Buro Maerlant. Borkel en Schaft, Kapellerpad 15 Update quickscan. Notitie Flora- en faunawet (versie 02)

Transcriptie

1 Buro Maerlant L a n d s c h a p, E c o l o g i e & R u i m t e l i j k e O r d e n i n g BM-NOTITIE 2011 Update quickscan Notitie Flora- en faunawet (versie 02) J. van Suijlekom, 25 november 2011

2 Inhoud Blz 1 Inleiding Algemeen Methode / doel Beschrijving van het plangebied en de toekomstige ingrepen 3 2 Wet- en regelgeving Flora- en faunawet Algemene Maatregel van Bestuur (AMvB) 5 3 Resultaten Algemeen Beschermde soorten: resultaten en verwachting EHS en Natura Conclusies en aanbevelingen 13 Conclusies 13 Aanbevelingen 13 Literatuur 14 I m p re s s i e v a n h et p l a n g e b i e d. B u ro M a e r l a nt d. d. 2 1 n o v e m b er Notitie update quickscan 2004

3 1 Inleiding 1.1 Algemeen In opdracht van Milon BV heeft Buro Maerlant een veldinspectie ecologie uitgevoerd op de locatie (camping De Kapel) in de gemeente Valkenswaard. Aanleiding van het onderzoek is de voorgenomen uitbreiding van de camping. Reeds in 2004 is door Grontmij in dit kader een uitgebreide natuurtoets uitgevoerd (Analyse natuur- en landschapswaarden Camping De Kapel, Grontmij, december 2004). Dit onderzoek is een update van het onderdeel Flora- en faunawet / EHS. Daar de plannen en het plangebied zelf in de tussentijd niet gewijzigd zijn, is volstaan met een éénmalige veldcontrole. 1.2 Methode / doel Middels een eenmalige veldinspectie is de actualiteit van het onderzoek uit 2004 beoordeeld. Deze memo ecologie bestaat uit de uitwerking van de resultaten van het veldonderzoek. Op basis van de veldinspectie is een goed beeld ontstaanover de aan-of afwezigheid van beschermde soorten. Tevens is een inschatting gemaakt van het mogelijke voorkomen van beschermde soorten. Dit is afgewogen tegen de toekomstige plannen. Doel van het onderzoek is een goed onderbouwde inschatting te geven, zodat kan worden gehandeld conform de Flora- en faunawet. 1.3 Beschrijving van het plangebied en de toekomstige ingrepen Het plangebied Kapellerpad 15 (camping De Kapel) ligt in het buitengebied van Borkel en Schaft in de gemeente valkenswaard (figuur 1). Men is voornemens het aantal standplaatsten uit te breiden van 49 naar 68, een familieterreintje van 10 plaatsen aan te leggen en eventueel Figuur 1 Globale weergave van het plangebied (blauw). Ondergrond: Google Maps. een bestaande groepsaccommodatie te slopen. Overige opstallen blijven behouden. Notitie update quickscan

4 2 Wet- en regelgeving 2.1 Flora- en faunawet De Flora- en faunawet heeft betrekking op de bescherming van in het wild voorkomende plant- en diersoorten. Deze bescherming heeft als doel het voortbestaan van soorten (géén individuen) te waarborgen. Het veroorzaken van schade aan planten en dieren is in principe verboden, tenzij men hier uitdrukkelijke toestemming voor heeft (nee, tenzij principe). De verbodsbepalingen gelden voor circa 500 plant- en diersoorten. Verbodsbepalingen De volgende verbodsbepalingen (tabel 1) in de Flora - en faunawet zijn voor dit onderzoek relevant: Artikel Verbodsbepaling 8 Het verbod om planten behorende tot een beschermde inheemse plantensoort, te plukken, te verzamelen, af te snijden, uit te steken, te vernielen, te beschadigen, te ontwortelen of op enigerlei wijze van hun groeiplaats te verwijderen. 9 Het verbod om dieren te doden, te verwonden, te vangen, te bemachtigen of met het oog daarop op te sporen. Tabel 1 Beknopte weergave verbodsbepalingen uit artikel 8 t/m 13 uit de Flora- en Faunawet 10 Het verbod om dieren opzettelijk te verontrusten. 11 Het verbod om nesten, holen, of andere voortplantings- of vaste rust- of verblijfplaatsen van dieren, te beschadigen, te vernielen, uit te halen, weg te nemen of te verstoren. 12 Het verbod om eieren van dieren, behorende tot een beschermde inheemse diersoort, te zoeken, te rapen, uit het nest te nemen, te beschadigen of te vernielen. 13 Het verbod planten, producten van planten of dieren dan wel eieren, nesten of producten van dieren, behorende tot beschermde inheems of uitheemse dier- of plantensoorten te vervoeren, ten vervoer aan te bieden of af te leveren. Zorgplicht In artikel 2 van de Flora- en faunawet wordt verwacht, dat iedereen voldoende zorg in acht neemt voor alle (dus ook niet beschermde) planten en dieren en de leefomgeving. Het kan worden gezien als een fatsoenseis. 2.2 Algemene Maatregel van Bestuur (AMvB) In 2005 heeft de minister van LNV door middel van een AMvB de regels vereenvoudigd door wijziging van artikel 75 van de Flora- en faunawet. Bij ruimtelijke ontwikkelingen, bestendig Notitie update quickscan

