oerdijk RAADSINFORMATIEBR EF

Transcriptie

1 \'M temeenfe oerdijk RAADSINFORMATIEBR EF 0 6 JUN 2016 Zaaknummer Van Aan Onderwerp Colleoe van buroemeester en wethouders de leden van de qemeenteraad Proiect 171. Archeoloqisch onderzoek Bult van Pars Documentnummer Verantwoordeliike oortefeuillehouder: Drs. T.H.R. Zwiers lnleiding Voor de herontwikkeling van de Bult van Pars is het van belang om nader onderzoek te doen naar aspecten ten aanzien van archeologie en bodemvervuiling. Informatie Bij de behandeling van de Centrumvisie van Klundert in de raadsvergadering van 17 december 2015 werd aandacht gevraagd voor de historie van de Bult van Pars en de mogelijk daardoor aanwezige beperkingen dan wel onmogelijkheden om de betreffende locatie te herontwikkelen. Lange tijd werd de herontwikkeling op haalbaarheid onderzocht door Zeeman Vastgoed; door de crisis is een verdere rol van deze ontwikkelaar niet langer aanwezig en werd de overeenkomst tussen partijen beëindigd. De locatie wordt verder betrokken bijde centrumontwikkeling van Klundert. ln 2O11 werd reeds onderzocht wat er aan mogelijke belemmeringen aanwezig is en op welke wijze dat inzicht zou moeten worden verkregen. Wij hebben inmiddels het rapport uit 2011 laten actualiseren en laten toetsen door de regio archeoloog. De kosten van het onderzoek (trekken van proefsleuven en beoordelen bevindingen), begroot op blijven binnen de bij raadsbesluit van 13 maart 2014 beschikbaar gestelde ruimte. Op grond van concrete plannen zullen de reeds gemaakte kosten worden opgenomen in de dan op te stellen project-exploitatie van de centrumontwikkeling Klundert. Afhankelijk van de resultaten van het onderzoek op de Bult van Pars zullen mogelijk vervolgstappen noodzakelijk zijn. Naast de gewenste duidelijkheid naar de ondergrond van het plangebied op het gebied van archeologie is duidelijk dat er een saneringsopgave ligt (asbest en olie). De looptijd van de daartoe eerder afgegeven beschikking van de provincie is inmiddels verstreken. Vergunning tot sanering moet dus opnieuw worden aangevraagd; sanering loopt bij voorkeur gelijktijdig met een concrete ontwikkeling. De locatie van de Bult van Pars ligt niet in het gebied van het rijksmonument vestingwerken Klundert (rce nr ): de locatie ligt wel binnen de wallen, evenals een belangrijk gedeelte van Klundert. Wij hebben het voornemen om vóór de zomervakantie de gewenste duidelijkheid op de Bult van Pars, eigendom van de gemeente, te hebben. Resultaten en mogelijke vervolgacties en kosten zullen aan de gemeenteraad worden voorgelegd. Bijlagen: Rapport RAAP Wijvertrouwen erop u hiermee voldoende te hebben geinformeerd. Met vriendelijke groet, Burgemeester en ers van Moerdijk, de Drs. A.E.B J.P.M. KI 'l

2 datum: ons kenmerk: behandeld door: uw brief van: uw referentie: bijlage(n): betreft: RAAP Hoofdkantoor T RAAP Noord-Nederland RAAP Oost-Nederland RAAP Zuid-Nederland RAAP West-Nederland Leeuwenveldseweg 5b F De Kiel 11 Pollaan 48 E/F De S. Lohmanstraat 11 Le Pooleweg LV Weesp E raap@raap.nl 9206 BG Drachten 7202 BX Zutphen 6004 AM Weert 2314 XT Leiden Postbus 5069 KvK T T T T GB Weesp NL41 INGB F F F F NL50 ABNA E raapnnl@raap.nl E raaponl@raap.nl E raapznl@raap.nl E raapwnl@raap.nl

3 RAAP-PvE 977 (herziene eindversie) Programma van Eisen Inventariserend veldonderzoek (proefsleuven) Plangebied Bult van Pars te Klundert Gemeente Moerdijk Goedkeuring PvE door mevr. drs. F. Timmermans: Handtekening voor akkoord: Uit Beoordeling Herziene versie PvE door mevr. F. Timmermans (RWB); Etten-Leur, Als deze beoordeling achter het PvE wordt aangehecht, mag het als ondertekening beschouwd worden. Functie en Naam: d.d.: RAAP Archeologisch Adviesbureau BV aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

4 Programma van Eisen Locatie Bult van Pars : een terreinverhoging ( bult ) direct ten noorden van de Oliemolenstraat en ten westen van Westerstraat Projectnaam Ontwikkelingen Westerskaat / Kweeklust / Oliemolenstraat te Klundert Plaats binnen archeologisch proces IVO Proefsleuven (IVO-P) Opsteller Naam, adres, telefoon, datum paraaf Auteur Mevrouw drs. M.S. Jordanov RAAP West-Nederland Postbus RA Leiden tel m.jordanov@raap.nl Senior KNA-archeoloog (controle/goedkeuring en auteur hoofdstukken 5, 6) De heer drs. I. Schute RAAP West-Nederland Postbus RA Leiden i.schute@raap.nl Opdrachtgever (initiatiefnemer van het project) Naam, adres, telefoon, datum paraaf Gemeente Moerdijk de heer W.J.G.M. (Wim) de Rijck Postbus AA Zevenbergen T: M: wim.de.rijck@moerdijk.nl Goedkeuring bevoegde overheid Naam, adres, telefoon, datum paraaf Gemeente Adviseur voor het bevoegd gezag Gemeente Moerdijk Postbus AA Zevenbergen Tel: (Voor dit telefoonnummer dient geen kengetal gebruikt te worden!) Regioarcheologen programmabureau RWB mevr. drs. F. Timmermans PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

5 Postbus AM Letten-Leur Tel: PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

6 INHOUDSOPGAVE Hoofdstuk 1. Administratieve gegevens onderzoeksgebied... 5 Hoofdstuk 2. Aanleiding en motivering van het onderzoek Aanleiding en motivering... 5 Hoofdstuk 3. Eerder uitgevoerd onderzoek... 6 Hoofdstuk 4. Archeologische verwachting Regionale archeologische en (cultuur)landschappelijke context Aard en ouderdom van de vindplaats(en) Begrenzing en oppervlakte van de vindplaats(en) Structuren en sporen Anorganische artefacten Organische artefacten Archeozoölogische en -botanische resten Menselijke resten Archeologische stratigrafie en diepte van vondstlagen Gaafheid en conservering Hoofdstuk 5. Doelstelling en vraagstelling Doelstelling Relatie met NOaA en/of andere onderzoekskaders Onderzoeksvragen Hoofdstuk 6. Methoden en technieken Methoden en technieken (veldwerk) Omgang met kwetsbaar vondstmateriaal Structuren en grondsporen Aardwetenschappelijk onderzoek Anorganische artefacten Organische artefacten Archeozoölogische en -botanische resten Overige resten Dateringstechnieken Beperkingen Hoofdstuk 7. Uitwerking Structuren, grondsporen, vondstverspreidingen Analyse aardwetenschappelijke gegevens Anorganische artefacten Organische artefacten Archeozoölogische en -botanische resten Beeldrapportage PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

