De Digitale Kokerjuffer

Transcriptie

1 De Digitale Kokerjuffer Jaargang 9, Nummer 15: januari 2013 Digitale nieuwsbrief van de EIS werkgroep Trichoptera Amsterdam / Gent, januari 2013 Deze nieuwsbrief is bedoeld om geïnteresseerden in kokerjuffers of schietmotten op de hoogte te brengen van recente ontwikkelingen over Trichoptera. De vorige nummers zijn te downloaden op de werkgroeppagina van EIS-Nederland: Bijdragen over Trichoptera zijn welkom. Het volgende nummer wordt voorzien voor juli U kunt uw bijdragen mailen aan de redactie: david.tempelman@grontmij.nl of koen_lock@hotmail.com. Adressen van de redacteurs: Koen Lock David Tempelman Merelstraat 27 Postbus Gent 1090 HC Amsterdam tel In dit nummer: Jaarverslag werkgroep Trichoptera David Tempelman & Koen Lock 2 Limnephilus hirsutus nieuw voor Vlieland... David Tempelman 4 Nieuwe vondsten van Molanna albicans en nieuwe vondsten van enkele bijzondere Limnephilus-soorten in het Dwingelderveld Maria Sanabria & David Tempelman 6 Ernodes articularis opnieuw in Vlaanderen... Koen Lock 12 Nieuwe vondst van Holocentropus insignis bij het Esmeer David Tempelman & Koen Lock 13 Schietmotten op Waarneming.nl in David Tempelman 16 Schietmotten aan de Beekloop en de Maaij bij Bergeijk (Brabant), met nieuwe vondsten van Oxyethira falcata... David Tempelman & Maria Sanabria 18 Schietmotten van het Vechtplassen-gebied Casper Zuyderduyn & David Tempelman 22 Ontwikkeling van een biodiversiteits-chip voor de biomonitoring van benthische macro-invertebraten in Vlaanderen: een case-study met kokerjuffers (Trichoptera; Insecta)... Sophie Gombeer 30 De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 1

2 Jaarverslag werkgroep Trichoptera 2012 David Tempelman & Koen Lock In het jaar 2012 werd heel wat onderzoek uitgevoerd naar schietmotten en dit leverde het nodige aan bijzondere waarnemingen op. Een aantal opmerkelijke vondsten volgen hieronder. In verschillende gevallen is er al over gepubliceerd. Het jaar begon met de vangst van een mannetje Parachiona picicornis langs de Roode Beek (Nationaal Park Meinweg, Limburg) op 16 maart, de eerste vondst in Nederland sinds 47 jaar en bovendien nieuw voor de Meinweg (Digitale Kokerjuffer nr. 14). Op 16 april vonden we tijdens een zoektocht naar Brachycentrus subnubilus in de Dinkel (Twente) poppen van deze soort en vlogen zo n 10 volwassen dieren rond. Dit ondanks de kou; het was 11 C maar zonnig. In mei bleek Notidobia ciliaris op talrijke plekken in het Vechtplassengebied aanwezig. Deze soort, die tijdens intensief macrofauna-onderzoek vanaf de jaren 80 slechts enkele keren als larve werd gevonden in deze regio, is hier nu algemeen te noemen. In mei 2012 werd Zuid-Limburg bezocht en langs de Geul bij Bunde Ecclisopteryx dalecarlica door Maria Sanabria als nieuwe soort voor Nederland ontdekt (Digitale Kokerjuffer 14). Deze soort werd in dezelfde periode ook aangetroffen in België langs de Lomme (bij Mirwart en bij Hatrival). Over deze soort is een publicatie in de maak. Mei leverde verder een waarneming op van Hagenella clathrata, uit Tienhoven, de eerste waarneming in tientallen jaren uit laag Nederland (Digitale Kokerjuffer 14). In België werden in 2012 door Koen Lock maar liefst drie nieuwe soorten voor België aangetroffen: in mei werd Oxyethira simplex aangetroffen in Tourbières de Roumont (provincie Luxembourg). Enkele dagen later werd bij Étang des Epioux (bij Florenville, provincie Luxembourg) de eerste Hydroptila tineoides gevonden en in juni werd Holocentropus insignis aangetroffen op de Kalmthoutse Heide (provincie Antwerpen). Over deze soorten is een publicatie in de maak. Vanaf eind april hebben we op talrijke plekken met licht gevangen: in Nederland werden op Vlieland, Haren, Ankeveen, Tienhoven, Spiegelplas, Dwingelderveld en Kaaistoep meerdere nachten gevangen. Daarbij bleek dat stilstaande wateren zoals duinplassen en vennen talrijke bijzonderheden herbergen. Op Vlieland werden Limnephilus luridus en L. hirsutus gevonden, het Dwingelderveld leverde drie waarnemingen op van Molanna albicans en Koen Lock ving bij het Esmeer de eerste Holocentropus insignis sinds 40 jaar. In zuidoost Brabant werd de als zeer zeldzaam beschouwde microschietmot Oxyethira falcata aangetroffen. Voor de bijzonderheden zie verderop in deze Digitale Kokerjuffer. In de Voerstreek werd voor het eerst sinds 1942 in Vlaanderen terug Ernodes articularis gevonden en dit betrof tevens de eerste waarneming voor de provincie Limburg (zie verderop in deze Digitale Kokerjuffer). Zuid-Limburg werd ook onderzocht: we vingen met licht langs de Geul bij Bunde, Houthem en Epen (Volmolen), langs de Rode Beek bij Gitstappermolen en Vlodrop-Station, de Bosbeek bij Venhof, langs de Worm en langs de Niers. Onder andere Ceraclea albimacula en Athripsodes albifrons werden hierbij op verschillende plekken langs de Geul aangetroffen. De Bosbeek en de Rode Beek leverden de bijzonderste vondst op: hier werden enkele De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 2

