De lexicaal-semantische methode. Over de betekenis van een niet-mentalistische linguïstiek voor de taalkundige onderzoekspraktijk de Haan, S.

Transcriptie

1 UvA-DARE (Digital Academic Repository) De lexicaal-semantische methode. Over de betekenis van een niet-mentalistische linguïstiek voor de taalkundige onderzoekspraktijk de Haan, S. Published in: Amicitia in Academia. Composities voor Els Elffers Link to publication Citation for published version (APA): de Haan, S. (2006). De lexicaal-semantische methode. Over de betekenis van een niet-mentalistische linguïstiek voor de taalkundige onderzoekspraktijk. In J. Noordegraaf, F. Vonk, & M. van der Wal (Eds.), Amicitia in Academia. Composities voor Els Elffers. (pp ). (Cahiers voor Taalkunde 25). Amsterdam/Münster: Stichting Neerlandistiek VU/Nodus Publikationen. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam ( Download date: 01 Mar 2017

2 'HOH[LFDDOVHPDQWLVFKHPHWKRGH Over de betekenis van een niet-mentalistische linguïstiek voor de taalkundige onderzoekspraktijk Sies de Haan,QOHLGLQJ In haar fundamentele artikel,vwddonxqghzhohhqvrruwsv\fkrorjlh" (Elffers 1978) bespreekt Els Elffers bepaalde spanningen tussen de taalkundige onderzoekspraktijk en de mentalistische interpretatie van deze onderzoekspraktijk. Volgens deze mentalistische metatheorie, die, zij het in verschillende uitwerkingen, dominant is in de huidige taalwetenschap, is een grammaticale beschrijving een weergave van de taalkennis waarover een taalgebruiker beschikt, en manifesteert deze taalkennis zich in diens intuïtieve oordelen over taaluitingen. Dienovereenkomstig interpreteert het taalkundig mentalisme de primaire gegevens van de taalkundige als intuïtieve oordelen Adres: Leerstoelgroep Theoretische Taalwetenschap.Universiteit van Amsterdam. Spuistraat VT, Amsterdam. -DQ1RRUGHJUDDI)UDQN9RQN0DULMNHYDQGHU:DOUHG$PLFLWLDLQ$FDGHPLD&RPSRVLWLHV YRRU(OV(OIIHUV$PVWHUGDP6WLFKWLQJ1HHUODQGLVWLHN980 QVWHU1RGXV

3 Sies de Haan van de taalgebruiker over taaluitingen. Els Elffers bespreekt de problemen die samenhangen met verschillende versies van dit mentalisme, dat taal primair als psychologisch verschijnsel wil zien. Zij bepleit in dit verband een alternatieve metatheorie die de werkelijkheid waarop taalbeschrijving betrekking heeft, een niet-psychologisch karakter toekent. Eén van de problemen van het taalkundig mentalisme betreft het feit dat het toekennen van een psychologische realiteit aan grammaticale beschrijvingen niet strookt met de methodologie die sinds jaar en dag gangbaar is in de taalkundige onderzoekspraktijk. Daarom vereist dit mentalisme een aanpassing van de taalkundige onderzoekspraktijk aan de methoden die gangbaar zijn in de cognitieve psychologie waarin voor intuïtieve oordelen geen plaats is. Een dergelijke aanpassing vindt in de taalkunde, ook bij de aanhangers van het taalkundig mentalisme, weinig weerklank. Ondanks de mentalistische pretenties blijft de gangbare onderzoekspraktijk, die veeleer een hermeneutisch karakter draagt, gehandhaafd. Een andere benadering van deze spanning tussen mentalisme en taalkundige onderzoekspraktijk is, zoals bepleit door Els Elffers, de keuze voor een niet-mentalistische metatheorie, die beter aansluit bij de taalkundige onderzoekspraktijk. Een dergelijke benadering verwerpt de interpretatie van de primaire gegevens van de taalkundige als intuïtieve oordelen van de taalgebruiker. Door het laten varen van de mentalistische aanspraken verliest deze interpretatie bovendien zijn ratio. In De Haan (1988: ) heb ik betoogd dat het begrip intuïtie zoals dat in de moderne taalwetenschap gebruikt wordt, zich het best laat omschrijven in contrast met het begrip theorie. Bij het onderscheid WKHRULH LQWXwWLH verwijst de term WKHRULH naar inzichten die gebaseerd zijn op systematische reflectie, meer specifiek op empirisch-wetenschappelijke theorievorming, en de term LQWXwWLH naar naïeve, niet op systematische reflectie gebaseerde inzichten die in de dagelijkse praktijk gegroeid zijn. Toegepast op taal verwijst de term WKHRULH naar WDDOEHVFKRXZLQJVNHQQLV, en de term LQWXwWLH naar de naïeve ervaringskennis van de gewone taalgebruiker, naar WDDOJHEUXLNVNHQQLV. Als taalbeschouwer heeft de taalkundige te maken met een tweeledig interpretatieproces (Kaplan 1973: , Searle 1970: 50-53, Uhlenbeck 1981: 9 [345]). Het eerste deel hiervan komt overeen met het interpretatieproces van de gewone taalgebruiker bij taalgebruik en is erop gericht

4 De lexicaal-semantische methode taaluitingen te identificeren als complexen van linguïstische vormen en linguïstische betekenissen. Dit interpretatieproces berust op taalgebruikskennis. Het tweede deel van het taalkundig interpretatieproces is gericht op theoretische interpretatie, op het bestuderen van de linguïstische eigenschappen van taaluitingen in taalkundige termen, en mondt uit in taalbeschouwingskennis, kennis met een theoretisch karakter. De primaire gegevens van de taalkundige zijn volgens deze benadering theoretische observaties betreffende taalkundige kenmerken van taaluitingen. Zo bekeken houdt de taalkundige zich niet zo zeer bezig met intuïties of intuïtieve oordelen van moedertaalsprekers, maar veeleer met taaluitingen. Taalkundigen bestuderen taaluitingen in termen van linguïstische categorieën die de vrucht zijn van theorievormingsprocessen. Ik wil het bovenstaande nader illustreren aan de hand van een semantisch onderwerp. +RPRQ\PLHHQSRO\VHPLHHHQOH[LFDDOVHPDQWLVFKSUREOHHP Een woord wordt gekenmerkt door een vaste (klank)vorm en een vaste betekenis en door grammaticale eigenschappen van morfologische en syntactische aard. Het verschijnsel dat een woordbetekenis uit twee of meer samenhangende betekenisvarianten bestaat, noemen we SRO\VHPLH. Als twee woorden dezelfde vorm hebben, spreken we van KRPRQ\PLH en zijn die woorden KRPRQLHPHQ van elkaar. Waar KRPRQ\PLH een relatie is tussen twee of meer verschillende woorden, is SRO\VHPLH een eigenschap van één enkel woord. Homonymie is een lexicale relatie; polysemie is een semantische eigenschap. Een duidelijk onderscheid, maar in het taalgebruik niet altijd duidelijk te maken. Zo raakte ik een paar weken geleden in twee verschillende werkgroepen over semantiek met mijn studenten in discussie over de vraag of er bij de gebruiksgevallen van het woord GHHO in (1) en (2) sprake is van KRPRQ\PLH, van twee woorden met een gelijke vorm, of van SRO\VHPLH, van één woord met twee verschillende, onderling samenhangende betekenisvarianten: (1) Het tweede GHHO van de romancyclus Het Bureau. (2) Ik kom één GHHO tekort voor mijn nieuwe grenen vloer

5 Sies de Haan Mijn standpunt was dat hier sprake is van homonymie. 'HHO in (1) is een KHWwoord, en heeft in dit specifieke gebruiksgeval als betekenis de door het WNT onderscheiden betekenisvariant wat, tot een geheel behorend, op zichzelf een natuurlijke of organische eenheid vormt, en meer specifiek onder de daarbinnen onderscheiden betekenisvariant boekdeel. 'HHO in (2) is volgens Van Dale en het WNT een GH-woord, met in de omschrijving van het WNT als betekenis plank, en in die van Van Dale plank van gezaagd hout. De studenten waren van mening dat hier sprake is van polysemie, van twee verschillende gebruiksgevallen van één woord. Zij waren er op grond van hun taalervaring niet van te overtuigen dat GHHO in (2) een GH-woord is. Volgens hen komt de verbinding GHGHHO alleen voor als aanduiding van een onderdeel van een boerderij, meer specifiek in de omschrijving van de woordenboeken in de betekenis dorsvloer. In hun ogen valt ook GHHO in (2) onder de betekenisomschrijving van het KHW-woord GHHO, meer specifiek onder de betekenisvariant die Van Dale omschrijft als onderdeel, vergelijkbaar met voorbeelden als EDONRQGHHO GDNGHHO JHYHOGHHO PXXUGHHO WUDSGHHO WUHLQGHHO ZHJGHHO ZRRUGGHHO. Waarom zou YORHUGHHO hier niet onder kunnen vallen? Met deze discussie waren we in het kader van onze reflectie over de begrippen homonymie en polysemie in een interessante casus beland die we konden gebruiken om de bruikbaarheid te verkennen van wat de vakliteratuur over deze problematiek te zeggen heeft. +RPRQ\PLHYHUVXVSRO\VHPLHHQKHWLQWXwWLHSUREOHHP De verschijnselen homonymie en polysemie worden in semantische inleidingen en handboeken (bijv. Cruse 2003: , Geeraerts 1989: 83-84, Löbner 2002: 42-45, Lyons 1995: 54-60, Saeed 1997: 63-65) in contrast met elkaar behandeld omdat ze beide tot lexicale ambiguïteit leiden, één woordvorm waarmee verschillende betekenissen verbonden zijn. Bij homonymie representeert deze vorm echter meer dan één woord, en bij polysemie één woord. Waar het in de inleidingen en handboeken om draait, is hoe we bij dergelijke gevallen van lexicale ambiguïteit kunnen vaststellen of we met een geval van homonymie of van polysemie te maken hebben. Als onderscheidende eigenschappen (grammaticale categorie, grammaticale eigenschappen, het geheel van grammaticale vormen) hierover geen uitsluitsel geven, worden bij dit onderscheid gewoonlijk twee criteria in het geding gebracht, HW\PRORJLH - de historische bron en ontwikkelingsgeschiedenis

6 De lexicaal-semantische methode van een woord, en EHWHNHQLVVDPHQKDQJ de herkenbaarheid voor de taalgebruiker van de betrokken betekenissen als realisaties van eenzelfde grondbetekenis. Volgens Lyons (1995: 59) ondersteunt de woordgeschiedenis in het algemeen de lekenintuïties van gewone taalgebruikers, maar niet in alle gevallen. In bepaalde gevallen lexems which the average speaker of the language thinks to be semantically unrelated have come from the same source. Vgl. het geval van VROH 1 ( onderste vlak van voet of schoeisel ) en VROH 2 ( soort vis ). Minder gewoon is het omgekeerde geval waarin tussen historisch niet verwante betekenissen door taalgebruikers eenzelfde soort verband gezien wordt als tussen de onderscheiden betekenissen van een polyseem woord. Dergelijke herinterpretaties van een geval van homonymie als geval van polysemie vallen onder het verschijnsel volksetymologie. Zo worden het Engelse VFKRFN 1 ( korenschoven ) en VFKRFN 2 ( wilde bos haar ), met een verschillende historische herkomst, door Engelse taalgebruikers als polyseme varianten van één woord gezien. De status die het etymologische criterium bij deze problematiek in de literatuur krijgt toebedeeld, is hoogst discutabel, zoals al blijkt uit gevallen waarin ondanks één historische bron synchroon sprake is van homonymie, en gevallen waarin ondanks verschillende historische bronnen synchroon sprake is polysemie. Bij homonymie en polysemie gaat het om V\QFKURQH verschijnselen. De relevantie van diachrone ontwikkelingen kan hierbij van geval tot geval sterk uiteenlopen. Deze kwestie blijft hier verder buiten beschouwing. Waar het hierom gaat, is dat het criterium van de betekenissamenhang in de literatuur wordt opgehangen aan het intuïtieve oordeel van de taalgebruiker. Hiervoor is betoogd dat dergelijke intuïtieve oordelen zich beperken tot taalgebruikskennis; voor de taalbeschouwingskennis die de taalkunde nastreeft, zijn oordelen nodig, gebaseerd op de taalkundige kennis van een geschoolde taalkundige. Hoewel Lyons (1995: 59) spreekt over the average speaker of the language, waag ik het te betwijfelen of deze uitdrukking hier naar een statistisch verantwoorde steekproef van informanten verwijst. In de taalkundige onderzoekspraktijk is het de taalkundige zelf die taaluitingen beoordeelt op taalkundige eigenschappen, in dit geval de samenhang tussen betekenissen die in verschillende gebruiksgevallen met één woordvorm verbonden zijn. Dit is begrijpelijk als men bedenkt dat de beoordeling van de taalkundige eigenschappen van taaluitingen kennis van taalkundige begrippen

7 Sies de Haan vereist, in dit geval kennis van wat een woord is, wat homonymie is en wat polysemie, wat betekenissamenhang in dit verband is e.d. Het zal duidelijk zijn dat dergelijke kennis niet ten grondslag ligt aan the native speaker s untutored intuitions die Lyons (1995: 58) wil gebruiken om vast te stellen of er sprake is van betekenissamenhang. Het gaat hier om gecompliceerde interpretatieve kwesties. Zoals gezegd, de taalkundige onderzoekspraktijk draagt een hermeneutisch karakter. Zo moet bij de gebruiksgevallen van het woord GHHO in (1) en (2) eerst worden vastgesteld wat dit woord in elk van beide gevallen linguïstisch gezien betekent. Uitgangspunt daarbij vormen de situatie waarover in de betreffende zin gesproken wordt en de linguïstische context waarin GHHO hier gebruikt wordt. Voor een sluitende interpretatie kunnen verschillende vormen van kennis vereist zijn, bijvoorbeeld taalkundige kennis omtrent de woorden die de context vormen binnen het gegeven zinsverband, encyclopedische kennis, kennis omtrent verschillende gebruiksgevallen van GHHO. Het oordeel over de betekenis van een woordvorm in een bepaald gebruiksgeval is een theoretisch-reflectief oordeel dat op empirisch-linguïstische gegevens berust. Vervolgens moet de verhouding worden bepaald tussen de betekenis die voor elk van beide zinnen aan GHHO is toegekend. In geval van polysemie bestaat er een bepaalde samenhang tussen de verschillende betekenissen, in geval van homonymie ontbreekt die samenhang. De betekenissamenhang waar het hier om gaat, is geen intuïtieve notie, maar berust op semantische relaties tussen betekenisvarianten zoals betekenisgeneralisatie of -specialisatie, metaforiek of metonymie, en kan in termen van dergelijke relaties beargumenteerd worden. De vraag of er semantisch gezien aanleiding is om te spreken van polysemie of van homonymie, vereist dus een betekenisanalyse die een beroep doet op gespecialiseerde taalkundige kennis. Dit alles illustreert dat het idee dat de primaire gegevens van de taalkundige bestaan uit intuïtieve oordelen van taalkundig ongeschoolde taalgebruikers, als mentalistische mythologie moet worden bestempeld. Els Elffers (1978:17) noemt vanuit haar niet-mentalistische visie op de taalkunde het verantwoorden van dergelijke intuïtieve oordelen geen taalkunde, maar antropologie van de taalkunde. Het gaat er in de taalkunde niet om, zegt ze, wat de naïeve vakbeoefenaar met taalkundige termen doet, maar de naar de geldende normen geschoolde taalkundige

8 De lexicaal-semantische methode 'HHOKRPRQ\PLHRISRO\VHPLH" Waar brengt dit alles ons nu in het geval van GHHO in (1) en (2)? De discussie tussen mij en mijn studenten had betrekking op twee zaken, (i) een grammaticale eigenschap van GHHO, vloerplank, nl. of dit een GH-woord of een KHW-woord is, en (ii) een semantische kwestie, nl. of de betekenis van GHHO in dit gebruiksgeval de betekenisnotie onderdeel van een samengesteld geheel omvat. Het bleek in de boven aangehaalde discussie moeilijk om de informatie die het WNT en Van Dale over deze twee zaken verschaffen, nader te beoordelen omdat dit gebruiksgeval van GHHO niet tot het algemene taalgebruik behoort, maar tot de terminologie van het timmerbedrijf en de houthandel. Vergelijk ook samenstellingen als VFKDDOGHHO, de eerste en de laatste plank die uit een ruwe balk of boom gezaagd wordt, die dus aan de ene zijde rond blijft, en VQHHGHHO, dunne plank, verkregen door een zware deel volgens de dikte door te zagen. Bij onbekendheid met het betrokken register is het mijns inziens moeilijk om op grond van de eigen taalgebruikskennis een gefundeerd oordeel over (i) en (ii) te geven. Om tot een taalbeschouwelijk oordeel te komen over GHHO in (2), is daarom nadere taalgebruikskennis vereist. Met dat doel heb ik GHHO gegoogled. Om te beginnen heb ik naar gebruiksgevallen van de combinatie GHGHHO gezocht. Hoewel ik niet alle hits gecontroleerd heb, ben ik er wel van overtuigd geraakt dat deze combinatie in een zeer groot aantal gevallen (minimaal in alle door mij gecontroleerde gevallen) betrekking heeft op de aanduiding van een onderdeel van een boerderij, meer specifiek in de omschrijving van de woordenboeken in de betekenis dorsvloer. Vervolgens heb ik gezocht naar gebruiksgevallen van de samenstelling YORHUGHHO, volgens Van Dale een GH-woord met de betekenis vloerplank. In door mij gecontroleerde gebruiksgevallen van de 695 hits wordt YORHUGHHO gecombineerd met KHW of GLW. Deze gebruiksgevallen komen voornamelijk voor in aanwijzingen voor het zelf leggen van parketvloeren (=DDJDOWLMGLQGH DFKWHU]LMGHYDQKHWYORHUGHHO). De combinatie GHYORHUGHHO leverde twee hits op (%OLQG EHWHNHQW DDQ GH ]LMGH YDQ KHW PHV GH YORHUGHHO GDDUQDDVW VFKXLIW RYHU KHW PHV PHW GH VSLMNHUHQX]LHWGDDUQLHWV YDQ) De combinatie GHVFKDDOGHHO leverde één hit op (7HQEHKRHYHYDQKHWHLJHQDDQ]LFKWYDQDIGHDQGHUH]LMGHLVGHVFKDDOGHHOJHNDQWUHFKW). De combinatie KHWVFKDDOGHHO bleek in het algemeen voor te komen in de betekenis deel van een schaalverdeling

9 Sies de Haan Op grond van de zoekresultaten met Google kunnen we constateren dat de combinatie KHWYORHUGHHO ( plank ) de combinatie GHYORHUGHHO ( plank ) in het huidige taalgebruik in aantal ver overtreft. Op dit punt moet ik mijn studenten gelijk geven en Van Dale enige actualiteit ontzeggen. Hiermee is een belangrijk argument voor het aannemen van een homonymierelatie tussen beide gebruiksgevallen van GHHO verdwenen. Het lijkt erop dat de combinatie GHYORHUGHHO ( plank ), behorend tot een tamelijk specifiek register, onder invloed van de algemeen gangbare combinatie KHWGHHO ( onderdeel ) zeer veel terrein heeft verloren aan de combinatie KHWYORHUGHHO ( plank ). Dit zou erop kunnen wijzen dat we hier te maken hebben met een herinterpretatie van een geval van homonymie als geval van polysemie. 'HHO ( plank ) wordt in toenemende mate gezien als een polyseme variant van GHHO ( onderdeel ). Een rol hierbij speelt ongetwijfeld de grote vlucht die het zelf leggen van parket heeft genomen. %LEOLRJUDILH Cruse, Alan (2003). 0HDQLQJ LQ ODQJXDJH $Q LQWURGXFWLRQ WR VHPDQWLFV DQG SUDJPDWLFV. Editon. Oxford: Oxford University Press. Elffers, Els (1978). Is taalkunde wel een soort psychologie? 6SHNWDWRU 8, Geeraerts, Dirk (1989). :DWHULQHHQZRRUG]LW. Leuven: Peeters. Haan, Sies de (1988). 2YHUGH/RJLFDYDQKHW7**RQGHU]RHN(HQNULWLHNRSKHWWDDONXQGLJ IRUPDOLVPH. Enschede [Proefschrift Universiteit van Amsterdam]. Kaplan, Abraham (1973). 7KH FRQGXFW RI LQTXLU\ PHWKRGRORJ\ IRU EHKDYLRUDO VFLHQFH. New York [etc.]: Intertext Books. Löbner, Sebastian (2002). 8QGHUVWDQGLQJ 6HPDQWLFV. Londen: Arnold Publishers/ New York: Oxford University Press. Lyons, John (1995). /LQJXLVWLF VHPDQWLFV DQ LQWURGXFWLRQ. Cambridge etc.: Cambridge University Press Uhlenbeck, E.M. (1981). %HWHNHQLVLQOLQJXwVWLVFKSHUVSHFWLHIMededeelingen der Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, Afdeeling Letterkunde, Nieuwe Reeks, dl. 44, no. 8. Amsterdam [etc.] : Noord-Hollandsche Uitg. Mij. Saeed, John I. (1997). 6HPDQWLFV, Oxford/ Cambridge (Mass.): Blackwell. Searle, John R. (1970). 6SHHFK DFWV $Q HVVD\ LQ WKH SKLORVRSK\ RI ODQJXDJH. Cambridge: Cambridge University Press. 9DQ'DOH*URRWZRRUGHQERHNGHU1HGHUODQGVHWDDO (1999). 13e, herz. uitg. / door Guido Geerts en Ton den Boon; in samenw. met Dirk Geeraerts en Elska Vos; etymologie door Nicoline van der Sijs. Utrecht [etc.]: Van Dale Lexicografie

10 De lexicaal-semantische methode :17 :RRUGHQERHN GHU 1HGHUODQGVFKH WDDO ( ). Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Den Haag: Sdu Uitgeverij