7 Hoofdstuk 8. (De)selectie en conservering Selectie materiaal (evaluatie- en selectierapport) Conservering materiaal Hoofdstuk 9. Deponering Eisen betreffende depot Te leveren product Hoofdstuk 10. Randvoorwaarden en aanvullende eisen Personele randvoorwaarden Overlegmomenten Kwaliteitsbewaking, toezicht, overleg en evaluatie Overige randvoorwaarden en aanvullende eisen Hoofdstuk 11. Wijzigingen ten opzichte van het vastgestelde pve Wijzigingen tijdens het veldwerk Belangrijke wijzigingen Procedure van wijziging na de evaluatiefase van het veldwerk Procedure van wijziging tijdens uitwerking en conservering Literatuur Figuren Bijlage 1. Lijst met te verwachten aantallen vondsten en monsters PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

8 Hoofdstuk 1. Administratieve gegevens onderzoeksgebied Projectnaam Klundert Bult van Pars Provincie Noord-Brabant Gemeente Moerdijk Plaats Klundert Toponiem Bult van Pars, Oliemolenstraat/Westerstraat Kaartbladnummer 43H x,y-coördinaten / ZO /408,434 ZW /408,513 NW /408,504 O CMA/AMK-status Onderdeel van een terrein van hoge archeologische waarde (CMA-code: 43H-003) Archis-monumentnummer Archis-waarnemingsnummer n.v.t. Oppervlakte plangebied 0,5 ha Oppervlakte onderzoeksgebied 0,5 ha Huidig grondgebruik Braakliggend terrein met gras Hoofdstuk 2. Aanleiding en motivering van het onderzoek 2.1 Aanleiding en motivering Het onderzoek is nodig enerzijds vanwege een noodzakelijke bodemsanering (afgraving van de bodem tot max. 5,5 m-mv) en anderzijds vanwege de geplande herinrichting van het gebied. Daar zijn nog geen definitieve plannen voor. De archeologische waarde van het terrein is van belang bij het maken van de afweging om tot herontwikkeling van het terrein over te gaan. Vanuit de ondernemers in Klundert is in ieder geval de behoefte geuit om (tijdelijk) te voorzien in parkeermogelijkheid op de Bult van Pars. Aangezien de locatie Bult van Pars in werkelijkheid een opgehoogde locatie is, is het uitgangspunt dat er afgegraven wordt. Wanneer mogelijke archeologische waarden in kaart zijn gebracht en gewaardeerd zijn, kan daar rekening mee gehouden worden bij de nadere besluitvorming. Realisatie van de herinrichting van dit gebied kan dus mogelijk een bedreiging vormen voor de op basis van het bureauonderzoek en veldtoets verwachte archeologische waarden (Coppens, 2008). Conform het stroomdiagram voor de keuze onderzoeksmethoden van KNA 3.3 is een proefsleuvenonderzoek het meest geschikt om de vraagstelling te beantwoorden. PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

9 Hoofdstuk 3. Eerder uitgevoerd onderzoek Soort onderzoek Bureauonderzoek met veldtoets (verkennend booronderzoek) Uitvoerder RAAP Archeologisch Adviesbureau Uitvoeringsperiode oktober 2008 Rapportage Coppens, C.F.H., Plangebied Bult van Pars te Klundert. Gemeente Moerdijk. Archeologisch vooronderzoek: een bureauonderzoek. RAAP-notitie 2926, RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. Vondsten/documentatie De vondsten en documentatie van het uitgevoerde onderzoek zijn overgedragen aan het provinciaal depot van Noord- Brabant. Hoofdstuk 4. Archeologische verwachting 4.1 Regionale archeologische en (cultuur)landschappelijke context Aardkundige situatie De directe omgeving van het plangebied bestaat volgens de geomorfologische kaart (geraadpleegd via ARCHIS) uit een vlakte van getij-afzettingen (code: 2M35). Direct ten zuidoosten van het plangebied is een getijoeverwal (code: 3K34) en een getijkreekbedding (code: 2R13) herkenbaar. Deze afzettingen houden verband met het voormalige, verlande riviertje Die Overdraghe of Roo Vaart die een verbinding vormde tussen het Hollands Diep en de Mark of Dintel. De bodem uit de omgeving van het plangebied bestaat volgens de bodemkaart (geraadpleegd via AR- CHIS) uit kalkrijke poldervaaggronden, voornamelijk bestaande uit zware zavel (code: Mn25A). Bredere historische context (Coppens, 2008) Rond 1250 ontstond het dorp Die Overdraghe. Het lag aan een riviertje met diezelfde naam, tussen de Mark en het Hollands Diep. Toen het riviertje verzandde, werd een nieuw vaarwater gegraven: De Niewervart. Het dorp nam spoedig deze naam over: Niervaart. Later werd daaraan toegevoegd: De Clundert. De laatste naam is gebleven: Klundert. Al vroeg in haar geschiedenis werd Klundert geplaagd door rampen. In 1420 brandde de stad af. Het jaar daarop werd het gehele gebied overstroomd tijdens de Sint-Elisabethsvloed. In de loop van de 15e en met name 16e eeuw begon de terugwinning van land op het water. In 1558 werd een dijk aangelegd langs het Hollands Diep en daarmee was een groot gedeelte teruggewonnen. Gedurende de Tweede Wereldoorlog werd Klundert in 1944 door terugtrekkende Duitse troepen in brand gestoken. Net enigszins hersteld, overstroomde in 1953 circa 90 % van haar grondgebied. Vanaf toen is een rigoureuze restauratie opgezet, die de plaats maakte tot wat het nu nog is ( Vestingwerken Na de val van Breda in 1581 verzocht de bevolking de Staten van Holland de verdediging te verbeteren. Nog in datzelfde jaar werd begonnen met de fortificatie van Klundert. Deze eerste fase bestond uit een eenvoudige omwalling voorzien van grachten en palissaden. In 1601 is de tweede fase voltooid die bestond uit moderne versterkingen in de vorm van een omwalling met zeven bastions en twee halfbastions. In 1632 werd het verdedigingswerk uitgebreid met een aantal ravelijnen (versterkt eiland), een buitengrachtsboord met gedekte weg en aan de overzijde van de Roo Vaart het kroonwerk, het latere Fort Suikerberg. Omdat bij laagwater de grachten via de Roo Vaart zouden kunnen leeglopen zijn een PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