5 behoud of beheer geldt in een aantal gevallen een vrijstelling op de verbodsbepalingen. De zorgplicht blijft echter van kracht. Er zijn drie categorieën of tabellen van beschermde soorten opgesteld (zie tabel 2 en bijlage 1): Tabel 2 Beschermingsregimes 1 t/m 3 AMvB artikel 75 van de Flora- en faunawet Categorie Omschrijving 1 In deze categorie zijn algemeen voorkomende beschermde soorten opgenomen. Bij ruimtelijke ontwikkeling, bestendig beheer en onderhoud of bestendig gebruik, geldt voor deze soorten geldt op voorhand een vrijstelling van artikel 8 t/m 12. Dit is zonder verdere eisen (lichte toets). Voor andere activiteiten dient een ontheffing te worden aangevraagd. 2 Hier onder vallen minder algemene, niet bedreigde soorten. Indien men werkt volgens een goedgekeurde gedragscode is geen ontheffing nodig. In de andere gevallen is een ontheffing nodig. Voor het verkrijgen van een ontheffing dient men aan te tonen, dat er geen inbreuk wordt gedaan op de gunstige instandhouding van de soort. 3 Tabel 3-soorten zijn strikt beschermd. Dit zijn soorten uit bijlage IV van de Habitatrichtlijn en bedreigde soorten die bij Algemene Maatregel van Bestuur zijn aangewezen. Alle vogelsoorten vallen hier ook onder. Voor broedende vogels wordt in principe nooit ontheffing verleend, omdat werkzaamheden buiten het broedseizoen kunnen worden uitgevoerd. Voor ruimtelijke ontwikkeling is een ontheffing nodig. Deze wordt alleen verkregen als wordt aangetoond, dat geen alternatieven voor handen zijn en wezenlijk negatieve effecten kunnen worden uitgesloten. Van de initiatiefnemer wordt gevraagd schade zoveel mogelijk te beperken(mitigatie) en dienen veelal alternatieven te worden geboden(compensatie). Door een effectbeoordeling via een uitgebreide toets en een compensatieplan kan onder voorwaarden een ontheffing worden verkregen. Indien sprake is van bestendig beheer en onderhoud of bestendig gebruik dient men te werken met een goedgekeurde gedragscode. Indien men deze niet zelf op heeft gesteld, is het mogelijk gebruik te maken van reeds bestaande gedragscodes. Als geen gedragscode voor handen is dient een ontheffing te worden aangevraagd. Voor overige activiteiten is altijd een ontheffing nodig, waarbij bovengenoemde criteria gelden. Indien alleen tabel-1 soorten worden aangetroffen volstaat voor ruimtelijke ontwikkeling een quickscan (lichte toets). Wanneer tabel 2 of 3- soorten worden aangetroffen of worden verwacht kan afhankelijk van toekomstige ingrepen en de soort aanvullende toetsing nodig zijn (uitgebreide toets). Doorgaans is daarvoor intensiever onderzoek nodig in het geschikte jaargetijde. Per augustus 2009 is de beoordeling Flora- en faunawet bij ruimtelijke ingrepen door de Dienst Regelingen gewijzigd, waardoor bij aantoonbaar voldoende mitigatie en compensatie voor strikt beschermde soorten niet altijd meer een ontheffing hoeft te worden aangevraagd. Ontheffingen voor Habitatrichtlijnsoorten worden vrijwel niet meer verleend. Nesten van vo- Notitie update quickscan

