van de afbakening van de bescherming De afbakening van het beschermd onroerend goed is opgenomen op het plan dat als bijlage bij het ministerieel besluit is gevoegd. Alle kadastrale percelen gevat door de bescherming zijn opgenomen in artikel 1 van het ministerieel besluit. Enkel de betonnen geschutsbedding wordt ter bescherming voorgesteld. Rond de geschutsbedding wordt een bijkomende strook van twee meter mee afgebakend, zodat uitstekende betonnen funderingsplaten en andere elementen die integraal deel uitmaakten van de geschutsbedding maar niet steeds bovengronds waarneembaar zijn, mee opgenomen zijn in de bescherming. Dit betekent een deel van het perceel 400C Juridische toestand Onroerend Erfgoed De geschutsbedding is opgenomen in de vastgestelde inventaris van het bouwkundig erfgoed, met ID-nummer Ruimtelijke Ordening - De geschutsbedding is gelegen in agrarisch gebied (cf. Gewestplan). Dit betreft herbevestigd agrarisch gebied. - Gelegen binnen het provinciaal RUP Solitaire vakantiewoningen Westhoek, goedgekeurd op 18/10/2013 (RUP_30000_213_00119_00001). - Gelegen net ten noorden van het gewestelijk RUP Leidingstraat Alveringem- Maldegem (RUP_02000_212_00406_00001). 3. BEHEERSVISIE De opmaak van de beheersvisie gebeurde in samenspraak met de afdeling Beheer West- Vlaanderen, op een overleg op dinsdag 17 mei Beheersdoelstellingen voor het beschermd onroerend goed In het beschermingsbesluit zijn beheersdoelstellingen opgenomen. Je vindt die terug onder artikel 3 van het besluit. De beheersdoelstellingen moeten de zakelijkrechthouders (eigenaars, erfpachthouders, opstalhouders en leasinggevers) en gebruikers op weg helpen om de erfgoedwaarden maximaal in stand te houden of te verbeteren. Ze hebben de optimale verwezenlijking van de erfgoedwaarden voor ogen. Ze geven richting aan of vormen een kader voor toekomstig beheer van het beschermd onroerend goed. Zakelijkrechthouders en gebruikers dienen rekening te houden met deze beheersdoelstellingen als ze werken wensen uit te voeren aan het beschermd goed. Ook de overheid houdt met deze doelstellingen rekening als ze over deze werken advies moet geven of als ze toelating moet geven voor die werken. De beheersdoelstellingen spelen in op de erfgoedwaarden, erfgoedelementen en erfgoedkenmerken opgenomen in artikel 2 van het beschermingsbesluit Bijzondere voorschriften voor het beschermd onroerend goed Voor elk beschermd onroerend goed geldt het actief en passief behoudsbeginsel. Dit betekent dat de zakelijkrechthouders en gebruikers het beschermd goed in goede staat Dossiernummer:4.001/33040/107.1 Pagina 8 van 10

9 moeten houden door de nodige instandhoudings-, beveiligings-, beheers-, herstellingsen onderhoudswerken uit te voeren en dat het verboden is om een beschermd onroerend goed te ontsieren, te beschadigen, te vernielen of de erfgoedwaarden er van aan te tasten. Het betekent ook dat een zakelijkrechthouder en gebruiker verplicht is het beschermd onroerend goed als een goed huisvader te beheren en het dus niet te verwaarlozen. Alle voorschriften voor de instandhouding en het onderhoud van het beschermd onroerend goed die van toepassing zijn op het beschermd goed zijn opgenomen in artikel 4 van het beschermingsbesluit. In het Onroerenderfgoeddecreet en Onroerenderfgoedbesluit zijn een aantal algemene voorschriften voor de instandhouding en het onderhoud van beschermd onroerend erfgoed opgenomen. Dat zijn deze: - Het goed als een goed huisvader beheren en de nodige voorzorgsmaatregelen nemen tegen schade ten gevolge van brand, blikseminslag, diefstal, vandalisme, wind of water; - De toestand van het goed regelmatig controleren; - Regulier onderhoud uitoefenen; - Onmiddellijk passende consolidatie- en beveiligingsmaatregelen nemen in geval van nood Toelatingsplichtige handelingen voor het beschermd onroerend goed Voor sommige werken aan het beschermd onroerend goed moet een toelating worden gevraagd. Sommige werken kunnen namelijk een negatief effect hebben op de erfgoedwaarden. Voor alle werken die stedenbouwkundig vergunningsplichtig zijn, of waarvoor een verkavelingsvergunning, milieuvergunning of natuurvergunning nodig is vraagt de vergunningverlener (de gemeente of de Vlaamse overheid) advies aan het agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid. Voor een aantal werken die niet vergunningsplichtig zijn, moeten de zakelijkrechthouders en gebruikers, voorafgaand aan de uitvoering van de werken, toelating vragen aan het agentschap Onroerend Erfgoed of aan de erkende Onroerenderfgoedgemeente. Een overzicht van alle erkende onroerenderfgoedgemeenten is te vinden op De werken waarvoor u toelating moet vragen zijn opgesomd in artikel 5 van het beschermingsbesluit. 4. BRONNEN - Koninklijk Legermuseum Brussel, Collectie militaire luchtfoto s Eerste Wereldoorlog (geraadpleegd in het Kenniscentrum In Flanders Fields Museum Ieper), Belgische luchtfoto 2/4/1918 (dianummer 5731, fid 5557). - Kriegsarchiv München, Collectie militaire stafkaarten Eerste Wereldoorlog, Poelkapelle, 7/9/ Mapping the front. German maps. Military mapping : Great War Trench Map DVD Collection (The Western Front Association in association with the Imperial War Museum), 2010: Stellungskarte Diksmuide-Süd, Blatt IX, 20/7/ BACCARNE R. & STEEN J. 2002: Van het Vrijbos tot Roeselare. Eindoffensief, Langemark-Poelkapelle. - BEUMELBURG W. 1928: Flandern 1917, Oldenburg/Berlin. - FRANCOIS G. 2006: Eisenbahnartillerie. Histoire de l artillerie lourde sur voie ferrée allemande des origines à 1945, Paris. - KRIEGER E. 1910: Johows Hilfsbuch für den Schiffbau. Band 2. Berlin. - LAMBRECHT E. 2014: Het onbarmhartige bos. De gevechten bij het Bos van Houthulst in 1917 (3de Slag bij Ieper), Wevelgem. Dossiernummer:4.001/33040/107.1 Pagina 9 van 10

10 - VERBEKE R. 2006: Het Bevrijdingsoffensief in 1918, in: CHIELENS P., DECOODT H. & DENDOOVEN D.: De laatste getuige. Het oorlogslandschap van de Westhoek, Tielt, WEEMAES M. s.d.: Van de IJzer tot Brussel. Het Bevrijdingsoffensief van het Belgisch leger. 28 september 1918, s.l. - S.N., s.d.: SMS Fürst Bismarck (1897) [online], (geraadpleegd op 21/5/2016). - Batterie [online], page=13 (geraadpleegd op 21/5/2016). - Informatie meegedeeld door Jo Lottegier, 13 mei BIJLAGEN BIJ HET INHOUDELIJK DOSSIER 5.1. Omgevingsplan bij de bescherming Zie afzonderlijk document Fotobijlage De fotobijlage bij het ministerieel besluit bevat alle relevante foto s voor dit dossier. Er is geen afzonderlijke fotobijlage bij het inhoudelijke dossier gevoegd Documentatie Zie afzonderlijk document Criterianota Zie afzonderlijk document. Dossiernummer:4.001/33040/107.1 Pagina 10 van 10