10 vijftiental dwarsdijken gemaakt. Deze zijn voorzien van een puntige waterkering en een tweetal kolommen. Na de verlanding van de Roo Vaart in 1710 waren aanpassingen aan de verdediging noodzakelijk. Het smalle en droogvallende binnenwater kon gemakkelijk worden overschreden. Het kroonwerk werd verbonden met de vesting. Rond 1800 werd begonnen met de ontmanteling van de vesting. Sindsdien zijn de vestingwerken ongemoeid gelaten en raakten zij langzaam in verval. In de periode zijn de werken gedeeltelijk gerestaureerd (Sneep, 1996). Oliemolen Nadat de omwalling haar militaire betekenis in de loop van de 19e eeuw verloor, zijn de wallen onder het gezag van het stadsbestuur gekomen die ze op haar beurt verhuurde. Zo werd de vrijgekomen ruimte van de omwalling en de grachten gebruikt voor de veehouderij, als akkerland (rietvest) en voor diverse bedrijvigheid. Zo ook het halfbastion aan de westzijde van de vesting. In 1836 werd een uit hout opgetrokken paardenoliemolen gebouwd om uit lijnzaad olie te persen. In de jaren die volgden, werd de molen steeds verder uitgebreid om aan de groeiende vraag naar olie te voldoen. Eerst in de vorm van een houten windmolen en later een stenen molen. Ook op andere plekken in Klundert werd handig gebruik gemaakt van de ruimte die vestingwerken boden. Ten noorden van het plangebied werd in 1879 een deel van de omwalling en bijbehorende grachten geslecht en opgevuld. Na een brand in 1883 werd de oliemolen herbouwd en uit stenen opgetrokken en in 1899 voorzien van een stoomketel. De modernisatie van de mechanisatie verliep verder via een oliegestookte motor naar een elektromotor. De laatste eigenaren van het bedrijf waren vader en later zoon Pars. In de loop der jaren is er veel veranderd aan de functie en vorm van het halfbastion. Zo is er door de aanleg van de brede Oliemolenstraat een deel van het halfbastion verdwenen en zo ook een deel van de bebouwing langs de straat. Na de Tweede Wereldoorlog is een groot deel van de grachten gedempt (Knook, 1992). Historische kaarten Op een van de vroegste kaarten van Klundert uit de Atlas van Blaeu uit 1657 staan de vestingwerken duidelijk aangegeven. Het plangebied maakt deel uit van het halfbastion aan de zuidwest zijde van de vestingwerken. Op latere kaarten is de ontwikkeling van de vestingwerken duidelijk te volgen. De kadastrale minuut uit de periode (figuur 1) laat een zeer gedetailleerd beeld zien van de vestingwerken en het halfbastion die in het plangebied liggen. De steilrand zoals weergegeven op de huidige topografische kaart komt vrijwel geheel overeen met de ingetekende vorm van het halfbastion op de kadastrale minuut. Het plangebied staat nog als onbebouwd weergegeven. Op de topografische kaarten uit circa 1869 en 1900 is zichtbaar dat het plangebied bebouwd is geraakt. Bovendien is duidelijk zichtbaar dat een deel van de vestingwerken ten noorden van het plangebied is afgebroken om plaats te maken voor bebouwing. Bekende archeologische waarden Op de Archeologische Monumentenkaart (AMK) is het plangebied grotendeels onderdeel van een terrein met hoge archeologische waarde (ARCHIS Monumentnummer 16824), namelijk de historische stadskern van Klundert. Op de AMK Noord Brabant (geraadpleegd via zijn historische stads- en dorpskernen en clusters oude bebouwing als gebieden van hoge archeologische waarde aangegeven. Dit is op grond van het belang van deze locaties, waar de wortels van de huidige dorpen of steden kunnen liggen. De selectie en begrenzing van deze kernen is gebaseerd op 16e-eeuwse (Van Deventer) en vroeg 20e-eeuwse kaarten (Bonnebladen). Binnen deze contouren kunnen in de bodem resten van vroegmoderne en waarschijnlijk ook van laatmiddeleeuwse (vanaf circa 1300 AD) bewoning aangetroffen worden. Ook sporen van oudere bewoning kunnen aanwezig zijn. Bedacht dient echter te PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

11 worden dat de bewoning in de Vroege en volle Middeleeuwen (tot circa 1300 AD) een meer dynamisch karakter gehad kan hebben en dat de plaats en grens ervan niet per se hoeft samen te vallen met die van de latere bewoning. ARCHIS en CHW In ARCHIS staan 2 archeologische vindplaatsen geregistreerd uit de directe omgeving van het plangebied. Het betreft de positie van het gewelf van een mogelijk waterreservoir in het vroegere ravelijn (ARCHIS Waarnemingsnummer 22168). ARCHIS waarnemingsnummer betreft een inventarisatie van Klundert als middeleeuws dorp. Op de Cultuurhistorische Waardenkaart van de Provincie Noord-Brabant staat het plangebied echter niet gekarteerd. Het grenst aan de oost- en zuidzijde aan de historische stedenbouw van Klundert met hoge waarde. Historische stedenbouw is de combinatie van de historisch gegroeide ruimtelijke structuur en de historische bebouwing. Selectie en waardering hebben plaatsgevonden op basis van de representativiteit voor de historische ruimtelijke ontwikkeling van verschillende regio's in de provincie Noord-Brabant en de landschappelijke samenhang binnen en tussen verschillende gebieden. Voorgaand archeologisch onderzoek In de directe omgeving van het plangebied, circa 200 m ten noordoosten, zijn 2 onderzoeken gemeld (ARCHIS Onderzoeksmelding & 27970). Van onderzoek 25721, uitgevoerd in november 2007, zijn tot op heden nog geen resultaten bekend. Op grond van de resultaten van onderzoek (een bureau- en booronderzoek) wordt een hoge verwachting voor resten van bebouwing uit de 17e eeuw toegekend vooral aan de bebouwde noordoosthoek van het desbetreffende plangebied. 4.2 Aard en ouderdom van de vindplaats(en) In het plangebied worden resten verwacht van de stadsgracht van Klundert (vanaf de 16 e eeuw) in de vorm van grachtvulling met daarin mogelijk aanwezige (stads)afval en resten van eventuele houten beschoeiingen en bruggen. Verder worden er resten verwacht van het halfbastion behorend bij de verdedigingswerken (VWB) uit het begin van de 17 e eeuw in de vorm van een opgebracht wallichaam mogelijk met borstwering (in de vorm van een wal of stenen muur), onderwal, gedekte weg tussen onderwal en hoofdwal, courtine (rechte wal tussen twee bastions; Stockman & Everaers, 1999) e.d. Daarnaast worden resten verwacht van de Oliemolen (vanaf 1836) in de vorm van houten (oudere fase) en bakstenen (jongere fase) funderingen. 4.3 Begrenzing en oppervlakte van de vindplaats(en) De vindplaats heeft een omvang van ca. 0,5 ha (gehele plangebied). De in het noordwesten verwachte grachtvulling heeft een omvang van ca. 0,2 ha en de in het zuidoosten verwachte bastion heeft een omvang van ca. 0,3 ha. De oliemolen heeft een omvang van ca. 0,2 ha (inclusief bijgebouwen e.d.). 4.4 Structuren en sporen Te verwachten structuren in het noordwestelijke deel zijn een grachtvulling van de stadgracht met daarin mogelijk aanwezig (stads)afval en resten van eventuele houten beschoeiingen en bruggen. De grachtbodem is tijdens het toetsend booronderzoek (Coppens, 2008) aangetroffen op 2,15 Mv/1,36 - PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

