Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen

Transcriptie

1 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen In Vlaanderen beslaan homogene grove en Corsicaanse dennenbestanden ha op zandgronden in de Kempen en de Vlaamse zandstreek. Ongeveer 57% van de oppervlakte van de homogene bestanden van grove den is in privé-bezit, voor Corsicaanse den gaat het om 43%. Van nature zouden hier loofbossen voorkomen van inlandse eiken, berken en beuken met wilde lijsterbes, sporkehout en ratelpopulier als meest typische begeleiders. Veel bosbeheerders zijn ervan overtuigd dat gelijkjarige monoculturen van dennen met een kaalkap en een heraanplant met den om de vijftig jaar niet meer relevant zijn. Ze zijn dan ook niet bijster enthousiast over homogene dennenbossen, die als iets statisch en weinig rendabel worden beschouwd. Aan een dennenbos kan je nu eenmaal niet veel veranderen maar door het toepassen van een duurzaam bosbeheer kun je als boseigenaar opnieuw zin krijgen in je bos en in het beheer ervan. Als bosbeheer neem je immers ongetwijfeld meer genoegen in het werken in bossen met een rijke structuur en menging van soorten. De uitdaging bestaat er daarom uit om in onnatuurlijke homogene bossen, door gerichte tussenkomsten, de ontwikkeling van een meer gevarieerd en natuurlijker bostype te stimuleren. Deze fiche geeft je een overzicht van de geschiedenis van onze dennenbossen, van hun functioneren en van duurzame beheermaatregelen. Niet alleen het bos, maar ook de beheerder, zal er wel bij varen! VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 1

2 GESCHIEDENIS VAN DE KEMPENSE NAALDBOSSEN 1. Van oerbos naar cultuurlandschap Na de ijstijden, zo n jaar geleden, ontwikkelde de toendra zich eerst tot een taigabos met grove den en berk. Dat ruimde plaats voor een loofwoud, gedomineerd door soorten als eik, berk, linde en later ook beuk. Vanaf ongeveer 5000 jaar geleden begon de mens een grotere invloed uit te oefenen op het landschap en werd het gesloten oerbos steeds meer vervangen door een cultuurlandschap. Tussen de 13e en de 19e eeuw breidde heide zich enorm uit, hoewel de paarse heidevlaktes waarschijnlijk pas uit de 18e eeuw stammen. Dat kwam omdat de landbouw op die arme gronden geleidelijk aan steeds intensiever werd. Er was een groeiende bevolking te voeden (graan en vlees) en een belangrijke textielindustrie (wol) te bevoorraden. Om de vruchtbaarheid van de akkers op peil te houden werd dierlijke mest in de potstal massaal aangevuld met strooisel, de zogenaamde plaggen, van de omliggende woeste gronden. Die gronden werden bovendien begraasd door schaapskuddes. 2. Massale bebossing van heide en marginale akkers in de 19de eeuw Halfweg de 19e eeuw viel de industriële ontwikkeling van België samen met diepe crisissen in de landbouw. De graanteelt op zandgronden kon niet op tegen goedkoop ingevoerd buitenlands graan en er was een grote vraag naar hout van matige, uniforme afmetingen voor industriële verwerking. Al van in de 17e eeuw werd op kleine schaal grove den aangeplant. Tegen 1800 werden in de zandstreken in Vlaanderen kleine bosperceeltjes op marginale akkertjes of op de heide aangetroffen (kaart van graaf de Ferraris, 1775). Het strooisel van die plantages ging met de heideplaggen mee de potstal in. Vanaf 1850 bleek grove den ideaal voor de massale bebossing van de heiden en de slechtste akkergronden. Grove den is een robuuste pionierboomsoort die gemakkelijk gekweekt kan worden en zelfs in gure omstandigheden op arme grond van open vlaktes geplant kan worden. Het hout ervan was bovendien uiterst geschikt als stuthout voor de Belgische steenkoolmijnen, die eerst in Wallonië en later in Limburg sterk opkwamen. De productieve Corsicaanse den was ook al van in de 19e eeuw bekend als bosboom, maar vooral tussen 1930 en de jaren zeventig werden kaalkappen van bestaande grove dennenbossen met Corsicaanse den beplant. Verschillende heidevlaktes werden na WOII met Corsicaanse den beplant. Amper 9000 ha van de huidige ha bos op zandgronden in heel Vlaanderen was eind 18e eeuw ook bos en is altijd bos gebleven. Een groot deel van die 9000 ha bestaat uit vroege aanplantingen van grove den. De oppervlakte oud bos, bos dat mogelijk al in de middeleeuwen (loof)bos was, is dus heel erg beperkt op zandgronden. Het gros van de huidige dennenbossen was voordien geen bos, maar wel heide of akker. 3. Beheer met oog op mijnhoutproductie Traditioneel werden jonge dennenzaailingen geplant op de heide of op een kaalkap. Natuurlijke verjonging komt vóór de jaren tachtig maar heel zelden voor. Na een vijftiental jaren werden de onderste takkransen opgesnoeid en werd een eerste keer gezuiverd. Daarna werd regelmatig een zogenaamde laagdunning uitgevoerd, waarbij kleine, dode en slechtgevormde dennen en ook spontane loofbomen werden weggehaald. VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 2

