Schrijnen van de imams van de imamiyya Ilse Sturkenboom

Transcriptie

1 Schrijnen van de imams van de imamiyya Ilse Sturkenboom Inleiding Boven de graven van verschillende imams van de twaalver shi iten (imamiyya) zijn er in de loop van de tijd schrijnen gebouwd. Er is een subtiel verschil tussen een mausoleum en een schrijn. Mausolea zijn doorgaans gebouwd voor een seculier persoon terwijl in een schrijn alleen een geestelijke kan zijn begraven. 1 Er zijn verschillende namen voor schrijnen waarbij het Arabische woord mashhad refereert aan een graf van een martelaar van de familie van Alī. Over dit specifieke soort schrijn zal dit essay gaan. 2 Schrijnen boven het graf van imams werden vanaf de tijd van het schrijn van de derde imam Hussayn gebouwd op de plaats waar de imam stierf. Allen zouden de imams volgens de shi iten martelaar zijn, in sommige gevallen is dit echter te betwijfelen. Hieronder zal antwoord worden gegeven op de volgende twee vragen: Wanneer ontstonden de schrijnen van twaalver imams? Hoe werd vorm gegeven aan een nieuw gebouwtype (een shi itisch schrijn)? De schrijnen Zeven van de elf overleden imams hebben een schrijn, deze schrijnen bevinden zich in de steden Najaf, Kerbala, Bagdad, Mashhad en Samarra.(afb. 1,2) De vier imams die geen schrijn hebben, al- Hasan, Alī Zayn al- Ābidīn, Muhammad al- Bāqir en Ja far al Sādiq, liggen begraven op de Al- Baqī begraafplaats in Medina. 3 De plaatsen van alle schrijnen zijn belangrijke steden geworden voor shi iten en ze trekken vele pelgrims aan. In de meeste gevallen ontwikelden deze steden zich door het belang dat aan het schrijn werd gehecht, Bagdad en Samarra waren echter al belangrijke steden binnen het Abassidenrijk. De meeste schrijnen werden gebouwd in de Buyidenperiode, in de 10 de eeuw. De schrijnen van Alī en Hussayn werden eerder gebouwd, maar na verwoesting door de anti- shi itische Abassidenkalief Mutawikkil rond 850, werden ze in de Buyidenperiode weer opgebouwd 4. Het Askariyayn schrijn van de tiende en elfde imam in Samarra werd begonnen onder de Hamaniden in 944, maar werd later ook onder de Buyiden veranderd. 5 De Buyiden waren waarschijnlijk shi iten, 6 wat gezamenlijk met een culturele bloei in het voordeel van de shi iten werkte. Een tweede bouwperiode was er tijdens de heerschappij van de shi itische Safawieden in de 16 de en 17 de eeuw. Door de grootschalige veranderingen van de Safawieden aan de schrijnen van imams is het deze periode waar de schrijnen vandaag nog grotendeels hun voorkomen aan ontleden. In de 19 de eeuw werd door de Qājār shāh Nāsiru d- Din Shāh ornamentiek toegevoegd aan verschillende schrijnen, het meest in het oogspringende hiervan zijn de koepels van de schrijnen in Kerbala, Bagdad en Samarra die hij liet vergulden. 7 1 Lisa Golombek en Donald Wilber: The Timurid Architecture of Iran and Turan, New Jersey 1988 vol I, pp. 88, 89 2 Lisa Golombek en Donald Wilber: Op. Cit. Noot 1, p Moojan Momen, An Introduction to Shi i Islam, New Haven, Londen 1985, pp Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, pp Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, p Volgens Momen waren de Buyiden zeker shi iten, maar er bestaat twijfel over of ze twaalver shi iten waren of dat ze tot de Zaydī- sekte behoorden. Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, p. 75 Ook volgens Halm waren de Buyiden shi ieten Heinz Halm, Shi ism, Edinburgh 2004 (2 de ed.), p Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, p

2 Afbeelding 2 (boven) De plaatsen waar de schrijnen van de imams zich bevinden De cijfers verwijzen naar afb. 1 Bewerking van: 970/BlankMaps/The%20Middle%20East.gif Afbeelding 1 (links) De twaalf imams Uit: Heinz Halm, Shi ism, Edinburgh 2001 (2de ed.), p. 30 Moojan Momen, An Introduction to Shi i Islam, New Haven, Londen 1985, fig. 3 section2/section3/pictures/najaf7.jpg Afbeelding 3 en 4 Het schrijn van Alī ibn Abī Tālib in Najaf - 2 -