12 NAP in boring 3 en bestaat uit een 20 cm dikke veenlaag met puinfragmenten. Daarop is een dik pakket grachtvulling aanwezig (klei met zand- en veenbrokken) met fragmenten bouwpuin. In het zuidoosten worden resten verwacht van het halfbastion behorend bij de verdedigingswerken (VWB) uit het begin van de 17e eeuw in de vorm van een opgebracht wallichaam mogelijk met borstwering (in de vorm van een wal of stenen muur), onderwal, gedekte weg tussen onderwal en hoofdwal, courtine (rechte wal tussen twee bastions; Stockman & Everaers, 1999) e.d. Deze resten zullen herkenbaar zijn aan een afwijkende bodemsamenstelling en mogelijk bakstenen fundering/uitbraaksleuf die samenhangt met een weermuur. Tijdens het toetsend booronderzoek (Coppens, 2008) is de top van de vermoedelijke wal aangetroffen in de boring 7 vanaf 2,1 m Mv in de vorm van een opvallend stevig gelaagd kleipakket. Daarnaast worden resten verwacht van de Oliemolen (vanaf 1836) in de vorm van houten funderingen van de molen zelf en bijgebouwen (palen, balken; oudere fase) en resten van bakstenen funderingen, uitbraaksleuven, vloeren (jongere fase). 4.5 Anorganische artefacten In de grachtvulling worden talrijke artefacten verwacht zoals keramiek- en glasscherven, metalen voorwerpen, bouwmaterialen (baksteen, natuursteen, dakpannen, tegels) die in de vorm van stadsafval in de gracht terecht zijn gekomen. In de overige delen van het plangebied worden weinig anorganische artefacten verwacht (wal, gedekte weg, borstwering e.d.). Uit de gebruiksperiode van de Oliemolen worden in het hele plangebied subrecente anorganische artefacten (voorwerpen) en bouwmaterialen verwacht worden, die samenhangen met de oliewinningindustrie. 4.6 Organische artefacten De kans dat eventuele gebruiksvoorwerpen van hout, been, leer, textiel en dergelijke bewaard zijn gebleven, is groot voor de noordwestelijke deel van het plangebied (grachtvulling) en klein voor de overige delen. 4.7 Archeozoölogische en -botanische resten De kans dat archeozoölogische en -botanische resten (bot, zaden, pollen) bewaard zijn gebleven, is groot voor de noordwestelijke deel van het plangebied (grachtvulling) en klein voor de overige delen. 4.8 Menselijke resten Gelet op de verwachte archeologische context en conserveringsomstandigheden wordt de aanwezigheid van onverbrande menselijke resten (graven) zeer onwaarschijnlijk geacht. 4.9 Archeologische stratigrafie en diepte van vondstlagen Uit het toetsend booronderzoek (Coppens, 2008) bleek dat het natuurlijke, onverstoorde ondergrond (Hollandveen) zich op gemiddeld 1,5 m NAP/5,8 m -Mv bevindt. Daarop (met uitzondering van de locatie van de gracht) is een 4,7 m dik pakket uiterst siltige klei aanwezig dat geassocieerd wordt met het opgebrachte lichaam van het halfbastion / de wal. Het bovenste traject van de bodem (0-1m - Mv/4,31 3,31 +NAP) bestaat uit uiterst siltige tot zandige klei met zandbrokken en puinfragmenten en wordt geassocieerd met de jongste gebruiksfase van het plangebied (Oliemolen). Op de funderingen van de Oliemolen is op 0,6 m Mv/0,1 m NAP gestuit. PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

13 Ter hoogte van de verwachte gracht is de bodemopbouw als volgt (het maaiveld bevindt zich hier op 0,79 m +NAP): 0-40 cm Mv: verstoorde bovengrond cm Mv: grachtvulling cm Mv: grachtbodem cm Mv: matig fijn zand met humuslagen en schelpen en riet (mogelijk aanwijzing dat de gracht in verbinding stond met stromende waterloop) m Mv: uiterst siltige klei met humus- en zandlagen, schelpen en riet Vanaf 340 m Mv: Hollandveen (bosveen) Gaafheid en conservering De gaafheid van de bodem op de locatie van het bastion met bijbehorende verdedigingswerken zou niet optimaal zijn. Het latere industriële gebruik van de locatie (Oliemolen) heeft voor een verstoring van het bovenste traject van de bodem gezorgd (funderingen afgebroken molen vanaf het maaiveld tot een onbekende diepte, maar in ieder geval dieper dan 0,6 m -Mv). Toch zou een groot deel van het bastion, gezien het grote maaiveldhoogte verschil met het omliggend gebied (4,4 m), grotendeels bewaard zijn gebleven. Ter hoogte van de gracht is de verstoringsdiepte naar verwachting minimaal (enkele decimeters). In de grachtvulling zijn de conserveringsomstandigheden naar verwachting optimaal. Hoofdstuk 5. Doelstelling en vraagstelling 5.1 Doelstelling De doelstelling van het onderzoek is het vaststellen van de archeologische waarde van het terrein. Daarbij dient voldoende inzicht te worden gegeven in de inhoudelijke en fysieke kwaliteit van de mogelijk aanwezige bewoningssporen op de betreffende locatie (aard, ouderdom, omvang, gaafheid, conservering) om tot een waardestelling te kunnen komen. Belangrijk is dat op basis van het inventariseren veldonderzoek een beslissing genomen kan worden of verder archeologisch (voor)onderzoek in het gebied noodzakelijk en verantwoord is. 5.2 Relatie met NOaA en/of andere onderzoekskaders Voor een proefsleuvenonderzoek is de NOaA niet van toepassing. 5.3 Onderzoeksvragen In welke mate is de bodem in het plangebied verstoord? Hoe is de bodemopbouw (laagopeenvolging en bodemhorizonten)? Zijn er aanwijzingen voor de ligging van een opgebracht wallichaam, een gedekte weg, een borstwering (evt. in steen) of andere onderdelen van verdedigingswerken? Wat is de exacte ligging, grootte, aard, opbouw en evt. fasering van de verdedigingswerken? Wat is de fysieke in inhoudelijke kwaliteit van de verdedigingswerken? Zijn er resten aanwezig van een gracht? Wat is de exacte begrenzing, diepte, opbouw en evt. fasering van de gracht? Zijn er houten beschoeiingen en resten van een (houten of stenen) brug aangetroffen? Wat is de exacte ligging, grootte, aard en kwaliteit van deze resten? Zijn er nog archeologische resten aanwezig van de Oliemolen? PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

14 Zijn de verschillende fasen van de Oliemolen te onderscheiden? Welke materiaalcategorieën zijn aanwezig? Wat is de vondstdichtheid/ruimtelijke verspreiding? Hoe is de conserveringstoestand? Wat is de typologische datering? Is sprake van een behoudenswaardige vindplaats? Hoofdstuk 6. Methoden en technieken 6.1 Methoden en technieken (veldwerk) Het veldwerk wordt gefaseerd uitgevoerd. Om te beginnen worden 2 sleuven gegraven in de niet verontreinigde delen van het plangebied (figuur 2, sleuven 1 en 2). De sleuven worden 25 lang en 4 m breed. Op basis van de resultaten van deze sleuven worden aanbevelingen gedaan hoe om te gaan met archeologische waarden tijdens eventuele bodemsanering en eventuele andere ontgravingen (ten behoeve van de aanleg van een parkeerterrein en/of de aanleg van woningen). Na afronding van deze eerste fase van het proefsleuvenonderzoek wordt in overleg met het bevoegd gezag en de opdrachtgever gekeken naar de noodzaak voor een archeologische begeleiding van eventuele sanering en het eventuele aanleggen van meer proefsleuven. Ter hoogte van sleuf 2 wordt voorafgaand aan het veldwerk een bronbemaling aangelegd (door de opdrachtgever; zie ook 9.4). Tijdens het proefsleuvenonderzoek worden resten die met Oliemolen samenhangen ingemeten en beschreven maar niet uitgebreid gedocumenteerd, gecoupeerd, bemonsterd en afgewerkt. De nadruk ligt op sporen en structuren die samenhangen met de 17 e eeuwse verdedigingswerken en gracht. Sleuf 1 wordt aangelegd parallel aan de zuidelijke grens van het plangebied ter hoogte van het bastion met wal en deels ter hoogte van de gracht (figuur 2). Sleuf 2 wordt aangelegd parallel aan de westgrens van het plangebied in de gedempte gracht (figuur 2). Om te beginnen worden in sleuf 1 eventuele funderingen van de Oliemolen en bijgebouwen blootgelegd en ingemeten, globaal beschreven (vlak 1, op ca. 60 cm Mv). Deze funderingen worden verwijderd en er wordt een 2 e vlak aangelegd op de diepte waarop eventuele resten van de verdedigingswerken en (insteek) gracht zichtbaar worden (naar verwachting ca. 1,0 m Mv). Na het documenteren van het tweede vlak wordt een derde vlak aangelegd op een voor de documentatie van de wal/bastionopbouw relevant niveau naar verwachting rond 2,0 m Mv. Deze wordt getrapt verdiept, waarbij gestreefd wordt naar een 2 m breed vlak onderin (vlak 3). De aanleg van een dieper vlak is met het oog op de veiligheid niet mogelijk. Voor de documentatie van de verdedigingswerken is het documenteren van een doorsnede van de wal van het bastion de meest zinvolle methode. Daarom wordt 1 lang profiel in sleuf 1 volledig gedocumenteerd tot op een met het oog op de veiligheid maximaal haalbare diepte (naar verwachting 2 m Mv). De sleuf wordt getrapt aangelegd. In sleuf 2 worden geen funderingen van de Oliemolen verwacht, eventuele (sub)recente funderingen worden verwijderd. Er wordt een eerste vlak aangelegd op een relevant niveau (naar verwachting circa 2 m Mv). De sleuf wordt getrapt aangelegd. Omdat de sleuf volledig binnen de voormalige gracht valt, gaat het hier met name om het vaststellen van de fasering van de grachtvulling en de vondstrijkdom en conserveringsomstandigheden daarvan. PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