3 Een kaalkap volgde op veertig- tot zestigjarige leeftijd, wat een grote hoeveelheid stamstukken van matige en uniforme afmetingen opleverde. Dat mijnstuthout of pulphout kon voor een aanzienlijke prijs verkocht worden en tot de jaren zeventig waren arbeidskrachten voor de bosbouw goedkoop. De kaalkap werd geruimd, eventueel werden stronken gerooid en er werd opnieuw geplant of soms gezaaid. 4. Na het sluiten van de mijnen Na de mijnsluitingen en met de sterke toename van de arbeidskosten na 1970 viel de rentabiliteit van dennenbos in een kaalkap-herplantsysteem helemaal weg. De bestanden bleven op stam en het onderhoudsbeheer bleef vaak achterwege. De oliecrisissen deden de brandhoutverkoop gedurende een korte periode opflakkeren. Veel dennenbossen kregen ook een recreatieve bestemming. Er werden weekendhuisjes in de bossen gebouwd of de gronden werden verkaveld voor woningbouw. Het laatste decennium is er opnieuw interesse voor bosbeheer in dennenbossen. Er is een vrij stabiele afzetmarkt voor dennenhout, met een matige maar vrij zekere prijszetting voor bulkhout en industrieel zaaghout van gemiddelde afmetingen. Zwaarder zaaghout haalt in verhouding tot het dunnere hout echter geen goede meerprijs. De exploitatiekosten worden beperkt door hooggemechaniseerde oogstmachines te gebruiken. Bovendien stimuleren de o.a. de Bosgroepen eigenaars om opnieuw met hun bos bezig te zijn. HOE FUNCTIONEERT EEN DENNENBESTAND? Een (dennen-)bestand kan verticaal opgedeeld worden in een boomlaag, een struiklaag en een kruidlaag met verjonging (zie figuur). In deze volgorde vangen de verschillende lagen licht om te groeien. De dichtheid van een bovenliggende laag bepaalt hoeveel licht overblijft voor de lagen eronder. Min of meer hetzelfde gaat op voor de wortels in de bodem. De belangrijkste boomsoorten in onze bossen op zandgrond hebben elk een eigen temperament dat bepaalt hoeveel groeiruimte (licht, wortelruimte) ze nodig hebben om te verjongen, om te overleven en om naar de boomlaag door te groeien en zich daar te handhaven. Voor bosbouw is het niet alleen belangrijk of een soort groeit in een bestand, maar ook hoe die soort groeit (stamvorm, vitaliteit). Er worden dus bijkomende vereisten opgelegd. Hieronder vind je de relevante bestandskenmerken terug voor een typisch naaldbos op zandgrond. Hoe de groeiruimte wordt ingenomen door soorten in de kruidlaag met eventuele verjonging, de struiklaag en de boomlaag, vertelt hoe het bestand op een bepaald moment functioneert. VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 3

4 boomlaag struiklaag kruidlaag en verjonging 1. Boomlaag Dennen Dichtheid en dunningsregime In Kempense naaldbossen bestaat de boomlaag hoofdzakelijk uit grove of Corsicaanse den. In een volledig gevulde boomlaag met dennen tussen 40 en 60 jaar oud, sterven de dennen erg langzaam af. Zelfs met een piepklein kroontje blijven de meeste overleven. Bestanden rond 60 jaar met stamtallen boven 800 per ha zijn dicht te noemen, onder de 350 per ha zijn ze eerder ijl. In de meeste dennenbestanden ontstaat zeker rond deze leeftijd groeiruimte voor een onderetage, vooral als er gedund wordt. Bij een zelfde dichtheid van het bestand houden Corsicaanse dennen gewoonlijk makkelijker een diepe kroon dan grove dennen. Deze kroondiepte is een goede graadmeter voor het dunningsregime in het verleden. Er wordt vandaag vastgesteld dat het overgrote deel van de Vlaamse dennenbestanden zwak of matig gedund werd, met de nadruk op het wegnemen van onderstandige bomen 1. Echte hoogdunning 2 werd zelden toegepast. Daarvoor moeten dominante bomen gekapt worden om andere dominante bomen veel groeiruimte te geven. Echt diepe dennenkronen kom je daarom niet vaak tegen. 1 zie p zie p.11 VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 4

5 Productie De dennen kunnen als bestand een hoge productie hebben, terwijl elk van de bomen in een dichtgehouden bestand weinig individuele groeiruimte heeft, en dus een erg kleine kroon en een geringe stamaangroei. De volumeaanwas per ha wordt vooral door de bodemrijkdom bepaald. Die kan je afleiden uit de bereikte boomhoogte. Rond 50 jaar is een zandige standplaats waar de toppen van de dennen minder dan 16 m hoog zijn arm te noemen, het ingroeien van loofbomen zal hier redelijk traag verlopen, de reactie op ingrepen is eerder traag. Zijn de dennen hoger dan 20 m dan is de groeiplaats voor een zandgrond eerder rijk en is ook een goede groei van loofbomen te verwachten. Op erg natte zandgronden kan de hoogtegroei van de dennen door een hoge grondwatertafel beperkt worden. Dit zijn standplaatsen waar (zachte) berk, maar ook zomereik en wat zwarte els en sommige wilgensoorten van nature groeien. Het Elzen-Eikenbos en vooral het Berkenbroek die hier van nature groeien hebben een hoge natuurwaarde, ook al omwille van hun zeldzaamheid. Een hoge houtproductiedoelstelling zal je op deze plaatsen nooit kunnen waarmaken. Om van een bosbouwkundige meerwaarde te kunnen spreken moeten, naast een redelijke bodemrijkdom, ook voldoende kwaliteitsbomen te vinden zijn. Het aanduiden van de toekomstbomen 3 in de boomlaag doorheen het bestand met eerder strenge criteria is hiervoor een goede oefening. Bij dennen moet de onderste 8 m van de stam kaarsrecht zijn en liefst ook met weinig of fijne takstompjes. Bovendien moet de kroonomvang minstens gemiddeld zijn. Als er vlot 30 kwaliteitsbomen per ha kunnen gevonden worden, kan een doelstelling van dik laaghout van den zeker verantwoord worden. 2. Boomlaag-loofbomen De verwachting rond spontane verjonging van inheemse loofboomsoorten in dennenbestanden is belangrijk bij bosomvorming. Kiemplanten van de gewenste soorten zijn hiervoor de meest tastbare aanwijzing. Maar om zeker te zijn van aanvoer van zaad, op het ogenblik dat je als beheerder groeiruimte creëert door beheeringrepen, moeten er zaadbomen in de boomlaag staan. In een dennenbos is dat vaak een oude eikenhoutkant aan de bosrand, een brandsingel, een (verwaarloosde) dreef of een vochtigere plek waar de dennenaanplanting indertijd niet goed lukte en waar bijvoorbeeld berken en sporkehout groeien. 3 zie p. 11 VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 5