3 Ithytrichia lamellaris aangetroffen, de eerste vondsten sinds ongeveer 80 jaar! De waarnemingen van de Meinweg in 2012 zijn in een artikel samengevat, wat aan het Maandblad van het Natuurhistorisch Genootschap Limburg is aangeboden. In half oktober leverde een dag roeien op Nieuwkoop talrijke Limnephilus nigriceps en enkele Limnephilus politus op. Ook in 2012 waren Waarneming.nl en Waarnemingen.be een belangrijke bron van waarnemingen. Zo werd een bijzonder late waarneming gedaan van Limnephilus vittatus: op 4 november 2012 fotografeerde Natasja Nachbar deze mooie soort in de duinen bij Bakkum. Psychomyia pusilla werd op 27 mei 2012 door Niels-Jan Dek verzameld in Yerseke, Zeeland; de soort is niet nieuw voor Zeeland, maar de waarneming is heel opmerkelijk, want larven zijn gebonden aan (zoete!) beken en rivieren, en ook wel kanalen, die in Zeeland niet voorkomen. Eén dag later werd de soort trouwens nieuw gevangen voor de provincie Noord- Holland, waar de soort massaal op licht afkwam langs het Amsterdam-Rijnkanaal (Digitale Kokerjuffer 14). Van Limnephilus elegans werden in 2012 tien waarnemingen geplaatst, onder andere bij Woudrichem (provincie Brabant, waargenomen door Ernst-Jan van Asseldonk) en Soest (provincie Utrecht, waargenomen door Violet & Remco), wat beide nieuwe gebieden zijn voor deze soort. De waarnemingen van Waarneming.nl worden verderop in deze nieuwsbrief besproken. Op Waarnemingen.be werden vier waarnemingen geplaatst van Limnephilus vittatus, die heel recent, in 2011, nog voor het eerst in bijna 100 jaar in België was teruggevonden. Behalve publicaties in De Digitale Kokerjuffer werd ook gepubliceerd in Lauterbornia (over Oligostomis reticulata), in International Journal of Limnology (een overzicht van de Vlaamse Trichoptera) en in Bulletin van de Koninklijke Belgische Vereniging voor Entomologie (checklist Belgische Trichoptera). Ondertussen vordert het werk aan de Entomologische Tabel. Inmiddels is van ongeveer 100 soorten zowel het mannelijk als vrouwelijk genitaal gefotografeerd (in drie aanzichten). Met dank aan: terreinbeheerders, die ons vergunningen verleenden voor het doen van onderzoek, talrijke waarnemers die waarnemingen plaatsten en/of materiaal aanleverden, Maria Sanabria, Bram Koese, Casper Zuyderduyn en Lenze Hofstee voor hun hulp bij het vangen van schietmotten, Brigitta Eiseler en Peter Neu voor het uitlenen van materiaal en voor hun hulp bij determinaties van bijzondere soorten en de Uyttenboogaart-Eliasen Stichting voor het financieel ondersteunen van veldwerk naar schietmotten. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 3

4 Limnephilus hirsutus nieuw voor Vlieland David Tempelman Op Vlieland werden in 2011 en 2012 verschillende nieuwe soorten Trichoptera ontdekt voor dit Waddeneiland. Ook bleek uit een artikel over de macrofauna op Vlieland uit 1947 dat nog enkele soorten voorkwamen die nog niet in de EIS-databank zaten. Zodoende kwam het aantal Vlielandse soorten op 16 (Tempelman, 2012). Eén van de opmerkelijk nieuwe soorten van 2012 was Limnephilus luridus (1 op 26 mei 2012). Van deze soort werd op 15/16 juli 2012 de tweede vondst voor Vlieland gedaan: 1 werd op licht gevangen op dezelfde locatie, het Biologisch Veldstation op het kazerneterrein. De soort staat als zeer zeldzaam te boek (Higler, 2008). Door Lenze Hofstee werd later in 2012 nog een nieuwe soort gevonden: Limnephilus hirsutus. Een mannetje werd op 3 september 2012 gevangen op licht in het Biologisch Veldstation, gelegen naast de Grammotaulius-vijver, een helder duinmeertje zonder een mij verder bekende naam, gelegen in de zuidwestelijke duinen van Vlieland pal ten noordwesten van voormalig Cavalerie Schietkamp de Hors (N.B. 53,2541 O.L. 4,9416, hoogte 4 m boven N.A.P.) (Fig. 1, 2). Op dezelfde avond ving hij nog Grammotaulius nitidus (2 ), Limnephilus affinis (1 ) en Limnephilus marmoratus (3 ). Het aantal soorten voor Vlieland is daarmee tot 17 gestegen. Fig. 1. Vangopstelling op 15 juli 2012 op het Veldstation Vlieland. Fig. 2. Uitzicht op de Grammotaulius-vijver in de duinen van westelijk Vlieland op 13 mei Foto s Lenze Hofstee. Limnephilus hirsutus is in Nederland zeer zeldzaam. De atlas vermeldt slechts vier recente (= na 1980) vondsten. Deze liggen alle in het oosten van het land. Uit het westen zijn ook oudere waarnemingen bekend, waaronder in de duinen op de grens van Noord- en Zuid-Holland (Higler, 2008). Recent werd de soort door Casper Zuyderduyn aangetroffen in de duinen bij Leiden op De Klip. Hier werd de soort gedurende meerdere vangavonden aangetroffen (Zuyderduyn, 2011). Echter, op geen van de Waddeneilanden, noch in Groningen of Friesland is de soort ooit aangetroffen. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 4

5 De schietmot lijkt qua uiterlijk op verschillende andere soorten Limnephilus, vooral op L. affinis. Het mannelijk genitaal heeft echter kenmerkende parameren met voor de top een stekelig, zijwaarts uitsteeksel wat bij geen andere soort voorkomt. Ook de rest van het genitaal verschilt van andere soorten. In de voorvleugel is de discoïdaalcel lang, tweemaal zo lang als de steel. Fig. 3. Limnephilus hirsutus, Vlieland, Grammotaulius-vijver (3 september 2012). Links: voorlijf lateraal; midden: genitaal van lateraal, met uitgestoken parameren en aedeagus (op deze foto verborgen achter het parameer); rechts: parameren (aan weerzijden) en aedeagus (in het midden) van dorsaal. Fig. 4. Limnephilus hirsutus Vlieland, Grammotaulius-vijver (3 september 2012). Boven: voorvleugel, met afwisselend donker en licht getekende vleugeladers; onder: achtervleugel, met dikke en in het midden verdonkerde subcosta. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 5

6 Referenties Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera). Uitgave EIS-Nederland. Leiden, 248p. Tempelman, D. (2012). Nieuwe kokerjuffers en schietmotten op Vlieland. De Digitale Kokerjuffer 14, Zuyderduyn, C. (2011). Lichtvangsten veldstation De Klip bij Wassenaar in De Digitale Kokerjuffer 13, Met dank aan Lenze Hofstee / Stichting Natuuronderzoek Nederland voor het vangen van schietmotten op Veldstation Vlieland. Zonder zijn inspanningen voor de veldbiologie op Vlieland waren deze bijzondere soorten nooit ontdekt. Dank aan Peter Neu (Trier) voor het bevestigen van de determinatie van L. hirsutus. Dank ook aan mijn werkgever, Grontmij team Ecologie voor gebruik van faciliteiten. Nieuwe vondsten van Molanna albicans en nieuwe vondsten van enkele bijzondere Limnephilus-soorten in het Dwingelderveld Inleiding Maria Sanabria & David Tempelman Van ongeveer twee derde van de soorten Trichoptera in de Benelux leeft de larve in stromende wateren. Eén derde van de soorten leeft vooral in stilstaande wateren. Daaronder zijn veel interessante en zeldzame soorten. Eén van deze soorten is Molanna albicans en verder zijn verschillende zeldzame Limnephilus-soorten vooral in stilstaande wateren te vinden. Molanna albicans was in de jaren 40 van de vorige eeuw verschillende keren als adult gevangen in het Dwingelderveld. Om te weten te komen of deze en andere soorten in het Dwingelderveld (nog) voorkomen, ondernamen we in 2012 verschillende vangacties. Methode Op vier locaties in het Dwingelderveld, gedurende de periode begin juli tot midden september, werd in 2012 naar schietmotten gezocht. Overdag werd met sleepnetten gezocht naar Trichoptera. s Avonds werden de Trichoptera werden met lichtvallen gevangen. Op 9, 10 en 11 juli 2012 werd een lamp met actinisch licht en een Leuchtturm ingezet (Fig. 1). De Leuchtturm werd geplaatst pal langs de oevers van de Davidsplassen, de Kralooërplas en het nieuw gegraven ven bij de Anserdennen. De lamp werd bij zonsondergang aangezet. We vingen gedurende één tot twee uur na zonsondergang. In de periode augustus tot september 2012 werd viermaal een lamp ingezet bij het Biologisch Veldstation Anserdennen. Deze locatie ligt ongeveer 200 m verwijderd van het meest nabij gelegen water, het nieuw gegraven ven bij de Anserdennen. Fig. 1. Leuchtturm met enorme aantallen Oecetis ochracea. Nieuw vennetje bij Anserdennen, 11 juli Foto David Tempelman. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 6