15 Indien bij het verdiepen van sleuf 2 in de gracht andere structuren worden aangetroffen (beschoeiingen, steigers, bruggen) wordt het eerste vlak op dit niveau aangelegd (ter hoogte van de aangetroffen structuren). Na documenteren en evt. bemonsteren van de sporen wordt in delen waar geen sporen zijn aangetroffen getrapt verdiept naar 2 m Mv (maximale diepte in verband met de veiligheid). Er wordt gestreefd naar een breedte van 2 m van het diepste vlak. Indien de spoordichtheid dusdanig is dat nergens verdiept kan worden zonder sporen te moeten afwerken, wordt de diepere grachtvulling onderzocht en bemonsterd met boringen. De monsters dienen alleen ten behoeve van het vaststellen van de diepte, fasering en datering van de grachtvullingen op basis van eventuele vondsten uit de monsters. De grachtvulling wordt in dit stadium van het onderzoek niet bemonsterd ten behoeve van C14-dateringen/macroresten/pollenonderzoek. Het onderzoek naar de gracht is gericht op het vaststellen van de fasering/datering en vondstrijkdom van de grachtvulling en de conserveringstoestand van de vondsten. 1 lang profiel in sleuf 2 wordt volledig gedocumenteerd en geïnterpreteerd gericht op de fasering en datering van de grachtvulling. Voor beide sleuven geldt dat vondsten machinaal schavend worden verzameld per laag en vak (in vakken van 5 x 4 m) en per spoor (indien van toepassing). Er wordt gebruik gemaakt van een metaaldetector. De vondsten worden selectief verzameld. De selectie is contextgericht. Er worden alleen vondsten verzameld die samenhangen met de verdelingswerken (materiaal uit het wallichaam en eventuele andere verdedigingsstructuren) en representatieve of bijzondere vondsten uit de verschillende grachtvullingslagen. Op basis van de resultaten van proefsleuven 1 en 2 wordt in overleg met het bevoegd gezag en de opdrachtgever de noodzaak tot een archeologische begeleiding van eventuele sanering en aanleg van meer proefsleuven geëvalueerd. Indien een archeologische begeleiding moet worden uitgevoerd of meer sleuven aangelegd dienen te worden, dienen de ligging, diepte, aantal vlakken e.d. in de overige sleuven alsmede de operationalisering van eventuele archeologische begeleiding van de sanering nader te worden omschreven na afronding van de eerste fase (sleuven 1 en 2) in een Nota van Inlichtingen bij dit PvE. Op basis van de Nota van Inlichtingen wordt de tweede fase (archeologische begeleiding en/of aanleg van meer proefsleuven) begroot. Voor het opstellen van de Nota van Inlichtingen dient in de offerte (fase 1) een stelpost te worden opgenomen. Bij afwijkingen van de bepalingen uit dit PvE dient onverwijld de gemeente Moerdijk als bevoegde overheid en de regioarcheoloog als adviseur van de overheid hiervan op de hoogte gebracht te worden. Door de uitvoerder voorgestelde afwijkingen zijn altijd onderwerp van overleg met voorgenoemde. De offerte (fase 1) dient gebaseerd te zijn op: 2 proefsleuven met een totaaloppervlakte van 200 m 2 (inclusief het dichtstorten van de sleuven); In sleuf 1 worden naar verwachting 3 vlakken aangelegd; In sleuf 2 wordt naar verwachting 1 vlak aangelegd; Voor eventueel benodigde tussenvlakken dient een m2-prijs te worden opgenomen; Documentatie en interpretatie van 2 profielen (2 x 25 m); 6.2 Omgang met kwetsbaar vondstmateriaal Kwetsbare vondsten worden behandeld conform OS11 en de KNA-Leidraad Eerste hulp bij kwetsbaar vondstmateriaal. PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

16 6.3 Structuren en grondsporen Alle structuren/grondsporen worden ingemeten (x/y/z/). Een representatieve selectie van de grondsporen wordt gefotografeerd, gecoupeerd en getekend (indien nodig voor het beantwoorden van de onderzoekvragen). Tijdens het veldwerk worden detailfoto s en overzichtsfoto s genomen van de werkzaamheden ter documentatie en voor publicatiedoeleinden. Bovendien dient in iedere werkput een aantal representatieve overzichtsfoto s te worden gemaakt van het opgravingsvlak. Wanneer bijzondere en/of arbeidsintensieve sporen worden aangetroffen, waarvan de aard, globale datering en fysieke kwaliteit duidelijk zijn (bijvoorbeeld graf, waterput, beschoeiing) worden deze in het kader van dit waardestellende onderzoek niet verder afgewerkt. 6.4 Aardwetenschappelijk onderzoek Een lengteprofiel per sleuf wordt gedocumenteerd (gefotografeerd, getekend en ingemeten). In sleuf 1 is het aardwetenschappelijk onderzoek gericht op het vaststellen van de aard en fasering van diverse ophogingen in het kader van de aanleg van verdelingenwerken en de relatie tot de gracht. De insteek van de gracht wordt in het uiterste westen van de sleuf verwacht. In sleuf 2 is dit onderzoek gericht op het vaststellen van de datering en fasering van de diverse grachtvullingen. Indien op de maximale aanlegdiepte (ca 2 m Mv) de natuurlijke ondergrond nog niet is bereikt, worden de profielen naar beneden toe aangevuld met boringen. Hierbij dient aandacht te worden besteed aan de basis van de bastionwal en de grachtbodem. De profielbeschrijving voldoet aan de Nederlandse Norm NEN 5104, Classificatie van onverharde grondmonsters (Nederlands Normalisatie-instituut, 1989). 6.5 Anorganische artefacten Artefacten worden verzameld zoals in 6.1 beschreven. Laagvondsten en vondsten uit de verschillende grachtvullingen worden verzameld per laag en in vakken van 4 x 5 m. Vondsten uit grondsporen worden per spoorvulling verzameld onder een afzonderlijk vondstnummer, zie 6.1/6.2. Stortvondsten worden per sleuf onder een apart vondstnummer verzameld. Alleen als sprake is van bijzondere vondsten worden deze als puntlocaties ingemeten. 6.6 Organische artefacten Organische artefacten worden verzameld zoals de anorganische artefacten. Organische artefacten worden apart verpakt en behandeld conform Carmiggelt & Schulten (2002) en Huisman (2006). De verwachting voor organische artefacten is zeer gering. 6.7 Archeozoölogische en -botanische resten Deze resten worden verzameld zoals anorganische artefacten. Er worden in dit stadium van het onderzoek geen monsters genomen ten behoeve van macrobotanisch of pollenonderzoek. Eventuele botanische waardering met betrekking tot het vaststellen van de rijkdom of conserveringstoestand van botanische resten vindt, indien nodig voor de beantwoording van de onderzoekvragen, plaats in de vorm van een archeobotanisch bureauonderzoek. Hiervoor dient een stelpost in de offerte te worden opgenomen. 6.8 Overige resten Indien menselijke resten (in grafcontext) aangetroffen worden, worden deze in het vlak gedocumenteerd (getekend en gefotografeerd). Zij blijven in situ en worden handmatig afgedekt met een tenminste PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