6 Vaak hebben de aanwezige loofbomen geen waardevolle onderstammen, maar toch is het ruim vrijstellen van hun kronen een goede maatregel om hun bloei en zaadzetting te bevorderen. Oudere eiken en vooral berken in dennenbos geven overigens een goede indicatie door de groeikracht van de standplaats. Staan er berken van vlot 18 m, dan kan je gerust zijn over de groeikracht van inheemse loofbomen op zandgronden in dit bestand. 3. Struiklaag Enerzijds kunnen elementen in de struiklaag op lange termijn de struiklaag blijven vormen, ofwel gebruikt worden om door te groeien naar de bovenetage. Anderzijds kunnen ze ook groeiruimte innemen die nodig is voor verjonging en dus een reden zijn waarom zich geen verjonging vestigt. Vooral bossen waarin Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik over aanzienlijke oppervlaktes homogene struiklagen vormen, zorgen voor problemen. Wilde lijsterbes, zomereik en sporkehout in de struiklaag of bijgemengd in verjongingen is positief. Een gesloten struiklaag van (kwijnende) berken kan het ingroeien van verjonging belemmeren, bijvoorbeeld na groepenkap of een stevige dunning. Op zich kan deze struiklaag onder een dennenbestand dat nog lang mag blijven zeker positief zijn. Het ontbreken van enige zomereiken die spontaan in de struiklaag zijn geraakt, kan wijzen op hoge reewilddruk, op het ontbreken van zaadbomen of van groeiruimte onder een te gesloten boomlaag. 4. Kruidlaag en verjonging Weinig of geen bodemvegetatie Weinig of geen bodemvegetatie in de zomer wijst er meestal op dat de beschikbare groeiruimte volledig door de boomlaag en/of de struiklaag wordt ingenomen. Dit is kenmerkend voor jonge, ongedunde dennenbestanden tot 30 jaar of bestanden met een hoge bedekking van Amerikaanse vogelkers of Amerikaanse eik in de struiklaag of de boomlaag. In deze omstandigheden zijn er weinig kansen voor de vestiging en doorgroei van verjonging. Maak je in een dergelijk bestand plots veel groeiruimte, bijvoorbeeld door een dunning, of door een bestrijding van exoten, dan is massale verjonging van de dennen zelf of van andere soorten met zaadbomen in de buurt te verwachten (wilde lijsterbes, berk). Hier is het dus belangrijk om klaar te staan en die verjonging al dan niet onmiddellijk te benutten voor een volgende bosgeneratie. Grasmat Bij de dennenbossen met een echte grasmat is het onderscheid tussen pijpenstrootje en bochtige smele belangrijk. Op drogere plekken laat bochtige smele de vestiging van boomzaailingen vlot toe, vooral van zomereik, wilde lijsterbes en sporkehout. Dennen- en ook berkenzaailingen willen hierin wel eens uitdrogen tijdens de eerste zomer na vestiging. VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 6

7 Een gesloten mat van pijpenstrootje kan de vestiging van boomzaailingen erg remmen. Als er dan ook nog reevraat optreedt, kan de opkomst aan een verjonging erg lang duren en ijl zijn. Bedenk ook dat uitgesproken laagtes op zandgrond met pijpenstrootje soms historische vennen of venige slenken aanduiden. Vaak vind je hier ook erg diepe greppels. Dit zijn potentiële toplocaties voor natuurontwikkeling via venherstel of ontwikkeling van Elzen- Eikenbos of Berkenbroek. Adelaarsvaren Een gesloten adelaarsvarenvegetatie onder een dennenbos, algemener op de zandgronden in het noorden van Oost-Vlaanderen dan in de Kempen kan alle ontwikkeling blokkeren. Vestiging van boomzaailingen is onwaarschijnlijk, tenzij de adelaarsvaren nog vrij ijl staat en er bijvoorbeeld ook pijpenstrootje, stekelvaren of braam tussenstaat. Adelaarsvaren kan sterk uitbreiden als je dunningen uitvoert in je dennenbestand. Stekelvaren Vegetaties met veel stekelvarens vind je algemeen in productieve Corsicaanse dennenbestanden. De Corsicaanse dennen geven veel dood (tak)hout op de bodem en een gesloten, (lucht)vochtig klimaat, ideaal voor varens. Stekelvarens vormen geen belemmering voor boomverjonging en kunnen snel afnemen bij het ijler worden van een dergelijk bestand door bv. sterke dunning of groepenkap. Bramen Een typisch fenomeen is dat braam als eerste toeneemt na een eerste dunning in voorheen gesloten dennenbestanden. Dit tot grote ergernis van vele beheerders en eigenaars. In tegenstelling tot pijpenstrootje en adelaarsvaren blijken bramenvegetaties na een (onbepaald) aantal jaren hun vitaliteit te verliezen. Vaak gebeurt dat wanneer beschaduwing opnieuw toeneemt of door een roestaantasting (Phragmidium violaceum). Dat is het ogenblik waarop loofboomzaailingen zich toch vestigen en dan bescherming van de bramen krijgen tegen reevraat. De ergste problemen treden op in aanplantingen (van zomereik) of geslaagde verjongingen (van berk) die net na de kapping in de interessantste fase zijn voor bramen, met veel licht en voedingsstoffen. Een mogelijkheid is de bramen maaien na één of twee groeiseizoenen en dan pas verjonging of aanplanting induceren. Let daarbij op dat afgemaaide kiemlingen van berk die mogelijk tussen de bramen staan, wel opnieuw uitschieten, maar dan scheve stamvoeten ontwikkelen. Mix In oudere dennenbebossingen (bv. van voor 1900) of op plaatsen waar vroeger loofbos groeide voor er dennen werden geplant, is soms een gemengde kruidachtige vegetatie aanwezig van alle bovengenoemde soorten: grassen, varens, bramen en vaak ook blauwe bosbes. In deze omstandigheden kiemen vrijwel alle loofboomsoorten vlot, maar niet in erg hoge dichtheid. Vooral zomereik (en wintereik) heeft hier erg goede kansen, ook al omdat het voedselaanbod voor reewild hier breed is, zodat niet alle zomereikenverjonging afgeknaagd wordt. VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 7

8 Verjonging Het optreden van verjonging onder een dennenbestand zegt heel wat over de te verwachten ontwikkelingen. Het is een must om eens met de neus op de grond te snuffelen en te kijken of er éénjarige kiemplanten van een aantal soorten staan. Niet zelden zijn het er erg veel. Toch groeien de meeste van hen onder een dennenbestand niet door. Bij een aantal soorten is het erop of eronder, eenmaal de eindscheut afgebeten door muizen, hazen, reeën of door droogte of lichtgebrek geraakt, sterft de hele kiemplant af. Vaak worden ze jaarlijks vervangen door nieuwe kiemplanten uit vers gevallen zaad. Dit geldt voor grove den en ook wel voor berk, sporkehout en Amerikaanse eik. Zomereik, wilde lijsterbes en Amerikaanse vogelkers kunnen jarenlang overleven door telkens nadat de eindscheut afsterft opnieuw een scheutje te vormen. Ze staan als het ware te wachten tot ze een jaar of drie na elkaar toch kunnen doorgroeien (bv. door een verschuiving van territoria van reeën, een sterke oplichting van het bovenscherm, een voldoende afscherming door een braamstruweel of een paar vochtige zomers) tot buiten de gevarenzone. Of een soort al kiemplanten of jonge zaailingen in een dennenbestand heeft, voorspelt niet alles over de te verwachten spontane verjonging. Maar als je als beheerder begrijpt waarom ze niet doorgroeien, kan je daar mogelijk op ingrijpen (gericht afschot van reewild, wildraster, dunning in de boomlaag of struiklaag). Wildbescherming In dennenbossen waar over grote oppervlakte onder het dichte dennenscherm weinig vegetatie voorkomt, werkt een verjongingsgroepje van loofbomen als een magneet op het wild. In die situaties kan het nodig zijn om de verjongingsoppervlaktes tijdelijk af te rasteren. Een dergelijk raster moet ongeveer 2 meter hoog zijn om reeën tegen te houden. Het gebruik van prikkeldraad is uitdrukkelijk verboden in bossen. Als na enkele decennia voldoende verjongingsgroepen voorkomen zal de druk op de zaailingen automatisch afnemen. De draagkracht van het bos wordt zo verhoogd tot die aangepast is aan de wildstand. Indien de beheerder een rijk gestructureerd, ongelijkjarig en gemengd bos laat ontwikkelen, zal enerzijds de wilddruk op de verjonging afnemen en anderzijds zal de aanvoer van zaden en het aantal geschikte kiemsituaties voor loofboomsoorten toenemen en constant groot zijn. De kans op overleving voor verjonging van loofbomen zal zeker toenemen. In Vlaanderen gaat het voornamelijk om vraatschade door ree, haas en konijn. Soms kunnen ook muizen schade aanrichten aan jong plantsoen, maar dit is meestal beperkt tot nieuwe aanplantingen buiten het bos. Wild mag door bosbeheerders zeker niet beschouwd worden als een noodzakelijk kwaad. Reeën, hazen, konijnen en muizen horen in een natuurlijk bos thuis. In feite is het de onnatuurlijke situatie van onze soortenarme, onrijpe dennenbossen die het probleem stelt. In zulke situaties wordt de draagkracht van het bos overschreden. Reewild en hazen hebben afwisseling nodig op hun menu en juist daarom vreten ze aan de weinige en verspreid voorkomende loofboomzaailingen. VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 8

9 TEMPERAMENT VAN BOOMSOORTEN Voor het functioneren van een dennenbestand is het temperament van de hoofdrolspelers belangrijk: zowel als zaad, kiemplant, jonge zaailing als volwassen boom. Berk is een extreme lichtboomsoort. Dat geldt nog sterker voor de zeldzamere ratelpopulier en boswilg. Zaailingen kunnen in diepe schaduw kiemen, maar sterven dan af of gaan kwijnen. Berk verjongt weinig of niet onder volwassen berken. Een struiklaag met veel berk onder een dennenscherm komt wel vaak voor en kan jaren standhouden. Maar de echte niche van berk is een grote open plek. Deze wordt ingepalmd door zaailingen die jaar na jaar doorgroeien tot ze minstens de hoogte van het omringende dennenbos hebben bereikt. Als een vitale groei tot een leeftijd van jaar beoogd wordt, zodat in de onderstam kwaliteitshout kan groeien, dan moet er voldoende groeiruimte zijn voor de kronen. Ze mogen geen hinder ondervinden van overstaande dennen, maar ook niet van te opdringerige berken rondom zich. De zelfdunning is dan ook heel sterk bij berken. Zomereik verdraagt meer schaduw dan berk, maar het blijft een lichtboomsoort. Zomereiken kunnen wel vitaal reageren op meer licht, nadat ze jaren onder een scherm hebben gestaan. Jonge zomereiken groeien ongeveer even goed in een opening als onder een gedund dennenscherm van bv. 300 bomen per ha. Onder scherm groeit zomereik uiteindelijk over de andere inheemse loofboomsoorten, uitgezonderd beuk. In grote openingen groeien de andere inheemse soorten veel sneller in de hoogte en kunnen ze de zomereiken doen afsterven. Wilde lijsterbes en sporkehout verjongen vlot onder een gedund dennenscherm en ook in bestandsopeningen. Vaak reageren deze soorten het snelst na een stevige dunning of een vogelkersbestrijding in een voordien onbeheerd dennenbestand. Net als zomereik delven ze in grote openingen of op kaalslagen wel het onderspit als de snelgroeiende berken of grove dennen hun kronen sluiten. Reeën bijten niet alleen graag aan de twijgen van beide soorten, maar van vrijwel alle lijsterbessen in dennenbossen is aan de stamvoet ooit de schors geschild of stukgeveegd. Hoewel grove den massaal kan kiemen onder eigen scherm, is de groei erg traag als het scherm daarna niet weggenomen wordt. Zomereik, wilde lijsterbes en sporkehout groeien in onderetages over de dennen heen. In grotere openingen of op kaalslagen hoeft grove den het enkel af te leggen tegen berk. Corsicaanse den verjongt moeizaam en de zaailingen groeien de eerste jaren zo traag dat ze het tegen alle andere soorten afleggen, ook tegen zaailingen van grove den. Eigenlijk kan je Corsicaanse dennenverjonging enkel verwachten onder homogene Corsicaanse dennenbestanden of op kaalslag volledig omringd door Corsicaanse dennenbestanden. Amerikaanse eik is de meest concurrentiekrachtige soort op zandgrond. Enkel voor beuk moet hij onderdoen, maar beuk zaait veel moeizamer uit in dennenbossen en is er vandaag nog vrij zeldzaam. Hoewel Amerikaanse eik minstens zo lastig kan zijn bij bosomvorming als Amerikaanse vogelkers, blijft de massale zaadverspreiding van de zware eikels toch vooral beperkt tot de onmiddellijke omgeving van volwassen zaadbomen. Amerikaanse eik kan onder een dennenscherm gestaag doorgroeien als tweede etage en de over- VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 9

10 staande dennen van onder uit inpakken. Bij tamme kastanje kan dit ook waargenomen worden. Zowel kiemlingen als opslag op stronken van Amerikaanse eik zijn erg gevoelig voor reevraat. Vaak vind je hele tapijten van kiemplanten en maar heel sporadisch zaailingen van meer dan een meter hoog. Vooral op de plaatsen waar grotere Amerikaanse eiken gekapt worden, is massale opkomst van zaailingen en stronkopslag te verwachten. Als dat over grote oppervlakte gebeurt, kunnen de reeën het vaak niet bijhouden. Amerikaanse vogelkers (foto) staat genoegzaam bekend als belangrijke spelbreker bij beheer van dennenbos op zandgronden. Met Amerikaanse eik vormt hij de belangrijkste van de agressieve exoten. VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 10

11 BESTRIJDING VAN AMERIKAANSE VOGELKERS Je kunt Amerikaanse vogelkers op verschillende manieren bestrijden Rooien Rooien is het verwijderen van de volledige plant inclusief het wortelstelsel, en is veruit de radicaalste methode. Ze heeft als nadeel dat de bodem ernstig wordt verstoord en dat zo een ideaal kiembed voor nieuwe vogelkerszaailingen ontstaat. Bovendien is manueel rooien zeer arbeidsintensief en kan het enkel toegepast worden op zaailingen en jonge bomen tot ongeveer 1 meter. Ringen Ringen is het verwijderen van de bas van een boom over een bepaalde breedte rondom de stam (ongeveer cm). Hierdoor wordt de sapstroom van de boom onderbroken en sterft de boom door gebrek aan voedsel. Het ringen gebeurt op borsthoogte, en vaak met een cambiflex, een speciaal hiervoor ontworpen instrument bestaande uit een schaafmes en een stalen borstel Glyfosaatbehandeling Een herbicidebehandeling is veruit de meest gebruikte methode en kan op verschillende manieren gebeuren. Hak en Spuit (stambehandeling) Bij de hak- en spuitmethode wordt met een spuitbus een 5% glyfosaatoplossing aangebracht in met een bijl gemaakte inkepingen. Met een smalle bijl worden op heuphoogte onder een hoek van 45 graden regelmatig rond de stam inkepingen aangebracht. Per vijf centimeter stamdiameter wordt één inkeping gemaakt Met een spuitfles wordt in deze inkepingen glyfosaat gespoten (5% glyfosaatoplossing). Stobbebehandeling Bij deze methode wordt de boomstam met een bosmaaier of kettingzaag afgezaagd, waarna de stobbe ingesmeerd wordt met een glyfosaatoplossing van 18 g actieve stof/l (5% of 7% oplossing afhankelijk van het gebruikte product). Er wordt het best gezorgd voor één en een zo groot mogelijk zaagvlak. Zagen op heuphoogte met een handzaagje kan de eigenaar een bosmaaier en veel arbeid besparen! Bladbehandeling De bladeren van de Amerikaanse vogelkers worden besproeid met een glyfosaatoplossing. Opvolgingsbeheer Na het toepassen van een bestrijdingsmethode is het zeer belangrijk om een opvolgingsbeheer op te starten. Controle nadien is de helft van het werk! Zeker wanneer de bestrijding gebeurt via het brandhoutcircuit, wat trouwens zeer goede resultaten kan opleveren. In de meeste gevallen is opvolging en nabehandeling tot 3 VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 11

12 jaar na de bestrijding geen overbodige luxe. Jammergenoeg blijkt vogelkersbestrijding soms dweilen met de kraan open. Aangezien er vaak zaadbomen op aangrenzende percelen voorkomen die niet bestreden worden, is het zeer moeilijk om Amerikaanse vogelkers te controleren. Samenwerking tussen eigenaars van verschillende bospercelen is dan ook zeer belangrijk! Het is duidelijk dat het vrijwaren van de verjonging voor overwoekering van Amerikaanse vogelkers extra kosten met zich meebrengt. Kosten die zich blijven herhalen zolang deze exoot niet helemaal onder controle is gebracht. Het bestrijden van Amerikaanse vogelkers is een onrendabele beheermaatregel waarvoor je beroep kunt doen op je bosgroep. Vogelkersbestrijding door de arbeidersploeg van de bosgroep kost een boseigenaar maximum 100euro/ha. Er worden hogere tarieven aangerekend als het hout ook gestapeld moet worden. De nabehandeling in jaar 1 is inbegrepen. Bestrijding van Amerikaanse vogelkers moet planmatig en vooral goed doordacht uitgevoerd worden, en op boscomplexniveau gecoördineerd. Het is erg belangrijk om een stap vooruit te denken: wat kun je spontaan verwachten als alle vogelkers verwijderd is? Als er precies door de bestrijding goede kiemomstandigheden komen voor inheemse loofbomen, kan een combinatie met een wildraster of een sterke dunning in de dennen een vlotte start voor bosomvorming opleveren. Zonder zaadbomen van inheemse loofbomen in de buurt of onder hoge reewilddruk, zouden de dennen zelf wel eens massaal kunnen kiemen onder eigen scherm of zouden niet bestreden zaadbomen van exoten vanuit naburige bestanden de lege ruimte weer snel kunnen innemen. Aanplanting van inheemse soorten kan uitkomst bieden, maar je kunt ook overwegen om niets te doen en bestrijdingsinspanningen eerst op zones met meer perspectieven te richten. DUNNEN: DÉ BOODSCHAP VOOR DE ONTWIKKELING VAN EEN RIJP EN GEVARIEERD BOS! Veel beheerders gaan er van uit dat dennen op veertig- à vijftigjarige leeftijd versleten zijn. In openbare bossen komen nochtans grove dennenbestanden voor van 90 jaar oud die nog gestaag doorgroeien. In Nederland, Duitsland en Polen staan bossen van grove den met een leeftijd van meer dan 150 jaar en stamomtrekken van 200 cm, waar nog geen enkele reden is om een eindkap te doen. Om dergelijke ouderdom en afmetingen te bereiken hebben de kronen van grove en Corsicaanse den veel licht nodig. Dunnen is zowat de belangrijkste beheermaatregel die je als bosbeheerder ter beschikking hebt om de bosontwikkeling te sturen. Bij een dunning worden een aantal bomen gekapt of geveld en deze houtoogst levert meestal wat centen op (foto). De overblijvende bomen krijgen daardoor meer groeiruimte, waardoor de economische kwaliteit en de stabiliteit van je bos verbetert. Dunnen laat je ook toe om te sturen in de menging van je bos. Bovendien brengt een dunning ook licht op de bodem. Hiermee ontstaat ruimte voor verjonging, voor kruiden en struiken, en voor de op licht en warmte gestelde diersoorten. VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 12