3 Na verwoesting van het schrijn van Alī in Najaf (afb. 3 en 4)) rond 850 werd het weer opgebouwd door de Buyidenleider Adudu d Dawla in de 10 de eeuw. Doordat er vele veranderingen uit de 17 de eeuw, de Safawiedenperiode, stammen 8, is het moeilijk te bepalen hoe dit schrijn er onder de Buyiden of zelfs daarvoor uit heeft gezien. Mausolea en schrijnen bestonden nog niet zo lang in het midden oosten, het eerste mausoleum werd bijvoorbeeld gebouwd in 862 voor kalief al- Muntasir in Samarra. 9 Hierdoor heeft er tijdens de Buyidenperiode waarschijnlijk nog geen duidelijk gebouwtype bestaan voor schrijnen en mausolea, laat staan voor shi itische schrijnen. Naar het schrijn van Alī kijkend vallen een aantal kenmerken van dit gebouw op. Het eerste is de koepel, waar de eerste imam onder begraven zou liggen. Koepels kwamen al voor de islam voor in het midden oosten, namelijk in vuurtempels van de zoroasters, maar ook werden deze in het westen gebruikt voor mausolea. Vandaag kennen we koepels in het middenoosten vooral van moskeeën, maar in de 10 de eeuw was dat nog niet het geval. In 10 de eeuwse mausolea werden koepels wel toegepast, bijvoorbeeld in het Samanidenmausoleum in Bukhara (Oezbekistan), dus is het zeker niet onmogelijk dat deze ook in de schrijnen van de Buyiden werden gebruikt. Een tweede opvallend punt is dat het daadwerkelijke schrijn zich bevindt op een binnenplaats, tussen vier muren. Een dergelijke binnenplaats komen we veel tegen in moskeeën en madrasas in Irak en Iran en is een gebiedseigen aspect te noemen. Ook de boogvormige nissen met een puntje aan de bovenkant, de iwans, vormen een aspect dat zeer gebiedseigen is. Over de oorsprong van de twee minaretten bij de ingang van het schrijn kan weinig twijfel bestaan. Deze stammen uit moskeearchitectuur, hoewel ze in het geval van een schrijn of een madrasa hun functie van het oproepen tot gebed verloren hebben. In dit Safawiedenschrijn is dus de vormentaal gebruikt die eigen is aan islamitische gebouwen van het gebied. De laatste verandering aan dit schrijn is de vergulding van de koepel en de minaretten rond de helft van de 18 de eeuw door Nādir Shāh 10, een shāh van de Afshadridendynastie in Iran. Het schrijn van Hussayn (afb. 5) lijkt als gebouwtype erg op het schrijn van zijn vader. Het schrijn op een binnenplaats, de vergulde koepel, de minaretten en de iwans zijn allemaal elementen die we ook in het schrijn van Alī terug vinden. Net als het schrijn van Alī werd het schrijn van Hussayn verwoest door kalief Mutawakkil en weer op gebouwd door de Buyiden Adudu d Dawla, waarna vele veranderingen volgden. 11 In het schrijn Kāzimayn (de twee Kāzims) liggen de zevende en de negende imam begraven. (afb. 6) Beide werden in eerste instantie begraven in de Quraysh begraafplaats in wat nu een buitenwijk van Bagdad is. 12 In de Buyidentijd werd een schrijn boven deze twee graven gebouwd. Het huidige schrijn stamt uit de Safawiedenperiode, de vroege 16 de eeuw. 13 Hoewel er duidelijke overeenkomsten zijn tussen dit schrijn en de schrijnen van Alī en Hussayn, zijn er een aantal verschillen aan te wijzen. Het meest in het oog springend zijn de twee koepels van het schrijn, boven de graven van de twee Kāzims. Andere punten zijn dat dit schrijn vier minaretten heeft in plaats van twee en houten zuilen. Voor het eerst werd dit schrijn verguld door de Qājār āghā Muhammad Shāh in 1796 en nog een keer in 1850 door Nāsiru d- Din Shāh 14. Onderweg van Medina naar de net verslagen kalief Ma mūn in Marv (huidig Mary in Turkmenistan) werd de achtste imam ar- Rīda martelaar in het plaatsje Tūs. Over zijn graf in 8 Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, p Henri Stierlin, Islam van Bagdag to Córdoba: vroege architectuur van de 7 e tot de 13 e eeuw, Keulen 2002, p Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, p Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, p Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, p Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, p Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, p

4 Afbeelding 5 Het schrijn van al- Hussayn in Kerbalahttp:// Afbeelding 6 Kāzimayn, het schrijn van Mūsā al- Kāzim en Muhammad al- Jawād in BagdadFoto: Underwood, 1920, Archnet.org Afbeelding 7 Het schrijn van Alī al- Ridā in Mashhad Afbeelding 8 Askarīyayn, het schrijn van Alī al- Hādī en al- Hassan al- Askarī in Samarra Moojan Momen, An Introduction to Shi i Islam, New Haven, Londen 1985, fig

5 Tūs werden verschillende schrijnen gebouwd die weer verwoest werden. Het huidige schrijn stamt uit de 14 de eeuw en werd gebouwd door de tot het shi isme bekeerde Mongoolse Sultān Muhammad Oljeitu. 15 (afb. 7) Rond dit schrijn ontwikkelde zich de stad Mashhad. Hoewel het schrijn dezelfde soort plattegrond heeft als de eerder besproken schrijnen, is de koepel afwijkend van de andere. Hadden de andere koepels een soort uivorm, deze koepel heeft een minder sterke bolling en een kleinere punt. Ook staat deze koepel op een hoge trommel. Dit komt doordat deze twee- tot driehonderd jaar eerder is gebouwd dan de koepels van andere schrijnen. In de 14 de eeuw, de Ilkhanidenperiode, werden koepels vaak zo gebouwd. We hebben hier e maken. De ornamentiek op het schrijn is echter, net als bij de andere schrijnen het geval is, voornamelijk afkomstig uit de Safawiedenperioden en wijkt hierdoor niet af. Als eerste van de schrijnen werd dit schrijn verguld, in 1607 door Shāh Abbās I. 16 Iets anders dat je in Mashhad tegen komt en niet bij de schrijnen in Irak, is dat er veel omheen werd gebouwd. Aan het einde van 15 de eeuw werd de moskee van Gawhar Shād gebouwd en later werden hier een aantal theologische scholen aan toegevoegd. Zo ontwikkelde zich een heilig gebied. Alī al- Hādī en zijn zoon Hasan al- Askarī werden beide in een schrijn begraven in Samarra.(afb. 8) Het schrijn werd gebouwd in 944 door de Hamanidenleider Nāsiru d- Dawla en werd later vergroot en geornamenteerd onder de Buyiden en de Safawieden. De koepel werd verguld door Nāsiru d- Dīn Shāh in Door de aanslag van 22 februari 2006 is hier echter weinig meer van over... Naast dit schrijn is er een moskee waaronder zich een grot bevindt. In deze grot zou de twaalfde imam in verborgenis zijn gegaan. Er is een versperde deur in de grot, Bāb al- Ghayba, waardoor de Mahdī in ghayba zou zijn gegaan. 18 Resente veranderingen met betrekking tot schrijnen zijn vooral van stedenbouwkundige aard. In Mashhad werden onder Reza Shāh ( ) grote monumentale assen getrokken. 19 (pp.9) Natuurlijk werd dit gedaan voor een betere infrastructuur, maar met deze assen werd ook het heilige gebied rond het schrijn van de achtste imam geaccentueerd door de assen naar deze plaats te laten lopen en een ronde weg erom heen te trekken. Recentelijk is het gebied nog meer vrij gelegd door een grote groene band rond het gebied te maken waardoor het als het ware op een voetstuk werd geplaatst.(afb. 10) Dergelijke assen zien we ook verschijnen in de eerste helft van de 20 ste eeuw in Irak. 20 Behalve de assen naar de schrijnen van Hussayn en zijn halfbroer Abbās in Kerbala, werden deze twee schrijnen ook ruimtelijk met elkaar verbonden door een brede straat.(afb. 11) Vanaf 1995 is er tussen de twee schrijnen een drieverdiepingenhoog winkelcomplex gebouwd. 21 Afbeelding 9 Het schrijngebied in Mashhad Foto: Michel Ecochard, Archnet.org 15 Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, p Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, p Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, p Moojan Momen, Op. Cit. noot 3, p Spiro Kostof, The City Assembled: The Elements of Urban Form Through History, Londen 1992, p Spiro Kostof, Op. Cit noot 19, p

6 Afbeelding 10 Het schrijngebied in Mashhad Afbeelding 11 Het gebied rond de schrijnen van al- Hussayn en Abbās in Kerbala 35.stm Conclusie De schrijnen van imams werden over het algemeen gebouwd onder de Buyiden en de Safawieden. Het is niet verwonderlijk dat beide dynastieën shi itische leiders hadden die waarde hechtten aan de bouw van deze schrijnen. Door vele veranderingen onder de Safawieden zijn de schrijnen te herkennen als gebouwen uit deze periode. Voor schrijnen werd gebruik gemaakt van bestaande elementen van gebouwen in de regio: binnenplaatsen, iwans, koepels en minaretten. Deze elementen zijn dus niet typisch voor shi itische architectuur. Echter werd er in de schrijnen van de imams wel een bepaalde combinatie gemaakt, waardoor de shi itische schrijnen een eigen gebouwtype gingen vormen en als zodanig te herkennen zijn. In het begin van de 17 de eeuw werd de koepel van het schrijn in Mashhad verguld, waarna alle schrijnen van de imams in de 19 de eeuw een vergulde koepel en eventueel andere vergulde elementen hadden. Het grootste gedeelte van deze verguldingen werd gedaan door de Qājār shāh Nāsiru d- Din Shāh. Deze gouden koepels zijn nu een belangrijk punt van herkenning voor een shi itisch schrijn. In de 20 ste eeuw werden de schrijnen in Mashhad en Kerbala nog meer benadrukt door monumentale assen naar de schrijnen toe te trekken en ruimte eromheen vrij te laten

7 Bibliografie Golombek, Lisa en Wilber, Donald: The Timurid Architecture of Iran and Turan, New Jersey 1988 vol. I Halm, Heinz Shi ism, Edinburgh 2004 (2 de ed.) Kostof, Spiro The City Assembled: The Elements of Urban Form Through History, Londen 1992 Momen, Moojan, An Introduction to Shi i Islam, New Haven, Londen 1985 Stierling, Henri, Islam van Bagdag to Córdoba: vroege architectuur van de 7 e tot de 13 e eeuw, Keulen