17 10 cm dikke bufferlaag. Indien het aannemelijk is dat het om recente menselijke resten gaat, wordt terstond de politie verwittigd. Wanneer het niet mogelijk blijkt het aangetroffen graf in zijn geheel in situ te behouden, dan wordt deze alsnog geheel gedocumenteerd en geborgen. Dit betekent dat er geen half graf achter mag blijven. 6.9 Dateringstechnieken Er worden in dit stadium van het onderzoek geen monsters genomen ten behoeve van C14-dateringen of dendrochronologie, tenzij een datering van aangetroffen sporen en structuren op andere manier (op basis van vondsten) onmogelijk is Beperkingen - De grachtbodem wordt verwacht op 2,15 tot 2,35 m Mv. De basis van de bastionwal wordt verwacht op meer dan 5 m Mv. Deze beide kunnen om veiligheidsredenen niet helemaal door middel van proefsleuven worden onderzocht. De proefsleuven hebben een max. diepte van 2 m Mv; - Het archeologisch onderzoek vindt plaats in een plangebied waar olie- en asbestvervuiling is aangetroffen. Ook al worden in eerste instantie in deze zones geen werkzaamheden uitgevoerd, dan dient hier echter wel rekening mee gehouden te worden. Uit praktijkervaring is gebleken dat vervuiling vaak globaal is aangegeven en omdat de proefsleuven binnen 10 meter van deze zones zijn gelegen bestaat er een reële kans dat men tijdens het archeologisch onderzoek met vervuiling in aanraking kan komen; - In het geval van de asbestverontreiniging vallen de werkzaamheden dan direct in de zwaarste categorie van te nemen beschermingsmaatregelen, daar asbest kankerverwekkend is. Archeologen / medewerkers dienen voorafgaand gekeurd te zijn om werkzaamheden met vervuilde grond te mogen verrichten; - Bij alle werkzaamheden in verontreinigde grond (licht of sterk verontreinigd, dat maakt niet uit) dient de CROW 132 publicatie te worden gehanteerd; - Voor werkzaamheden in grond met een verontreiniging die kankerverwekkend is dient een Hoger Veiligheidskundige (HVK-er) betrokken te zijn bij de voorbereiding en uitvoering van het project; - Aandachtspunt is ook dat bij een grote bodemsanering, de provincie bevoegd gezag is. Voorafgaand aan de werkzaamheden dient met de provincie overlegd te worden (pas relevant voor een vervolgonderzoek in de vorm van een archeologische begeleiding) Hoofdstuk 7. Uitwerking 7.1 Structuren, grondsporen, vondstverspreidingen Grondsporen en structuren worden uitgewerkt tot op het niveau dat nodig is voor de beantwoording van de onderzoeksvragen. Alle grondsporen en structuren worden voor zover mogelijk geïnterpreteerd en gedateerd. Zij worden per periode per spoor- en structuurcategorie beschreven. De vondstverspreiding betreft alle vondstcategorieën samen. Van vondstverspreidingen (vondstlagen) worden de oppervlakte en de dikte geregistreerd. 7.2 Analyse aardwetenschappelijke gegevens Aardwetenschappelijke gegevens worden uitgewerkt tot op het niveau dat nodig is voor de beantwoording van de onderzoeksvragen. De verzamelde aardwetenschappelijke gegevens worden op lithologische, lithogenetische, hydrologische en archeologische kenmerken beschreven. Alle boorstaten worden in het rapport opgenomen. PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

18 7.3 Anorganische artefacten Vondstverwerking: De vondsten worden gewassen, gesplitst naar materiaalcategorie, en geteld. De vondsten worden tijdelijk zo opgeslagen, dat de kwaliteit niet achteruit gaat. Uitwerking: De artefacten worden uitgewerkt tot op het niveau dat nodig is voor de beantwoording van de onderzoeksvragen. De materiaalanalyses worden uitgevoerd door specialisten met aantoonbare ervaring op het gebied van betreffende materiële cultuur/ aangetroffen periode. Uitgangspunten: Aardewerk: determinatie op periode, aantal per periode, eventueel op type. Metaal: determinatie op metaalsoort, type en eventueel op periode. Glas: determinatie op periode, op categorie (objectglas/ruitglas) en eventueel op type. Bouwmateriaal: determinatie op type en materiaal. De offerte dient gebaseerd te zijn de in bijlage 1 genoemde aantallen. 7.4 Organische artefacten Vondstverwerking: De vondsten worden tijdelijk zo opgeslagen, dat de kwaliteit niet achteruit gaat. Uitwerking: De artefacten worden uitgewerkt tot op het niveau dat nodig is voor de beantwoording van de onderzoeksvragen. De materiaalanalyses worden uitgevoerd door specialisten met aantoonbare ervaring op het gebied van de betreffende materiële cultuur/ aangetroffen periode. Uitgangspunten: Hout: determinatie op constructiehout/overige objecten, op type en eventueel op periode Bot, gewei en hoorn: determinatie op artefacttype en eventueel op periode Touw en textiel: indien aanwezig, alleen vermelden 7.5 Archeozoölogische en -botanische resten Vondstverwerking: De vondsten worden tijdelijk zo opgeslagen, dat de kwaliteit niet achteruit gaat. Uitwerking: De vondsten worden uitgewerkt tot op het niveau dat nodig is voor de beantwoording van de onderzoeksvragen. De materiaalanalyses worden uitgevoerd door specialisten met aantoonbare ervaring op het gebied van de betreffende materiële cultuur/ aangetroffen periode. In principe worden geen monsters uitgewerkt. In het kader van dit waardestellend onderzoek wordt wel genoteerd of, gelet op de lokale lithologie en hydrologie, onverbrande dierlijke en plantaardige resten te verwachten zijn. 14 C- en/of dendrochronologisch onderzoek vindt alleen plaats indien alleen via dit type onderzoek antwoord op de onderzoeksvragen te verkrijgen is, dat op een ander manier niet mogelijk is. PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