13 Van laagdunning naar hoogdunning Laagdunning: je duidt de slechte en kwijnende bomen aan om te kappen. Deze ingreep zal echter niet veel veranderen aan de verdere ontwikkeling van je bos, het is niet meer dan je bos opkuisen. Hoogdunning: je zorgt voor meer kroonruimte voor de allerbeste bomen in je bos, door het kappen van de directe concurrenten van deze bomen. De meest waardevolle bomen in het bos kunnen dan uitgroeien tot krachtige exemplaren met zware stamafmetingen en een hoog aandeel kwaliteitshout. De onderdrukte, kwijnende en dode bomen blijven in je bos en spelen een belangrijke ecologische rol. Hoogdunning met toekomstboomselectie Bij deze efficiënte dunningsmethode wordt de dunning aangeduid in functie van toekomstbomen. Hierbij worden de toekomstbomen, dit zijn de waardevolste bomen in het bos of de bomen die het eindbestand gaan vormen, aangeduid met een touwtje of een verfstip. Afhankelijk van de boomsoort, de standplaats, de dunningsachterstand en de doelstellingen van de bosbeheerder kan sterker of zwakker gedund worden. Voor de toekomstboommethode is een bosbezetting van 80 tot 100 toekomstbomen per ha een richtwaarde. Eens de toekomstbomen aangeduid zijn, verlopen de volgende dunningen, ongeveer eens om de vijf jaar, heel wat simpeler! De ingreep beperkt zich dan tot het wegnemen van de bomen die de ontwikkeling van een toekomstboom hinderen. Je zorgt er best voor dat bij benadering minimaal de helft van de kroonomtrek vrij blijft. Toekomst? Je hoeft niet enkel bomen met een hoge economische waarde als toekomstboom te selecteren (foto, aanduiding toekomstboom). Selecteer hier en daar ook bomen met holtes en lage takken of houd een zeldzame boomsoort in menging! Deze bomen zijn misschien niet interessant voor de houtproductie, ze kunnen wel een belangrijke esthetische, cultuurhistorische of ecologische waarde hebben. Ook lichtboomsoorten kunnen in menging met schaduwboomsoorten gehouden worden door ze voldoende ruimte te geven. VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 13

14 BOSOMVORMING Een duurzaam beheer van naaldbossen op de zandgronden in Vlaanderen betekent o.a. dat er gestreefd wordt naar een groter aandeel inheemse loofbomen (volgens de criteria voor duurzaam bosbeheer: streven naar minstens 20% van de totale oppervlakte gemengde bestanden op basis van inheemse en standplaatsgeschikte boomsoorten). Om deze specifieke doelstelling te realiseren zijn er bosbouwkundige maatregelen nodig, die bosomvorming genoemd worden. Een belangrijke reden om naaldbossen om te vormen naar gemengde loofbossen is het verminderen van de negatieve effecten van verzuring en vermesting. De hoogste atmosferische depositie van verzurende en vermestende stoffen wordt meestal gemeten in bossen op arme zandgrond, in de nabijheid van intensieve veeteeltbedrijven. Dit resulteert in een versnelde bodemverzuring, met alle gevolgen van dien: achteruitgang van de bodemfauna, vertraagde strooiselafbraak, doorspoeling van nutriënten en zelfs vrijstellen van toxische elementen in erg zure omstandigheden. Loofbomen vangen minder verzurende en vermestende stoffen uit de atmosfeer op dan naaldbomen. De bouw van loofbomen is anders dan die van naaldbomen, en tijdens de winter verliezen loofbomen hun bladeren terwijl naaldbomen allerlei stoffen blijven capteren. Veel loofboomsoorten hebben van nature een betere strooiselafbraak dan naaldbomen, waardoor ze ook een actiever bodemleven onderhouden en de standplaats minder degraderen. Maar ook andere motieven spelen mee, zoals verhogen van de ecologische waarde of wegvallen van de markt voor mijnhout. De beheerder van een homogeen dennenbos kan voor verschillende omvormingsscenario s kiezen. De scenario s zijn gebaseerd op spontane ontwikkelingen die een dennenbos kan ondergaan na natuurlijke verstoringen. Als beheerder boots je als het ware die verstoringen na om de ontwikkeling te sturen, maar gebruik je zo veel mogelijk spontane processen om het gewenste bos te realiseren. De vier bosomvormingsscenario s zijn een zinvolle combinatie van ingrepen om in het dennenscherm in te grijpen en verjonging op te starten. Hun samenhang met de beginsituatie en met de mogelijke streefbeelden wordt hier en in het overzichtsschema weergegeven. Wie zo n omvormingsscenario toepast, wordt vaak sneller dan verwacht geconfronteerd met verjongingen die aandacht opeisen. Een beheerder moet dus de middelen en knowhow hebben om de verjongingen te behandelen en verder op te volgen in de toekomst om zijn doelstellingen te halen. VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 14

15 1. Nietsdoen Als je slechts moeizaam verjonging verwacht in je dennenbestand, dan kan nietsdoen aangewezen zijn. Dit is vaak het geval bij gesloten pijpenstrootje of adelaarsvaren, of als Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers (nog) niet planmatig gecontroleerd kunnen worden. Het bosbeeld van een gesloten dennenbestand kan door nietsdoen meerdere decennia blijven. Nietsdoen kan de uitgangssituatie voor verdere omvorming wel verslechteren. Op heel lange termijn zijn vergelijkbare resultaten als bij doordunnen mogelijk, maar vrijwel zeker veel trager. 2. Doordunnen Doordunnen betekent het uitvoeren van een hoogdunning in het dennenscherm met een omlooptijd tussen 4 en 10 jaar en ten voordele van de meest vitale bomen. Hierbij kunnen ook inheemse loofbomen worden vrijgesteld. Deze beheermaatregel is zeer geschikt voor een bosbeeld met grote dennen en een inheemse onderetage, waarbij er geen bosbouwkundige kwaliteitsdoelstelling voor de loofbomen is. Kwaliteitsdennen kunnen hier veel kansen krijgen. We merken wel op dat het verdere dunningsbeheer van een dubbel bestand (dennen en daaronder zomereik met mengsoorten) praktische problemen kan opleveren bij de exploitatie. 3. Groepenkap Bij een groepenkap worden regelmatig nieuwe openingen van 0,5 tot 1,5 ha gemaakt in de dennenbestanden. Ben je eigenaar van een kleiner eigendomsperceel, dan komt dit neer op een eindkap. Maar in de context van een boscomplex gaat het wel degelijk om groepen. VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 15