7 Locaties De vier locaties liggen alle in het natuurgebied Dwingelderveld in Drenthe (Fig. 2). Fig. 2. Ligging van het Dwingelderveld in Drenthe. Het Dwingelderveld is een groot natuurgebied in zuidwest Drenthe. Een korte indruk van de vanglocaties volgt hieronder. Davidsplassen De Davidsplassen liggen in het noordwestelijk deel van het Dwingelderveld en liggen niet ver van de bosrand. Tussen het open water van de plas en het bos bevindt zich een vrij brede strook van zompige heidevegetatie, met allerlei vermoedelijk zomerdroge poeltjes (Fig. 3a). De Davidsplassen zelf zijn een groot, open water (Fig. 3b). De lamp werd pal langs het open water gezet. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 7

8 Fig. 3a. Zompige heide tussen het open water van de Davidsplassen en de bosrand (links) en Fig. 3b. noordrand van de Davidsplassen gezien in zuidwestelijke richting (rechts). Foto s 9 juli Kralooërheide De Kralooërheide is een zeer open heideterrein met een groot, ondiep ven erin: de Kralooërplas. De lamp werd hier vlak langs het water gezet (Fig. 4). Fig. 4. Vanglocatie Kralooërplas. Foto s genomen op 10 juli Nieuw vennetje bij de Anserdennen Dit ven is recent (hooguit 3 jaar geleden) uitgegraven. Het is zeer ondiep (10-30 cm) en heeft een harde zandbodem, waar nog vrijwel geen bagger op ligt. Langs de oevers groeit vooral pitrus en in het water knolrus. Langs de zuidoever is een bosperceel, wat deels moerasbos bleek te zijn (Fig. 5). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 8

9 Fig. 5. Anserdennen Vanglocatie nieuw vennetje Anserdennen, aan de zuidwestkant van het Dwingelderveld. Foto genomen op 11 juli De vanglocatie Anserdennen ligt net buiten het Dwingelderveld op een vochtige, extensief beheerd grasland dat een overgang vormt tussen bos en hei (Fig. 6). Het open water van het dichtstbijzijnde ven van het Dwingelderveld bevindt zich op ongeveer 300 m afstand van de vanglocatie. Een aangrenzend bosperceel blijkt een moerasbosje, met zelfs een bospoel waarin Sphagnum aanwezig was. Fig. 6. Vanglocatie Anserdennen. Foto genomen op 7 augustus 2011 door Lenze Hofstee. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 9

10 Resultaten De resultaten staan in onderstaande tabel. Tabel 1. Vangsten van schietmotten in het Dwingelderveld in Soortbesprekingen Enkele opvallende waarnemingen worden hieronder besproken. Molanna albicans Locatie Davidsplassen Kralooërheide nieuw vennetje Anserdennen Anserdennen Anserdennen Anserdennen bij Anserdennen N.B. 52,808 52,799 52,789 52,787 52,787 52,787 52,787 O.L. 6,378 6,422 6,367 6,365 6,365 6,365 6,365 hoogte (m boven N.A.P.) datum 9-jul jul jul aug. '12 10-aug sep sep-12 Hydroptilidae Hydroptila sparsa 2 vr Polycentropodidae Cyrnus flavidus 1 vr Holocentropus dubius 1 mn Neureclipsis bimaculata 3 vr Ecnomidae Ecnomus tenellus 50 5 Phryganeidae Agrypnia varia 2 2 mn, 1 vr 2 mn 1 mn Molannidae Molanna albicans 1 mn 1 mn 1 mn, 1 vr Molanna angustata 1 mn Leptoceridae Leptocerus tineiformis 2 vr Mystacides longicornis 2 2 Oecetis lacustris 50 1 mn, 13 vr 1 Oecetis ochracea Triaenodes bicolor 2 mn 100 Limnephilidae Glyphotaelius pellucidus 1 mn Limnephilus auricula 1 mn 2 mn Limnephilus flavicornis 1 mn 1 mn 3 mn 6 mn, 2 vr Limnephilus griseus 2 mn 2 mn, 1 vr Limnephilus lunatus 1 vr 1 vr Limnephilus luridus 4 vr 1 1 vr Limnephilus marmoratus 1 mn 1 vr 1 mn Limnephilus stigma 1 mn Limnephilus vittatus 3 mn, 1 vr 2 mn, 1 vr In ons onderzoek werd deze soort driemaal aangetroffen. Op drie van de vier vangavonden in juli 2012 de soort gevonden. Op 9 en 10 juli 2012 waren de omstandigheden redelijk, met zo n graden en niet teveel wind. Op 11 juli 2012 werd de soort tijdens matige omstandigheden gevonden: een flinke zuidwester bij koele omstandigheden (zo,n 10 graden). Tijdens de vierde vangnacht (12 juli 2012) was het erg koud en werd geen enkele schietmot gevonden. Molanna albicans is iets kleiner dan de zeer algemene, en ook in Drenthe aanwezige Molanna angustata. De hals is bezet met lange gele haren (Fig. 7), wat bij Molanna angustata niet het geval is. Andere verschillen betreffen de genitalia. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 10

11 Fig. 7. Molanna albicans, Dwingelderveld (9 juni 2012). Foto Koen Lock. De soort werd in Nederland voor het laatst gevangen in de jaren negentig. In 1994 werden larven gevonden in het Esmeer, een pingo-ruïne in het noorden van Drenthe en in 1995 in de Meeuwenplas (Dwingelderveld). De soort vliegt vooral in juni. De meeste volwassen dieren werden in Nederland verzameld in 1944 in het Dwingelderveld (Kralooërplas, Davidsplassen) en het Esmeer, een pingo-ruïne in noordelijk Drenthe, gelegen ten noordoosten van het Fochtelooërveen. De enige waarneming buiten Drenthe betreft een imago dat in 1977 werd verzameld in Ubbergen (Oude Waal) (Higler, 2008; gegevens database EIS-Nederland). De waarnemingen in 2012 zijn dus alle gedaan op reeds bekende locaties. Molanna albicans is een palaearctische soort. In Duitsland komt hij vooral in de noordelijke gebieden voor. Er zijn vondsten bekend van de deelstaten Saksen, Mecklenburg- Voorpommeren, Brandenburg en Sleeswijk-Holstein. Verder komt de soort voor in Oostenrijk, Scandinavië. Engeland, Schotland en Ierland. Waarschijnlijk is het een boreoalpiene soort. De vondst in Nederland bevestigt het noordelijke verspreidingsgebied (Tobias & Tobias, pers. comm.). In België is de soort nog nooit gevonden. Buiten Europa is de soort bekend uit Canada en de VS. Limnephilus griseus werd tweemaal in september 2012 aangetroffen. Vennen is één van de genoemde habitats voor deze soort. In Drenthe zijn drie vondsten van vóór 1980 bekend, echter niet van het Dwingelderveld. De soort werd vroeger zeer verspreid in Nederland aangetroffen, maar staat nu als zeer zeldzaam te boek (Higler, 2008). Het is een forse Limnephilus-soort met een opvallend vleugelpatroon. Limnephilus luridus werd op drie van de vier vangnachten van 9 tot 12 juli 2012 aangetroffen. De soort was reeds bekend van het Dwingelderveld. Ook L. luridus wordt zeer zeldzaam genoemd, maar in 2012 werden vondsten bekend uit Haren (prov. Groningen, lichtvangst L. Hofstee, det. D. Tempelman), Vlieland (zie het voorgaande artikel in deze digitale kokerjuffer) en Westzaan (prov. Noord-Holland, lichtvangst Matty Berg, det. D. Tempelman). Het is een middelgrote Limnephilus-soort met een algeheel bruinachtig voorkomen. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 11

12 1 Limnephilus stigma werd op 10 september 2012 aangetroffen bij het Veldstation Anserdennen. De soort wordt vrij zeldzaam genoemd (Higler, 2008) en wordt vooral in oostelijk Nederland gevonden. De schietmot is groot en lijkt veel op L. binotatus: de vleugel is echter geheel warmbruin, zonder verdere tekening, behalve een zeer duidelijke vleugelvlek. Limnephilus vittatus wordt ook vrij zeldzaam genoemd. De soort werd tweemaal aangetroffen bij Veldstation Anserdennen (10 en 16 september 2012). Zowel mannetjes als een vrouwtje konden worden ingezameld. Triaenodes bicolor werd vooral overdag aangetroffen. Minstens 100 individuen vlogen dansend over het water en tussen de vegetatie. De vrijwel witte, zeer lange antennen vielen erg op. Op licht werden s avonds slechts twee exemplaren gevangen. Referenties Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera). Uitgave EIS-Nederland. Leiden, 248p. Met dank aan Lenze Hofstee / Stichting Natuuronderzoek Nederland voor het gastvrije onthaal op en het vangen van schietmotten op Veldstation Anserdennen; aan Ronald Popken (Natuurmonumenten) voor het verlenen van toestemming voor het doen van dit onderzoek op het Dwingelderveld; aan Koen Lock (Gent) voor het maken van de prachtige foto van de per post opgestuurde Molanna albicans; eine Danksagung gilt auch Herrn Tobias, für seine Informationen über Molanna albicans; aan Edwin Verduin (Grontmij) voor het kaartje en dank ook de werkgever van de tweede auteur, Grontmij team Ecologie voor gebruik van faciliteiten. Ernodes articularis opnieuw in Vlaanderen Koen Lock Tot nu toe werd Ernodes articularis (Pictet, 1834) (Trichoptera: Beraeidae) in Vlaanderen enkel waargenomen in het Zoniënwoud. Op 24.VI.1942 en 1.VII.1942 werd door A. Collart telkens één vrouwtje ingezameld ter hoogte van Rouge-Cloître te Auderghem (Brussels Hoofdstedelijk Gewest). Beide exemplaren worden bewaard in de collectie van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. Op 21.VII.2012 werden één mannetje en één vrouwtje ingezameld in een kalktufbron te Remersdaal (provincie Limburg). Tijdens het slepen door de aanwezige vegetatie werd tevens een vrouwtje Wormaldia occipitalis gevangen. Eerder werden op dezelfde locatie ook al larven van Sericostoma personatum, Agapetus fuscipes, Wormaldia occipitalis en Silo pallipes gevonden. Gericht zoeken in andere kalktufbronnen in de Voerstreek moet uitwijzen of de soort ook nog op andere locaties voorkomt. Referenties Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera). Uitgave EIS-Nederland. Leiden, 248p. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 12

13 Nieuwe vondst van Holocentropus insignis nabij het Esmeer David Tempelman & Koen Lock Eén van de zeer weinige soorten Trichoptera, die uit ons land slechts uit één provincie bekend is, is de Polycentropodidae-soort Holocentropus insignis. Er zijn slechts enkele waarnemingen bekend, uit Drenthe, waarvan de laatste uit 1971 bij Wijster. Op de Rode Lijst staat de soort als verdwenen (Higler, 2008). De exacte plekken van de 20 e - eeuwse vangsten zijn niet bekend. Molanna albicans is een andere bijzondere soort. Deze soort is uit de 20 e eeuw onder andere bekend van het Esmeer (Drenthe, ligging zie Fig. 1). In een poging deze soort terug te vangen, vertrokken wij in juni 2012 naar het noorden van Drenthe. Het was gunstig weer. s Middags bemonsterden we eerst enkele kleine vennetjes, die net ten noordoosten van het Esmeer lagen. De tweede auteur ving hierbij enkele Polycentropodidae. In het veld dachten we aan een Holocentropus-soort, bv. H. stagnalis. Fig. 1. Ligging van het Fochtelooërveen en het Esmeer in noord Drenthe. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 13

14 Fig. 2. Vindplaats van Holocentropus insignis in een vennetje net ten noordoosten van het Esmeer op 26 juni Het Esmeer is op de foto niet te zien maar ligt achter de naaldbomen op de achtergrond. Bij het Esmeer (Fig. 3) troffen we een Trichostegia minor aan. Helaas brak de lamp na 5 minuten en gaven we onze Molanna albicans-poging op. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 14

15 Fig. 3. Het Esmeer, gezien vanaf de noordoever. Historische vindplaats van Molanna albicans. Foto genomen op 26 juni Bij determinatie bleek dat de vier verzamelde Polycentropodidae tot de soort Holocentropus insignis behoorden. Dit betekent de eerste vondst in ruim 40 jaar en bovendien een nieuwe vindplaats voor deze soort. De eerste auteur ving de dag voordien op de Kalmthoutse Heide ook al H. insignis, nieuw voor België (Lock et al., in voorbereiding). Referenties Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera). Uitgave EIS-Nederland. Leiden, 248p. Lock, K., D. Tempelman & M. Sanabria (in voorbereiding). Three new caddisflies (Trichoptera) for the Belgian fauna: Holocentropus insignis Martynov 1924, Hydroptila tineoides Dalman 1819 and Oxyethira simplex. Bulletin van de Koninklijke Belgische Vereniging voor Entomologie. Met dank aan Martin Snip (Natuurmonumenten) voor het verlenen van toestemming voor het doen van dit onderzoek bij het Esmeer. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 15

16 Schietmotten op Waarneming.nl in 2012 David Tempelman Nog altijd neemt het aantal waarnemingen dat wordt ingevoerd op Waarneming.nl toe. Het aantal waarnemingen in 2012 steeg ten opzichte van 2011 met zo n 70%. Veel soorten kunnen betrouwbaar van foto worden gedetermineerd, wat een flink aantal waarnemingen oplevert. Ten opzichte van 2010 is de top-drie van talrijkst ingevoerde soorten niet veranderd. Sterk gestegen is Limnephilus marmoratus en nieuw in de top-10 is Oecetis ochracea, op een gedeelde plaats met L. marmoratus. Hagenella clathrata is zijn top-10 notering kwijt. Hoewel er in 2012 meer waarnemingen dan ooit zijn gedaan van deze soort (14), zijn nu andere soorten voorgedrongen, die voorheen nog niet van foto gedetermineerd werden, zoals Tinodes waeneri en Leptocerus tineiformis. Er zijn nog verschillende algemene soorten, die vermoedelijk ook wel gefotografeerd worden, maar nog moeilijk herkend worden, zoals Hydropsyche-soorten en Oecetis furva. Ook de algemene Phryganea bipunctata is van foto niet zeker te herkennen. Tabel 1. Schietmotten op Waarneming.nl. Overzicht van de talrijkste soorten vanaf Rang Soort ' 03 '04 ' 05 ' 06 ' 07 ' 08 ' 09 ' 10 ' 11 ' 12 totaal t.o.v Mystacides longicornis (1) 2 Limnephilus lunatus (2) 3 Glyphotaelius pellucidus (3) 4 Limnephilus marmoratus (7) Oecetis ochracea Phryganea grandis (6) 7 Anabolia nervosa (8) 8 Enoicyla pusilla (4/5) 9 Limnephilus flavicornis (10) 10 Mystacides niger (4/5) 11 Agrypnia pagetana Molanna angustata Agrypnia varia Leptocerus tineiformis Tinodes waeneri Ecnomus tenellus Hagenella clathrata (9) 18 Limnephilus auricula De talrijkst ingevoerde soort is Mystacides longicornis. Dit is één van de makkelijkst te herkennen soorten schietmotten. Dit jaar waren er maar liefst 170 waarnemingen. Waarnemingen worden uit het hele land gemeld (Fig. 1). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 16

17 Fig. 1. Verspreiding van Mystacides longicornis. Bron: Waarneming.nl. Eén van de aardige zaken van het invoeren van grote aantallen waarnemingen, ook van algemene soorten, is dat meer bekend wordt over de vliegperioden. Zo werd Limnephilus lunatus dit jaar nog zeer laat waargenomen: 30 november 2012, door Gerrit Reitsma bij Zwolle. Ook bijzonder laat was Limnephilus vittatus: op 4 november 2012 fotografeerde Natasja Nachbar deze mooie soort in de duinen bij Bakkum. In onderstaande diagrammen worden de vliegtijden van de twee talrijkst ingevoerde soorten weergegeven. Fig. 2. Aantal per maand ingevoerde individuen van Mystacides longicornis (links) en Limnephilus lunatus (rechts). Bron: Waarneming.nl. Bijzondere soorten, of waarnemingen van soorten buiten het tot nu toe bekende gebied voor een soort, worden ook regelmatig ingevoerd. Psychomyia pusilla werd op 27 mei 2012 door Niels-Jan Dek verzameld in Yerseke, Zeeland; de soort is niet nieuw voor Zeeland, maar de waarneming is heel opmerkelijk, want larven zijn gebonden aan (zoete!) beken, rivieren en ook wel kanalen, die in Zeeland niet voorkomen. Eén dag later werd de soort trouwens nieuw De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 17

18 gevangen voor de provincie Noord-Holland, waar de soort massaal op licht afkwam langs het Amsterdam-Rijnkanaal (Digitale Kokerjuffer 14). Van Limnephilus elegans werden in 2012 tien waarnemingen geplaatst, onder andere bij Woudrichem (provincie Brabant, waargenomen door Ernst-Jan van Asseldonk) en Soest (provincie Utrecht, waargenomen door Violet & Remco), wat beide nieuwe gebieden zijn voor deze soort. Referenties Waarneming.nl, geraadpleegd op 28 december Met dank aan Hisko de Vries voor het gebruik van de data van Waarneming.nl en aan alle waarnemers die hun waarnemingen, meestal met foto, invoerden op Waarneming.nl. Schietmotten aan de Beekloop en de Maaij bij Bergeijk (Brabant), met nieuwe vondsten van Oxyethira falcata David Tempelman & Maria Sanabria Op 20 juni 2012 deden wij onderzoek naar schietmotten aan de Beekloop en in de Maaij bij Bergeijk. De Maaij is een natuurgebied in het zuidoosten van Brabant en ligt ongeveer 1 km van de grens met België. Het bestaat uit een aantal visvijvers die omgeven zijn door rietkragen. Het gebied is vooral bekend als een goede plek om in de regio minder algemene watervogels te zien, zoals de purperreiger. Het water is voedselrijk maar van goede kwaliteit. De bodem is zanderig. Het gebied wordt beheerd door Natuurmonumenten (Fig. 1). Langs de oostkant van het gebied stroomt de Beekloop. De Beekloop ontspringt net over de grens in België. In Nederland stroomt de beek eerst oostelijk langs het natuurreservaat De Watering. Allerlei kleine stroompjes uit het natuurreservaat en in mindere mate van het achterliggende landbouwgebied komen uit in de Beekloop, terwijl die langs het natuurreservaat stroomt. De Beekloop wordt echter voor het grootste deel gevoed door waterinlaat uit het Bochelt. Zonder waterinlaat uit het kanaal in de zomer, zal de Beekloop waarschijnlijk droogvallen. Na het reservaat buigt de beek af naar het noorden, richting Westerhoven. Net ten zuiden van Westerhoven mondt de Beekloop uit in de Keersop. De beek is voor een groot deel gekanaliseerd en stroomt voornamelijk door of langs bosrijke gebieden en slechts af en toe door (intensief) beheerde weilanden (Moeleker, 2007). In het water bij de door ons onderzochte locatie aan de Liskes staat veel pijlkruid en hier en daar is een grote pluk sterrenkroos aanwezig. Langs de oevers groeit vooral liesgras (Fig. 2). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 18

19 Fig. 1. De Maaij, in avondschemer op 20 juni Fig. 2. De Beekloop aan de Liskes, gezien in noordelijke (= stroomopwaartse) richting op 20 juni Foto s David Tempelman. Het eerste uur na zonsondergang vingen we met licht aan de Maaij. We troffen weinig soorten aan maar wel enorme aantallen van een microschietmot, waarvan de verzamelde en later gedetermineerde individuen tot Hydroptila sparsa bleken te behoren. We schatten het totaal aantal individuen op 500. Daarna vingen we gedurende ongeveer een uur aan de Beekloop ter hoogte van de Liskesbrug. Hier troffen we veel meer soorten aan, waaronder de opvallende Limnephilus binotatus. Opmerkelijk was de vondst van Oxyethira falcata. Van deze soort troffen we meerdere individuen aan, alle vrouwtjes. De vangsten worden samengevat in tabel 1. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 19

20 Tabel 1. Schietmotten aan de Beekloop en op de Maaij. (*) 500 individuen geschat. Locatie Beekloop De Maaij N.B. 51,277 51,278 O.L. 5,381 5,379 hoogte (m boven N.A.P.) datum 20-jun jun-12 Hydroptilidae Agraylea sexmaculata 1 mn, 1 vr 14 mn, 3 vr Agraylea mulctipunctata 1 mn Hydroptila sparsa 2 mn, 1 vr 12 mn, 33 vr (*) Ortotrichia costalis 1 mn, 2 vr Oxyethira falcata 4 vr Polycentropodidae Cyrnus flavidus 1 mn Neureclipsis bimaculata 3 vr 1 mn Polycentropus irroratus 1 mn Ecnomidae Ecnomus tenellus 1 vr Hydropsychidae Hydropsyche angustipennis 1 mn, 1 vr Phryganeidae Agrypnia pagetana 1 mn Phryanea grandis 1 mn Molannidae Molanna angustata 1 mn Leptoceridae Athripsodes aterrimus 1 vr Ceraclea fulva 1 vr Leptocerus tineiformes 1 mn Mystacides azureus 3 mn Mystacides longicornis 5 mn, 2 vr Oecetis ochracea 1 vr 1 mn Oecetis lacustris 1 vr Limnephilidae Limnephilus binotatus 1 vr De larven van Oxyethira worden bij macrofauna-onderzoek vaak aangetroffen. De larven zijn echter niet tot soort te determineren. Een impressie van een larve in zijn flesvormige kokertje wordt gegeven in Fig. 3. Fig. 3. Larve van Oxyethira in zijn kokertje. Foto Maria Sanabria. De larvenstadia van de verschillende soorten Oxyethira zijn niet beschreven. In Scandinavië werden larven van de soort O. falcata, waarvan de identiteit door kweken kon worden bevestigd, aangetroffen tussen ondergedoken waterplanten (Salokannel et al., 2012). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 20

21 Het vrouwtje van Oxyethira falcata is te determineren op basis van de structuur van de genitalia, die sterk afwijken van de veel algemenere O. flavicornis. Die soort bezit een paddenstoelvormige interne genitaalstructuur. Bij O. falcata zijn ventraal twee kommavormige chitinestructuren te zien en een volkomen andere interne structuur (Fig. 4). Fig. 4. genitaal van Oxyethira falcata, Beekloop (Maaij, de Liskes), 20 juni Links: ventraal; rechts: achterlijfspunt lateraal. Foto s David Tempelman. Oxyethira falcata wordt in Nederland als uiterst zeldzaam beschouwd. Op de Rode Lijst staat de soort als gevoelig. Er is slechts een handjevol vondsten bekend, alle uit dezelfde regio, namelijk zuidoost Brabant (Higler, 2008). Behalve de vondst aan de Maaij leverde de determinatie van materiaal van Kaaistoep (bij Tilburg) uit 2011 ook een vrouwtje van O. falcata op (determinatie tweede auteur). Uit België is de soort nog niet gemeld; gezien de nabijheid van ons buurland, op minder dan 1 km van de vindplaats bij Bergeijk, mogen we aannemen dat deze soort hier ook voorkomt. Hoe zeldzaam de soort in onze streken werkelijk is, valt nog onmogelijk te zeggen. In het gebied waar wij de soort vonden, is het water van goede kwaliteit, maar zeker niet bijzonder. Veel meer onderzoek naar deze kleine schietmotjes is nodig, om een uitspraak te kunnen doen over de status van deze soorten. Referenties Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera). Uitgave EIS-Nederland. Leiden, 248p. Moeleker, M. (2007). Eco-inventarisatie Beekloop Waterschap de Dommel, rapport U Boxtel, 12p. Salokannel, J., N. Wahlberg, E.J. Vesterinen, J. Martinez &M. González (2012). A taxonomic study of the caddisfly Oxyethira falcata Morton, 1893 (Trichoptera: Hydroptilidae) using genital morphology and DNA barcoding. Entomologica Fennica 23: Met dank aan Gaby Bollen (Natuurmonumenten) voor het verlenen van vergunning om schietmotten te vangen op de Maaij; Mieke Moeleker (Aquon) en Mark Scheepens (Waterschap De Dommel) voor het ter beschikking stellen van het rapport over de Beekloop, Paul van Wielink en Henk Spijkers voor het blijven vangen van schietmotten op Kaaistoep (Tilburg), Peter Neu (Trier) voor het bevestigen van de determinatie van O. falcata en voor het beschikbaar stellen van literatuur over deze soort en onze werkgevers, Grontmij team Ecologie resp. Aquon, voor het verlenen van studie-mogelijkheden en gebruik van faciliteiten. Meer informatie: m.sanabria@aquon.nl. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 21

22 Schietmotten van het Vechtplassengebied Casper Zuyderduyn & David Tempelman In 2012 hebben wij in het Vechtplassengebied onderzoek gedaan naar schietmotten. Onze bedoeling was om karakteristieke Trichoptera-soorten van laagveenwateren te vangen. Dit doel diende mede de voorbereiding van de publicatie van een Entomologische Tabel over deze diergroep, omdat van veel soorten vers verzameld materiaal nodig is. Tevens bood het onderzoek de mogelijkheid om de verspreidingsgegevens van schietmotten in het Vechtplassengebied te actualiseren. De kennis over de verspreiding van Trichoptera was de afgelopen decennia - grofweg de periode 1980 tot voornamelijk gebaseerd op vondsten van larven, die werden verzameld bij routinematige bemonsteringen van macrofauna in opdracht van overheidsdiensten. Veel langer geleden, in de eerste helft en ook nog wel later in de 20 e eeuw, werd in het gebied wel onderzoek gedaan naar de volwassen Trichoptera. Na 1980 is er in het gebied bijna geen onderzoek gedaan naar schietmotten. Het werd tijd om er met vanglamp op onderzoek te gaan. Het Vechtplassengebied ligt op de grens van de Provincies Noord-Holland en Utrecht. Beeldbepalend zijn de grote plassen: het Naardermeer, de Ankeveense Plassen, de Kortenhoefse Plassen, de Spiegelplas, de Tienhovense Plassen, de Maarsseveense Plassen, de Vinkeveense Plassen en de Botshol. Het Diemerpark valt er net buiten, maar we nemen het mee in dit artikel. Anno 2012 is de overheidsdienst Waternet verantwoordelijk voor de waterhuishouding in het gebied. Voor de ligging van deze gebieden en de locaties van ons onderzoek zie Figuur 1. Fig. 1. Kaart van de vanglocaties in 2012 in het Vechtplassengebied. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 22

23 In 2012 zijn wij zeven keer in het gebied op zoek gegaan naar schietmotten. Wij gebruikten hierbij een sleepnet (overdag) en een lamp (na zonsondergang). De resultaten van onze vangsten zijn samengevat in Tabel 1. Zoals meteen duidelijk wordt, is het aantal lichtvangsten beperkt en is een aantal van de grote Vechtplassen in 2012 niet onderzocht. Het Vechtplassengebied is dus niet gebiedsdekkend onderzocht. Een indruk van de verschillende vanglocaties wordt gegeven in de volgende foto s. Fig. 2. Fig. 3. Hollands Ankeveen, plas noordelijk van de de Dammerkade, 21 juli Vindplaats van Erotesis baltica en Cyrnus insolutus. Botshol, Grote Wije, 30 juni Vindplaats van Polycentropus irroratus. Foto s Casper Zuyderduyn. Fig. 4. Tienhovense Plas, gezien vanaf de Dwarsweg, 23 mei Foto David Tempelman. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 23

24 Fig. 5. Fig. 6. Spiegelplas, gezien vanaf de noordkant, 24 mei Foto Casper Zuyderduyn. Akkerswade, gezien vanaf de Diemerzeedijk, 13 mei De lamp was opgesteld in het bosje onder de hoogspanningsmast, op circa 20 m van het Amsterdam-Rijnkanaal (op de achtergrond zichtbaar). Foto Rob Baars. Tabel 1 is aangevuld met vondsten van larven, die gedaan werden bij de routinematige macrofaunabemonsteringen in opdracht van de overheidsdienst Waternet. In totaal werden 47 soorten Trichoptera aangetroffen in soorten werden op licht gevangen of als dagactieve imago aangetroffen; de 10 overige soorten werden alleen gevonden als larve. In 2012 werden twee soorten nieuw voor het gebied vastgesteld: Hydroptila sparsa en Psychomyia pusilla. Een aantal soorten is al enkele decennia niet meer in het gebied aangetroffen, zoals Hagenella clathrata. Wat verder opvalt: een aantal soorten die als larve in het Vechtplassengebied veel worden gevonden, zijn tijdens de lichtvangsten niet of nauwelijks aangetroffen. Het gaat bijvoorbeeld om Cyrnus flavidus, Triaenodes bicolor en Athripsodes aterrimus. Anderzijds zijn er tijdens de lichtvangsten ook een aantal soorten gevangen die als larve maar weinig worden aangetroffen, zoals Ceraclea fulva, Oecetis ochracea en Limnephilus binotatus. Een aantal algemenere najaarssoorten van het Vechtplassengebied, zoals Anabolia nervosa en Limnephilus politus, hebben we tijdens dit onderzoek als imago niet aangetroffen, omdat we daarvoor te vroeg met de lichtvangsten zijn opgehouden. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 24

25 Tabel 1. Trichoptera-vangsten in het Vechtplassengebied in Verklaring symbolen en afkortingen: CZ = Casper Zuyderduyn, DT = David Tempelman, EN = Emile Nat, KL = Koen Lock, MS = Maria Sanabria. Laatste kolom: ++ = algemeen aangetroffen, + = aangetroffen, - niet aangetroffen. Locatie Tienhoven Nederhorst den Berg Diemen Ankeveen Botshol Tienhoven Ankeveen Vechtplassengebied Dwarsdijk Spiegelplas Diemerpark Dammerkade Grote Wijhe Dwarsdijk Dammerkade (geheel) N.B. 52,171 52,257 52,346 52,268 52,244 52,171 52,268 O.L. 5,087 5,050 4,996 5,096 4,926 5,087 5,096 Hoogte (m boven N.A.P.) , Datum 23-mei mei mei jun jul jul-12 5-sep-12 seizoen 2012 Waarnemers CZ, DT CZ, DT, MS DT DT, KL CZ CZ, EN CZ Totaal Larven Hydroptilidae Agraylea sexmaculata Agraylea multipunctata Agraylea spec Hydroptila sparsa Orthotrichia costalis Orthotricha spec Oxyethira flavicornis Oxyethira spec Tricholeiochiton fagesii 0 + Polycentropodidae Cyrnus crenaticornis Cyrnus flavidus Cyrnus insolutus Cyrnus trimaculatus 0 + Holocentropus dubius Holocentropus picicornis Polycentropus irroratus Ecnomidae Ecnomus tenellus Psychomyidae Lype phaeopa Psychomyia pusilla Tinodes waeneri Phryganeidae Agrypnia pagetana Agrypnia varia Hagenella clathrata Phryganea bipunctata Phryganea grandis Molannidae Molanna angustata Leptoceridae Athripsodes aterrimus Athripsodes cinereus 0 + Ceraclea senilis Ceraclea fulva Erotesis baltica Leptocerus tineiformis Mystacides longicornis Mystacides niger Oecetis furva Oecetis lacustris Oecetis ochracea Triaenodes bicolor De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 25

26 Tabel 1. Trichoptera-vangsten in het Vechtplassengebied in 2012 (vervolg). Verklaring symbolen en afkortingen: CZ = Casper Zuyderduyn, DT = David Tempelman, EN = Emile Nat, KL = Koen Lock, MS = Maria Sanabria. Laatste kolom: ++ = algemeen aangetroffen, + = aangetroffen, - niet aangetroffen. Locatie Tienhoven Nederhorst den Berg Diemen Ankeveen Botshol Tienhoven Ankeveen Vechtplassengebied Dwarsdijk Spiegelplas Diemerpark DammerkadeGrote Wije Dwarsdijk Dammerkade (geheel) N.B. 52,171 52,257 52,346 52,268 52,244 52,171 52,268 O.L. 5,087 5,050 4,996 5,096 4,926 5,087 5,096 Hoogte (m boven N.A.P.) , Datum 23-mei mei mei jun jul jul-12 5-sep-12 seizoen 2012 Waarnemers CZ, DT CZ, DT, MS DT DT, KL CZ CZ, EN CZ Totaal Larven Limnephilidae Anabolia nervosa 0 ++ Glyphotaelius pellucidus Limnephilus binotatus Limnephilus decipiens 0 + Limnephilus flavicornis 0 + Limnephilus lunatus Limnephilus marmoratus Limnephilus nigriceps 0 + Limnephilus politus 0 + Limnephilus rhombicus Limnephilus spec Sericostomatidae Notidobia ciliaris Beraeidae Beraea pullata Aantal soorten (incl. larvenvondsten) Van de circa 180 in Nederland vastgestelde schietmotsoorten zijn uit het Vechtplassengebied nu 73 soorten bekend. In Tabel 2 staat een overzicht van de soorten die in het verleden in het Vechtplassengebied zijn vastgesteld, maar in 2012 niet zijn aangetroffen. Soortbesprekingen Beraea pullata - Deze soort is in het Vechtplassengebied één enkele keer gevonden. In oostelijk Nederland is de soort minder zeldzaam en komt daar vooral voor in brongebieden en natte moerassige terreinen. In west Nederland is de soort vermoedelijk behoorlijk zeldzaam. Op 26 mei 2012 werd één exemplaar gesleept bij de Spiegelplas. Ceraclea fulva - De larve van deze soort leeft in zoetwatersponzen. De larve heeft een opvallend bleek kopkapsel (Fig. 7). De mannetjes zijn te herkennen aan de genitaalstructuren (Fig. 8). In Nederland werd deze soort vooral gevonden in zuidoost Nederland en het Vechtplassengebied (Higler, 2008). Als larve wordt de soort in het Vechtplassengebied maar sporadisch gevonden. Opmerkelijk is dan ook dat de soort in behoorlijke aantallen (merendeel ) op licht is gevangen op 24 juli 2012 in de Botshol en op 5 september 2012 in de Hollands-Ankeveense plassen. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 26

27 Fig. 7. Fig. 8. Ceraclea fulva, larve. Mei 2011, Naardermeer. Achterlijfspunt van Ceraclea fulva in zijaanzicht. Juli 2012, Botshol. Foto s Casper Zuyderduyn. Cyrnus insolutus - Een zeldzame soort van laagveenmoerassen in het Vechtplassengebied en Noordwest-Overijssel. Deze soort wordt regelmatig als larve gevonden, in 2011 bijvoorbeeld in Tienhoven en het Naardermeer. Op 27 juni 2012 werden 2 op licht aangetroffen in de Hollands-Ankeveense Plassen en op 24 juli in de Botshol. Erotesis baltica - In Nederland is deze soort vrijwel beperkt tot het Vechtplassengebied en het noordwesten van Overijssel. De soort wordt echter maar weinig gevonden. Vanaf eind jaren tachtig is er wel een toename van larvenvondsten in Nederland geweest (Higler, 2008) en in de afgelopen drie jaar is de soort in het beheersgebied van de overheidsdienst Waternet aangetroffen. Op 27 juni 2012 werd 1 gevangen in de Hollands-Ankeveense plassen (vangst en determinatie: Koen Lock). Hagenella clathrata - Op 23 mei 2012 werden enkele rondvliegende dieren en een copula van deze dagactieve soort gevonden langs de Dwarsdijk in de Tienhovense plassen. De volwassen dieren zijn zeer makkelijk te herkennen door hun fraaie vleugeltekening in combinatie met gele poten en gele palpen (Fig. 9). Deze soort is in 1917 voor het laatst in het Vechtplassengebied gezien. In de vorige digitale kokerjuffer is verslag gedaan van deze vondst (Tempelman & Zuyderduyn, 2012). De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 27

28 Fig. 9. Hagenella clathrata imago, juni 2011 in het Korenburgerveen. Foto Casper Zuyderduyn. Hydroptila sparsa - Op 26 mei 2012 werden 10 exemplaren op licht gevangen langs de Spiegelplas en op 28 mei 2012 één exemplaar in het Diemerpark. Dit is een nieuwe soort voor het Vechtplassengebied. De soort was vooral bekend uit zuidoost Nederland, vooral van beken, maar duikt de laatste jaren op steeds meer plekken op. Polycentropus irroratus - Deze soort is bekend van een beperkt aantal vindplaatsen verspreid over het land en wordt met name bij laaglandbeken gevonden (Higler, 2008). Op ruime afstand van dit hoofdverspreidingsgebied leeft in het Vechtplassengebied een populatie. Lange tijd waren alleen vondsten bekend van de Botshol, waar de soort in de jaren 80 werd ontdekt door Henk van der Hammen. Sindsdien zijn larven aangetroffen in de Spiegelplas en de Vinkeveense Plas. In het verleden werden uitsluitend larven gevonden. De vangst van één mannetje en één vrouwtje op 24 juli 2012 dit jaar betreft de eerste melding van adulten in het Vechtplassengebied. De larve staat afgebeeld in Fig. 10, het genitaal in Fig. 11. Fig. 10. Fig. 11. Kop van dorsal van de larve van Polycentropus irroratus, Botshol 22 juni Foto David Tempelman. Polycentropus irroratus genitalia ventraal. Botshol, 24 juli Foto Casper Zuyderduyn. De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 28

29 Psychomyia pusilla - Spectaculair was de ontdekking van zeker 100 exemplaren op 28 mei 2012 in het Diemerpark aan het Amsterdam Rijn-kanaal. Psychomyia pusilla was tot nu toe vooral bekend van de grote rivieren. De dichtstbijzijnde bekende vindplaatsen liggen langs de Rijn, in de Blauwe Kamer bij Rhenen. In de vorige digitale kokerjuffer is uitgebreid verslag gedaan van de vondst bij Diemen (Tempelman, 2012). Discussie Ondanks de behoorlijke score van 2012 zijn veel soorten die uit het gebied bekend zijn in 2012 nog niet teruggevonden. Het betreft enkele kennelijk zeer zeldzame Hydroptilidae, die van grotere, stilstaande wateren bekend zijn (bv. Hydroptila tineoides); soorten die vooral in vennen of in de omgeving van vennen voorkomen (bv. Trichostegia minor) en enkele soorten uit stromende wateren (bv. Hydropsyche angustipennis). Tabel 2 geeft een overzicht van de soorten die wij recent niet meer hebben aangetroffen. Tabel 2. Soortnaam Hydroptila pulchricornis Trichoptera-soorten die niet werden gevonden in 2012, maar wel in het verleden in het Vechtplassengebied werden vastgesteld. Opmerking Oude waarnemingen Het Hol Hydroptila tineoides Maarsseveense Plas, 1978 Orthotrichia angustella Holocentropus stagnalis Neureclipsis bimaculata Hydropsyche angustipennis Agrypnia obsoleta Oligotricha striata Trichostegia minor Mystacides azureus Oecetis strucki Anabolia brevipennis Enoicyla pusilla Vangst Loosdrecht, 1937 is laatste waarneming in Nederland 1 recente waarneming 1 oude waarneming. Twee oude waarnemingen. Zeldzame soort van zure wateren. Waarschijnlijk nog in Vechtplassengebied aanwezig Algemene soort, waarschijnlijk nog aanwezig in het Vechtplassengebied. Algemene soort, waarschijnlijk nog aanwezig in het Vechtplassengebied. 2 oude waarnemingen. In 2011 enkele larven in Tienhovense plassen. Nog nooit als volwassen dier in Nederland aangetroffen. Eenmaal waargenomen in het Vechtplassengebied. Geen lichtvangsten gedaan in vliegtijd (najaarssoort). Grammotaulius nigropunctatus Enkele oude vondsten. Recente waarnemingen vooral van Waddeneilanden en duinstreek. Grammotaulius nitidus Limnephilus affinis Limnephilus auricula Limnephilus centralis Linnephilus elegans Limnephilus extricatus Limnephilus griseus Limnephilus incisus Limnephilus luridus Limnephilus stigma Stenophylax permistus Beraeodes minutus Enkele oude vondsten. Recente waarnemingen vooral van Waddeneilanden en duinstreek. Vooral in Noord-Holland een vrij algemene soort. Waarschijnlijk nog aanwezig in het Vechtplassengebied. Algemene soort, waarschijnlijk nog aanwezig in het Vechtplassengebied. 1 recente vondst 1 Oude waarneming. Mogelijk uitgestorven in het Vechtplassengebied. Oude waarneming, waarschijnlijk een zwerver. Vooral een soort van beken Weinig recente waarnemingen in Nederland. Aantal oude waarnemingen in Vechtplassengebied hebben waarschijnlijk betrekking op zwervers Soort van laagveenmoerassen. Waarschijnlijk nog wel aanwezig in het Vechtplassengebied Oude waarneming. Recent bij Zaandam aangetroffen, zou in het Vechtplassengebied kunnen worden teruggevonden. Een soort van zure plasjes. Zeldzame soort. Waarnemingen in de Vechtplassen hebben waarschijnlijk betrekking op zwervers. Een soort met een goed verbreidingsvermogen. Niet veel recente waarnemingen in Nederland, maar als zwerver nog wel in het Vechtplassengebied te verwachten. 1 oude waarneming. Waarschijnlijk uitgestorven in het Vechtplassengebied. Literatuur Higler, L.W.G. (2008). Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera). Uitgave EIS-Nederland. Leiden, 248p. Tempelman, D. (2012). Psychomyia pusilla aangetroffen bij Amsterdam, een algemene bewoner van het Amsterdam-Rijnkanaal? De Digitale Kokerjuffer jaargang 8, nummer 14: Tempelman, D. & C. Zuyderduyn (2012). Hagenella clathrata in laag-nederland teruggevonden. De Digitale Kokerjuffer jaargang 8, nummer 14: De Digitale Kokerjuffer jaargang 9, nummer 15: Pagina 29