19 7.6 Beeldrapportage In het rapport worden tenminste opgenomen: een overzichtskaart (niet opgebouwd uit deelkaarten) met de locaties van de proefsleuven, de gedocumenteerde profielen, en de onderzochte vakken en een vlaktekening met overzicht van de aangetroffen sporen/structuren per periode. De kaarten zijn voorzien van het landelijk coördinatengrid en topografie; een kaart met voor zover mogelijk de begrenzing van de archeologische resten en de verstoorde delen; indien behoudenswaardige vindplaatsen zijn aangetroffen, een kaart waarop de zone(s) voor vervolgonderzoek zijn aangegeven; tekeningen en foto s van profielen; tekeningen en foto s van aangetroffen sporen en structuren (uitgangspunt 5 foto's); tekeningen en/of foto s van belangrijke vondsten (uitgangspunt 3 objecttekeningen, 3 objectfoto s). De rapportage is conform KNA versie 3.3. Hoofdstuk 8. (De)selectie en conservering 8.1 Selectie materiaal (evaluatie- en selectierapport) In het veld vindt zo nodig deselectie plaats conform specificatie PS06. Een evaluatie- en selectierapport is voor een proefsleuvenonderzoek niet vereist. Echter, indien vervolgens deselectie van het uit het veld meegenomen materiaal wordt voorgesteld, en/of een voorstel tot conserveren gewenst is, dient een selectierapport met een deselectie-advies en/of conserveringsadvies te worden opgesteld en binnen 8 weken ter goedkeuring te worden voorgelegd aan de eigenaar van de vondsten (depothouder) en tevens toegezonden aan de opdrachtgever. Na goedkeuring door de depothouder worden de gedeselecteerde vondsten verwijderd. De vondsten waarvoor geen goedkeuring tot deselectie is verkregen, worden gedeponeerd. 8.2 Conservering materiaal De vondsten dienen in eerste instantie in de staat waarin ze gevonden zijn gestabiliseerd te worden. In het evaluatierapport (conserveringsadvies) wordt aangegeven welke vondsten voor conservering en restauratie in aanmerking komen. Omdat de aard en het aantal van te conserveren/restaureren objecten en de vereiste conserverings- of restauratietechniek niet te geven is, moet hiervoor in de offerte en in het geoffreerde totaalbedrag een stelpost worden opgenomen van 300, -. Indien geconserveerde en/of gerestaureerde vondsten worden gedeponeerd, dient een conserveringsrapport bijgeleverd te worden. Hoofdstuk 9. Deponering 9.1 Eisen betreffende depot Vondstcomplexen (vondsten, uitgewerkte monsters en onderzoeksdocumentatie) worden compleet en geconserveerd aangeleverd conform de eisen ten behoeve van aanlevering van vondsten en onderzoeksdocumentatie, Provinciaal Depot Bodemvondsten Noord-Brabant en de vigerende KNA eisen (PS05 en 6). Wanneer er tijdens het veldwerk bijzondere, onvoorziene vondsten worden aangetroffen en/of significante afwijkingen ten opzichte van het PvE optreden, die gevolgen (kunnen) hebben voor de conservering en/of deponering van het vondstcomplex is overleg met de eigenaar (depothouder) nodig. Waar mogelijk sluit deze aan bij overleg tussen uitvoerder, opdrachtgever en bevoegd gezag. PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

20 Veldbezoek vanuit de provincie en telefonisch overleg zijn uiteraard ook mogelijk, vooral daar waar snel handelen vereist is. Tijdsduur reactie: telefonisch, direct/maximaal twee werkdagen; , maximaal 5 werkdagen. Bij uitblijven van een reactie binnen deze termijn vervalt de inspraak van depothouder en beslissen de overige partijen. De (de)selectie- en conserveringsrapporten (vigerende KNA-specificatie OS13/OS16) die tijdens de evaluatiefase opgesteld worden (hetzij als onderdeel van het evaluatierapport, hetzij als losse rapporten) worden altijd aan de depothouder ter goedkeuring voorgelegd. Dit kan door de betreffende contactpersoon aan te laten sluiten bij het overlegmoment tussen uitvoerder, opdrachtgever en bevoegd gezag of per . Tijdsduur reactie: maken afspraak overleg, direct/maximaal 3 werkdagen; afhandeling verzoek deselectie, maximaal 15 werkdagen. Bij uitblijven van een reactie binnen deze termijn vervalt de inspraak van depothouder en beslissen de overige partijen. Contactpersoon depothouder provincie Noord-Brabant: mevr. Dr. R. Louer (rlouer@brabant.nl). De vondsten en de bijbehorende documentatie dienen conform deze eisen aangeleverd te worden. De uitvoerder van het proefsleuvenonderzoek dient zich op de hoogte te stellen van de eisen van het E- depot (EDNA). De dataset dient conform deze eisen aangeleverd te worden. Dit zijn verplichtingen waarvoor de uitvoerder verantwoordelijk is. 9.2 Te leveren product - evaluatie- (OS12/13 vigerende KNA) en selectierapport; - een standaardrapport volgens de vigerende KNA-specificatie VS05-6 inclusief een advies volgens de vigerende KNA-specificatie VS07 aan de bevoegde overheid voor het te volgen vervolgtraject (verschijnt binnen 12 weken na afronding van het veldwerk (in concept vorm); - een bewijs (af te geven door de het depot van de provincie Noord-Brabant) van overdracht van vondsten en documentatie (overdragen van digitale gegevens aan het e-depot volgens KNA-specificatie DS05); - de Archismelding, de melding bij het landelijk Centrale Informatie Systeem voor de Nederlandse archeologie; - het onderzoek wordt afgesloten na goedkeurig van het rapport door de (regioarcheoloog = deskundige op het gebied van de archeologische monumentenzorg van de) bevoegde overheid en de opdrachtgever. Er kunnen aanpassingen aan het rapport nodig zijn. Na aanpassing volgt de definitieve versie van het rapport; - Van het definitieve eindrapport worden exemplaren ter beschikking gesteld aan de gemeente, de Regio West-Brabant (een analoog en een digitaal exemplaar), de Koninklijke Bibliotheek, de RCE, de provincie, het Archismeldpunt, het Provinciaal Depot voor Bodemvondsten, het e-depot, de lokale heemkundekring. Hoofdstuk 10. Randvoorwaarden en aanvullende eisen 10.1 Personele randvoorwaarden De uitvoerder van het onderzoek dient te beschikken over een opgravingsvergunning, zoals bedoeld in de Monumentenwet Het onderzoek dient onder wetenschappelijke leiding te staan van een senior-archeoloog met ervaring in de stadsarcheologie en/of de periode Late Middeleeuwen Nieuwe tijd. Omdat er vervuiling is aangetroffen, dienen er passende maatregelen genomen te worden. De archeologen/ medewerkers dienen voor het werken met vervuiling te zijn gekeurd; PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

21 De graafwerkzaamheden worden uitgevoerd door een kraanmachinist met aantoonbare ervaring op de hier relevante gronden. De kraan is uitgevoerd met een gladde bak; De metaaldetector dient te worden gehanteerd door een persoon met ervaring op dit gebied; De materiaalanalyses worden uitgevoerd door specialisten met aantoonbare ervaring op het gebied van materiële cultuur, botanische en/of archeozoölogische resten uit de aangetroffen perioden; Profielen worden geïnterpreteerd en landschapsreconstructies gemaakt door een fysisch geograaf (of een archeoloog) met een specialisatie in hier relevante gronden Overlegmomenten - De start van het veldwerk wordt in overleg met de opdrachtgever bepaald en vindt niet plaats zonder goedgekeurd PvE. Minimaal twee weken van tevoren dient het bevoegd gezag, in deze de gemeente Moerdijk, en de regioarcheoloog, op de hoogte te worden gesteld van de daadwerkelijke start van het veldwerk. - De conceptrapportage wordt beoordeeld door de opdrachtgever en de (regioarcheoloog = deskundige op het gebied van de archeologische monumentenzorg van de) gemeente Moerdijk, waarna de definitieve rapportage kan worden goedgekeurd. - Er vindt overleg plaats na de technische uitwerking van proefsleuf 1 en 2. Op basis van de voorlopige resultaten van proefsleuf 1 en 2 worden aanbevelingen gedaan hoe om te gaan met archeologische waarden tijdens eventuele sanering. Deze aanbevelingen worden verwoord in een Nota van Inlichtingen bij dit PvE. Ook wordt hierin eventuele fase 2 van het proefsleuvenonderzoek beschreven. Het is niet ondenkbaar dat op dat moment al voldoende informatie is verzameld om een waardestelling van de vindplaats te kunnen maken en een selectieadvies te kunnen formuleren. Op dit moment kan besloten worden of er aanvullend waarderend onderzoek nodig is. Verder vindt overleg plaats bij: significante afwijkingen van de bevindingen in het veld ten opzichte van de uitgangspunten in het PvE; wijzigingen van, en aanvullingen op het PvE (in een Nota van Inlichtingen bij het oude PvE); beoordeling van het standaardrapport (toetsing aan het PvE). De initiatiefnemer (opdrachtgever) dient in geval van significante afwijkingen van de bevindingen in het veld ten opzichte van de uitgangspunten in het PvE, direct contact op te nemen met de bevoegde overheid (gemeente Moerdijk). De bevoegde overheid neemt een besluit over de te nemen vervolgstappen. De initiatiefnemer stelt de uitvoerder schriftelijk op de hoogte van de beslissing van de bevoegde overheid. Als dit een uitbreiding van het onderzoek betekent, besteedt de opdrachtgever dit onderzoeksonderdeel aan Kwaliteitsbewaking, toezicht, overleg en evaluatie Het onderzoek dient te worden uitgevoerd door een archeologisch bedrijf of instelling met een opgravingsvergunning. Het onderzoek dient te worden uitgevoerd te worden conform de vigerende versie van de KNA. De Erfgoedinspectie is gerechtigd de uitvoering van het onderzoek te toetsen aan de KNA en de eisen behorende bij de opgravingsvergunning van de uitvoerder; De senior-archeoloog houdt toezicht op de werkzaamheden; De bevoegde overheid en diens adviseur en de opdrachtgever zijn bij selectie- en evaluatiemomenten betrokken; Wijzigingen in het PvE, het evaluatierapport en de definitieve rapportage worden PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