16 Voor optimale groei van berk en grove den worden (onregelmatige) groepen van minimaal 1 ha gemaakt. Kleinere groepen zijn eerder geschikt voor zomereik of beuk, die eventueel aangeplant worden. Afhankelijk van de grootte van de groepen treedt een sterke verandering van het bosbeeld op. Dit scenario is goed combineerbaar met doordunnen of zelfs nietsdoen in de omringende bestanden. 4. Kaalkap Met kaalkap wordt een bestandsgewijze eindkap van 1 tot 4 ha bedoeld. In omvangrijke kaalkappen met een blokvorm kan het midden van de kap te ver van de omringende zaadbomen liggen om een goede bezaaiing met berk of grove den te verkrijgen. Het onmiddellijke resultaat van kaalkappen is opnieuw gelijkvormige bestanden van berk en/of den. Ook bij kaalkap blijft de mogelijkheid om in de randen zomereik of beuk te verjongen, eventueel via aanplant. Bij nietsdoen en doordunnen worden kosten vermeden op korte termijn. Bosbouwkundig bieden groepenkap en bestandsgewijze kaalkap echter meer mogelijkheden voor kwaliteitshoutproductie van berk, inlandse eik en grove den. Het omringende dennenbos kan dan naaldhout blijven leveren. BEHANDELING VAN VERJONGINGEN EN OPVOLGINGSBEHEER IN JON- GE BESTANDEN Het is belangrijk dat je bij de keuze voor een gewenst bosbeeld en een passend beheerscenario ook het noodzakelijke beheer in de loofboomverjongingen op lange termijn plant. Daarbij zul je ook middelen (tijd, geld en logistiek) moeten voorzien om dat ook effectief te doen. Probeer ook je aandacht op het juiste moment te verleggen van het dennenscherm naar de verjonging. Het dennenscherm beheren gebeurt door houtoogst: de dunningen of kappingen betalen zichzelf (ruim) terug. Jonge bestanden (jongwas, dichtwas en stakenfase) behandelen daarentegen, is investeren in de kwaliteit van een toekomstig bosbeeld. VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 16

17 Duurzaam bosbeheer: streven naar kwaliteitshout Duurzaam bosbeheer tracht de houtproductie te sturen naar kwaliteitshout voor zaag- of fineerindustrie. Dit betekent dat je als beheerder in je toekomstig bos ook productiewaarde voor de inheemse soorten voorziet. Concreet gaat het er om een zeker aantal kwaliteitsvolle onderstammen te laten groeien van de aanwezige boomsoorten. Voor de optimale aanwas van kwaliteitshout in de onderstammen is er een algemene regel. In de jongste fase is een beperkte individuele groeiruimte best. Op wat later de onderstam wordt, groeien fijne takken en de jaarringen in de kern zijn eerder dun. Een beperkte individuele groeiruimte betekent een hoge dichtheid. Dat kan door massale spontane bezaaiing bij berk of den, maar ook door aanplant bij zomereik of beuk. Snoeien is een mogelijkheid om bij lagere dichtheid toch een weinig takkige onderstam te verkrijgen. Afhankelijk van het temperament van de boomsoort moet vervolgens die individuele groeiruimte stelselmatig toenemen voor de ontwikkeling van een vitale, diepe kroon. Want een grote kroon betekent gezonde groei en dus aanwas van kwaliteitshout in de onderstam. Bij berk komt dit neer op fiks dunnen vóór de leeftijd van 10 jaar, bij grove den vóór de leeftijd van jaar en bij zomereik vóór de richtleeftijd van jaar. Nog belangrijker dan de eventuele keuze voor kwaliteitshout, is het vermijden van halfslachtig uitgevoerde traditionele beheermaatregelen. Omwille van een vage kwaliteitsdoelstelling worden vaak vele uren gespendeerd in verjongingen. Maar dit wordt niet consequent doorgetrokken in een aangepaste behandeling in de oudere bestanden. Voorbeelden zijn: massale berkenverjonging in ruime openingen, die niet binnen de 10 jaar gedund wordt voor de vorming van diepe kronen aanzienlijke oppervlaktes dichte aanplantingen van zomereik, eventueel omrasterd en in de eerste jaren intensief vrijgesteld en gesnoeid, die dan tussen 20 en 30-jarige leeftijd geen eerste dunningen krijgen en kleine, weinig vitale kronen ontwikkelen. BEZINT EER GE BEGINT!? Zoals aangegeven in deze fiche is enige bezinning aan de orde, vooraleer je de gereedschapskist bovenhaalt. Laat deze bedenkingen echter niet verlammend werken! Bosomvorming is een aangename uitdaging voor een eigenaar of beheerder die mee wil denken met het bos. Pasklare antwoorden zijn hier niet steeds voorhanden. Het is dan ook een absolute must om ervaringen uit te wisselen met andere beheerders en ook anderen uit te nodigen in jouw bos te kijken en mee te denken. Dat kan via de bosgroepen en via de werkgroep Pro Silva van de VBV. VBV 2007 Duurzaam beheer van Kempense naaldbossen 17