6 gels zijn doorgaans alleen beschermd tijdens het broedseizoen. Van een beperkt aantal vogelsoorten zijn nesten ook buiten het broedseizoen en dus jaarrond beschermd (zie tabel 3). Tabel 3 Beschermingscategorieën nesten, waarvan de verbodsbepalingen van artikel 11 van de Flora- en faunawet jaarrond (1 t/m 4) of tijdens het broedseizoen (categorie 5) gelden Categorie Omschrijving Jaarrond beschermde nesten 1 Nesten die, behalve gedurende het broedseizoen als nest, buiten het broedseizoen in gebruik zijn als vaste rust- en verblijfplaats (voorbeeld: steenuil). 2 Nesten van koloniebroeders die elk broedseizoen op dezelfde plaats broeden die daarin zeer honkvast zijn of afhankelijk zijn van bebouwing of biotoop. De fysiekke voorwaarden voor de nestplaats zijn vaak zeer specifiek en limitatief beschikbaar (voorbeeld: roek, gierzwaluw en huismus). 3 Nesten van vogels, zijnde geen koloniebroeders, die elk broedseizoen op dezelfde plaats broeden en die daarin zeer honkvast zijn of afhankelijk van bebouwing. De (fysieke) voorwaarden voor de nestplaats zijn vaak zeer specifiek en limitatief beschikbaar (voorbeeld: ooievaar, kerkuil en slechtvalk). 4 Vogels die jaar in jaar uit gebruik maken van hetzelfde nest en die zelf niet of nauwelijks in staat zijn een nest te bouwen (voorbeeld: boomvalk, buizerd en ransuil). Niet jaarond beschermde nesten Let op: onderbouwing en eventueel nader onderzoek echter gewenst 5 Nesten van vogels die weliswaar vaak terugkeren naar de plaats waar zij het jaar daarvoor hebben gebroed of de directe omgeving daarvan, maar die wel over voldoende flexibiliteit beschikken om, als de broedplaats verloren is gegaan, zich elders te vestigen (voorbeeld: boerenzwaluw, ekster, groene specht en spreeuw. Van alle categorieën vogels in hierboven genoemde tabel is het belangrijk aan- of afwezigheid van nesten / territoria aan te tonen. Via een omgevingscheck en eventueel nader onderzoek is dit mogelijk. Notitie update quickscan

7 3 Resultaten 3.1 Algemeen Het veldonderzoek werd uitgevoerd op 21 november 2011 door J. van Suijlekom. Biotopen Het plangebied bestaat uit de biotopen: -Campeerterrein, onverhard, bestaande uit gazon; -Boomgroepen, ondermeer zomereik, solitaire sparren, hagen van laurierkers; -Groepsaccommodatie, opgetrokken uit steen met een pannendak. 3.2 Beschermde soorten: resultaten en verwachting Planten Beschermde planten werden niet aangetroffen. Het plangebied bestaat grotendeels uit een goed onderhouden gazon en bleek uit de inspectie geen geschikte leefomgeving voor (strikter) beschermde soorten. Geschikte habitats zoals oude vochtige muren, of andere specifieke standplaatsen ontbraken, zodat de aanwezigheid van beschermde planten kan worden uitgesloten. De quickscan uit 2004 is op dit punt nog actueel. Grondgebonden zoogdieren In het plangebied werden op het konijn en mol geen sporen aangetroffen van grondgebonden zoogdieren. In het plangebied, gedeelte waar de ingrepen gaan plaatsvinden, is géén leef-omgeving van strikter beschermde grondgebonden zoogdieren. Mogelijk komt eekhoorn voor in de omgeving van het plangebied. De ingrepen hebben op voorhand géén effect op eekhoorn. De quickscan uit 2004 is op dit punt nog actueel. Vleermuizen In de quickscan uit 2004 wordt het plangebied terecht aangemerkt als geschikt foerageergebied voor vleermuizen zoals gewone dwergvleermuis, ruige dwergvleermuis, laatvlieger en rosse vleermuis. Op de foerageermogelijkheden hebben de plannen géén effect. Aanwezige bomen zijn ongeschikt als verblijfplaats voor deze soorten. De quickscan uit 2004 is op dit punt nog actueel. In de omgeving van het plangebied komen ook de minder algemene grijze grootoorvleermuis en franjestaart voor. Het mogelijk te slopen gebouw is beoordeeld al toegankelijk en geschikt voor gebouwbewonende soorten. Het betreft gevelpannen en het dak. Mogelijk is een spouwmuur aanwezig. Zolders ontbreken. Gewone dwergvleermuis, ruige dwergvleermuis, laatvlieger, maar ook franjestaart zijn gebouwbewonende soorten van een dergelijk type bebouwing (voornamelijk kleinere ruimten en spouwen). Grijze grootoorvleermuis prefereert zolders, en kan door het ontbreken van een zolder redelijkerwijs worden uitgesloten. Het is niet uitgesloten, dat in het gebouw verblijfplaatsen aanwezig zijn van de overige hierboven genoemde soorten. Onduidelijk is of de bebouwing daadwerkelijk in gebruik is door vleermuizen. Alle vleermuizen (Habi- Notitie update quickscan

8 tatrichtlijnsoorten) zijn opgenomen in tabel 3 van de Flora- en faunawet en derhalve strikt beschermd, waarvoor bij vermoedelijke aanwezigheid en mogelijke effecten een uitgebreide toetsing noodzakelijk. Deze toetsing is noodzakelijk, indien men voornemens is het gebouw te slopen. Vogels Het kampeerterrein en de directe omgeving is geschikt leefgebied voor algemene vogelsoorten, zoals merel zanglijster, winterkoning, roodborst en witte kwikstaart. In het plangebied werden geen sporen aangetroffen van jaarrond beschermde vogels (nesten, zie tabel 3) zoals uilen en roofvogels. Huismus werd in het plangebied en de omgeving niet waargenomen. Mede door het ontbreken van sporen en de afwezigheid van huismussen, in- of in de nabijheid van het plangebied, kan worden uitgesloten dat nesten van deze jaarrond beschermde soort aanwezig zijn. De delen waar de ingrepen plaats gaan vinden zullen ook in de toekomst op een gelijkwaardige manier functie hebben als foergageergebied. De quickscan uit 2004 is op dit punt nog actueel. Overige soortgroepen Voor de overige door de Flora- en faunawet beschermde soortgroepen ontbrak geschikt leefgebied. De quickscan uit 2004 is op dit punt nog actueel. Notitie update quickscan

9 3.3 EHS en Natura 2000 EHS Gedeelten van het plangebied zijn ook in de Verordening ruimte 2011 begrenst als Ecologische Hoofdstructuur. Effecten zijn zoals reeds onderbouwd in de eerder uitgevoerde toets niet te verwachten. De quickscan uit 2004 is op dit punt nog actueel. Natura 2000 (toevoeging 9 januari 2012) Begrenzing en beschrijving Het plangebied ligt op een afstand van circa 1 km van het (ontwerp) Natura 2000-gebied Leenderbos, Groote Heide & De Plateaux. Figuur 2 Ligging van het plangebied (rood) ten opzichte van het Natura 2000-gebied Leenderbos, Groote Heide & de Plateaux (geel). Het (ontwerp) Natura 2000-gebied Leenderbos, Groote Heide & De Plateaux bestaat uit twee delen. Het oostelijk deel omvat de Groote Heide in het noorden, de gemeentebossen van Heeze, de landgoederen Valkenhorst en Heezerheide en de boswachterij Leende. Het gebied is onderdeel van het Kempische landschap dat gekenmerkt wordt door hoogteverschillen die tijdens de laatste ijstijd zijn ontstaan door dekzandafzettingen. Over het algemeen is het landschap glooiend,maar plaatselijk is het dekzandlandschap verstoven, waardoor een sterker reliëf aanwezig is. Tot het begin van de twintigste eeuw was de dekzandrug bedekt met onafzienbare heide. Grote delen zijn in de crisisjaren van de vorige eeuw op grote schaal bebost. Delen van het heidelandschap zijn echter gespaard gebleven, zoals ook een aantal vennen in de heide en de bossen. Het Klein Hasselsven is een pingo-ruïne. Het heidelandschap wordt doorsneden door deels gekanaliseerde laaglandbeken, die plaatselijk omzoomd zijn door hooilanden, beekbegeleidende bossen en hakhoutpercelen. Op de overgang naar de beken is sprake van een hogere grondwaterstand en uittredende kwel. Het westelijk deel betreft De Plateaux, het dal van de Dommel en gedeelten van de beeklopen van de Run en de Keersop. De Plateaux is een deels bebost heidegebied. Tegen de Belgische grens aan Notitie update quickscan

10 liggen vloeivelden: hooilanden die al sinds lange tijd bevloeid worden met (kalkrijk) Maaswater door middel van een lang stelsel van geulen en kanaaltjes. In de heide van de Malpie liggen een aantal grote vennen. Op meerdere lokaties zijn kleine jeneverbesstruwelen aanwezig. Langs de Dommel liggen vochtige en natte graslanden en bossen (citaat Ontwerp-besluit Leenderbos, Groote Heide en De Plateaux). Onderstaande tabel (tabel 1) geeft een overzicht van de habitats en soorten waarvoor het gebied is aangewezen. Binnen het Natura 2000-gebied zijn blijkens kaarten van de Povincie Noord-Brabant op rela- Tabel 1 Essentietabel met kernopgaven en intandhoudingsdoelstellingen Natura gebied Leenderbos, Groote Heide & De Plateaux. Essentietabel Natura 2000-gebied 136. Leenderbos, Groote Heide & De Plateaux Kernopgaven 5.01 Waterplanten 6.02 Zwak gebufferde vennen 6.03 Zure vennen Verbetering waterkwaliteit en morfodynamiek, inclusief toestroom van grondwater, t.b.v. beken en riviertjes met waterplanten (waterranonkels) H3260_A en soorten als drijvende waterweegbree H1831. Kwaliteitsverbetering (ook latere successiestadia) van zwakgebufferde vennen H3130 mede als habitat voor gevlekte witsnuitlibel H1042 en geoorde fuut A008. Kwaliteitsverbetering van zure vennen H Structuurrijke droge heiden Vergroting areaal stuifzandheiden met struikhei H2310, binnenlandse kraaiheibegroeiingen H2320, droge heiden H4030 en zandverstuivingen H2330 én verbeteren van de kwaliteit door vergroting van de variatie in structuur en ontwikkeling van geleidelijke overgangen met bos, mede t.b.v. vogelsoorten als duinpieper A255, korhoen A107, nachtzwaluw A224, draaihals A233 en tapuit A277. Instandhoudingsdoelstellingen Habitattypen SVI Doelst. Doelst. Doelst. Landelijk Opp.vl. Kwal. Pop. Draagkracht aantal vogels Draagkracht aantal paren H2310 Stuifzandheiden met struikhei -- = > 6.08 H2330 Zandverstuivingen -- = = 6.08 H3130 Zwakgebufferde vennen - > > 6.02,W H3160 Zure vennen - > > 6.03,W H3260A Beken en rivieren met waterplanten - > > 5.01,W (waterranonkels) H4010A Vochtige heiden (hogere zandgronden) - > > H4030 Droge heiden -- > > 6.08 H5130 Jeneverbesstruwelen - = = H6510A Glanshaver- en vossenstaarthooilanden - > > (glanshaver) H7110B *Actieve hoogvenen (heideveentjes) -- = = H7150 Pioniervegetaties met snavelbiezen - = = H7210 *Galigaanmoerassen - = = H91D0 *Hoogveenbossen - = > H91E0C *Vochtige alluviale bossen (beekbegeleidende - > > bossen) Habitatsoorten H1042 Gevlekte witsnuitlibel -- > > > 6.02,W H1096 Beekprik -- = = = H1134 Bittervoorn - = = = H1166 Kamsalamander - = = = H1831 Drijvende waterweegbree - > > > 5.01, W Broedvogels A224 Nachtzwaluw - = = A246 Boomleeuwerik + = = 50 A276 Roodborsttapuit + = = 60 Kernopgaven Legenda W Kernopgave met wateropgave Sense of urgency: beheeropgave Sense of urgency opgave m.b.t. watercondities SVI landelijk Landelijke Staat van Instandhouding (-- zeer ongunstig; - matig ongunstig, + gunstig) = Behoudsdoelstelling > Verbeter- of uitbreidingsdoelstelling =(<) Ontwerp-aanwijzingsbesluit heeft 'ten gunste van' formulering deze tabel is gebaseerd op het ontwerp-aanwijzingsbesluit Gebruik deze essentietabel in combinatie met de leeswijzer Notitie update quickscan

11 tief grote afstand van het plangebied (2 km of meer) stikstofgevoelige habitats aanwezig (figuur 3). In de directe omgeving ontbreken dergelijke gevoelige habitats. Figuur 3 Uitsnede van de kaart met stikstofgevoelige habitats binnen het nabijgelegen Natura gebied Natura gebied Leenderbos, Groote Heide & De Plateaux in de ruime omgeving van het plangebied (zwarte ster). Notitie update quickscan

12 Effecten van de plannen op het Natura 2000-gebied Blijkens bovenstaande uiteenzetting ligt het plangebied op relatief grote afstand (circa 1 km) van het Natura gebied Leenderbos, Groote Heide & De Plateaux. Door deze afstand zijn de meeste verstorings invloeden zoals geluid, beweging, lichtuitstraling, fysieke aantasting (ruimtebeslag, beïnvloeding van de hydrologie) etc. op voorhand uit te sluiten. De camping is kleinschalig met een beperkt aantal standplaatsen (68 stuks). Stikstofdepositie kán op grotere afstand gevolgen hebben voor stikstofgevoelige habitats: habitats die in kwaliteit achteruitgaan door stikstofbelasting vanuit de lucht (vaak ook al door de aanwezige achtergrond deposities) of via een andere aanvoer met een zekere kritische depositiewaarde. Uit berekeningen die ten behoeve van de plannen zijn gemaakt (Luchtkwaliteit plan Camping de Kapel in Borkel en Schaft, 10 november 2011) blijkt slechts sprake te zijn van een zeer beperkte toename van de stikstofbelasting naar de omgeving toe. Op basis van kentallen bedraagt de verkeersaantrekkende werking van de camping circa 374 (68 x 5,5) verkeersbewegingen per etmaal. In een worst-case benaderning (alle standplaatsen bezet, incluisef gebruik vrachtverkeer) geeft dit een belasting van 0.34 µg NO2/m³ per etmaal. Stikstofgevoelige habitats komen binnen een straal van 2 km ten opzichte van het plangebied niet voor. Redelijkerwijs kan door deze grote afstand en de gekende geringe lokale uitstoot een meetbare toename van de stikstofdepositie / stikstofbelasting op aanwezige kwetsbare habitats worden uitgesloten. Geconcludeerd kan worden dat voldoende aannmelijk is gemaakt, dat effecten van de plannen op het Natura gebied Leenderbos, Groote Heide & De Plateaux op voorhand kunnen worden uitgesloten. Een vergunning in het kader van Natuurbeschermingswet 1998 is voor de plannen niet noodzakelijk. Notitie update quickscan

13 4 Conclusies en aanbevelingen Conclusies Het natuurwaardenonderzoek door Grontmij uit 2004 is op vleermuizen na actueel. Op het onderstaande na, hebben de plannen géén effect op strikter beschermde soorten en de EHS / Natura In tegenstelling tot het eerdere advies is de groepsaccommodatie beoordeeld als toegankelijk en geschikt voor vleermuizen. Toegankelijke delen kunnen door vleermuizen worden gebruikt als kraamverblijf, zomerverblijf en paarverblijf. Indien men deze voorziening gaat slopen is hier voorafgaand nader onderzoek nodig naar vleermuizen. Aanbevelingen Op basis van deze ecologische quickscan wordt indien men de groepsaccommodatie wenst te slopen, aanbevolen nader onderzoek uit te voeren naar vleermuizen met een batdetector conform het protocol van de Gegevensautoriteit Natuur. Dit onderzoek dient te bestaan uit twee veldbezoeken in de periode half mei tot half juli en twee bezoeken in de periode half augustus tot eind oktober, allen met een tussenpoos van minimaal 20 dagen. Onderzoeksstrategieën naar bij de conclusies genoemde functies kunnen daarbij optimaal worden gecombineerd. Deze onderzoeksperiode dient vrij strikt te worden gehanteerd, daar onderzoek in minder effectieve perioden geen volledig uitsluitsel geeft. Notitie update quickscan

14 Literatuur Broekhuizen, S., B. Hoekstra, V. van Laar, C. Smeenk, en J.B.M. Thissen, Atlas van de Nederlandse zoogdieren. KNNV Uitgeverij, Utrecht. Diepenbeek, A. van, Veldgids Diersporen (tweede druk, 2003). KNNV Uitgeverij, Utrecht. Internet»»» Google Earth Notitie update quickscan

15 B u r o M a e r l a n t D o r p s s t r a a t A A D u s s e n T E i n f B u r o M a e r l a n t. n l I w w w. B u r o M a e r l a n t. n l K v K Notitie update quickscan