22 getoetst door de bevoegde overheid; Indien vondsten/grondsporen aan het licht komen waarvan aard, omvang en/of complexiteit afwijken van de uitgangspunten in dit PvE, wordt door de uitvoerder direct contact opgenomen met de opdrachtgever en de bevoegde overheid; Toezicht op de uitvoering conform PvE wordt gehouden door de bevoegde overheid; Van het eindrapport zal in eerste instantie een digitaal concept in drievoud worden geleverd aan de opdrachtgever, de bevoegde overheid en diens adviseur (de Regio West-Brabant). Na beoordeling door de bevoegde overheid en diens adviseur en het doorvoeren van eventuele aanpassingen wordt het rapport definitief gemaakt; Voor overleg en evaluatie zie 8.1 en Overige randvoorwaarden en aanvullende eisen Het is toegestaan voor werkzaamheden amateurarcheologen in te zetten, met dien verstande dat de uitvoerder verantwoordelijk blijft voor de kwaliteit van die werkzaamheden. De werkzaamheden van de amateurarcheologen staan onder regie van een professioneel archeoloog. De veiligheidsvoorschriften (veiligheidsplan) dienen te worden opgenomen in het draaiboek. De opdrachtgever is verantwoordelijk voor de toegankelijkheid van het terrein, evenals voor de plaatsing van eventueel noodzakelijke afzettingen, vergunningen, betredingstoestemming etc. De opdrachtgever draagt zorg voor het plaatsen van hekken; De archeologische aannemer draagt zorg voor het apart leggen van grof puin tijdens de aanleg van de sleuven; De archeologische aannemer draagt zorg voor het dichtstorten van de sleuven; De opdrachtgever draagt zorg voor de aanleg van een bronbemaling ter hoogte van sleuf 2 en de benodigde vergunningen/ontheffingen; deze worden door de opdrachtgever betaald en geregeld; Dit PvE dient tijdens het veldwerk op de werklocatie aanwezig te zijn. Omdat er binnen het plangebied sprake is van vervuiling, dienen de vrijwilligers of amateurarcheologen die mee willen werken tijdens het veldonderzoek ook te voldoen aan de veiligheidseisen. Dit betekent dat ze of gekeurd moeten zijn of dat het archeologisch bedrijf maatregelen neemt dat zij niet in aanraking komen met vervuilde grond. Dit alles onder verantwoordelijkheid van het archeologisch bedrijf. Hoofdstuk 11. Wijzigingen ten opzichte van het vastgestelde pve 11.1 Wijzigingen tijdens het veldwerk Indien sprake is van belangrijke wijzigingen ten opzichte van dit PvE, of omstandigheden die een andere strategie of werkwijze noodzakelijk of wenselijk maken, dient de uitvoerder dit terstond te melden bij de opdrachtgever en de bevoegde overheid (en de regioarcheoloog = deskundige op het gebied van de archeologische monumentenzorg). De bevoegde overheid neemt een besluit over de te nemen vervolgstappen. De initiatiefnemer stelt de uitvoerder schriftelijk op de hoogte van de beslissing van de bevoegde overheid. Als dit een uitbreiding van het onderzoek betekent, of het treffen van technische maatregelen en voorzieningen, besteedt de opdrachtgever dit onderzoeksonderdeel aan Belangrijke wijzigingen Onder belangrijke wijzigingen worden verstaan: afwijkingen van de in dit PvE geformuleerde archeologische verwachting (in periode, aard, diepteligging, omvang, vondstdichtheid); PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

23 onvoorziene omstandigheden die een grote impact hebben op het veldonderzoek (zoals opkomend grondwater, ernstige bodemverontreiniging buiten de aangegeven vervuilde zone, de noodzaak voor bronbemaling bij sleuf 1) Procedure van wijziging na de evaluatiefase van het veldwerk Zie 8.1 en Procedure van wijziging tijdens uitwerking en conservering In geval van een proefsleuvenonderzoek is dit niet van toepassing. Literatuur Coppens, C. F.H., Plangebied Bult van Pars, gemeente Moerdijk; archeologisch vooronderzoek: een bureauonderzoek. RAAP-notitie 2926, RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. Knook, J., In en rondom de oliemolen. Heemkundekring Die Overdraghe, Klundert. Sneep, J.C., (red.), Atlas van historische vestingwerken in Nederland, deel Noord-Brabant. Stichting Menno van Coehoorn & Walburg Pers, Zutphen. Stockman, P. en P. Everaers, 'Versterckt Zeeland'. Cultuurhistorische reeks provincie Zeeland. Middelburg. Figuren Figuur 1. Plangebied (zwarte lijn) geprojecteerd op de huidige topografie (grijze lijnen) en het kadastrale minuutplan uit (bron: Figuur 2. Voorgestelde ligging van de proefsleuven (fase 1) en omvang bodemvervuiling. Bijlage 1. Lijst met te verwachten aantallen vondsten en monsters onderzoek verwachting Omvang proefsleuven fase m 2 vondstcategorie verwachte aantallen (N) aardewerk 250 bouwmateriaal 100 metaal (ferro) 30 metaal (non-ferro) 10 slakmateriaal vuursteen overig natuursteen 10 glas 30 menselijk botmateriaal onverbrand menselijk botmateriaal verbrand dierlijk botmateriaal onverbrand 30 PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

24 dierlijk botmateriaal verbrand visresten schelpen hout 10 houtskool(monsters) textiel leer submoderne materialen 30 monstername algemeen biologisch monster (ABM) algemeen zeefmonster (AZM) pollen, diatomeeën en andere microfossielen monsters voor anorganisch chemisch onderzoek monsters voor micromorfologisch onderzoek monsters voor luminescentiedatering (OSL) monsters voor koolstofdatering ( 14 C) DNA dendrochronologisch monster verwachte aantallen (N) PvE 977 (herziene eindversie), KLBU4, eindversie,

25 m 1: Figuur 1. Plangebied (zwart) geprojecteerd op de kadastrale minuut uit (bron: