Fietstocht Wiesel Open Monumentendag 2010

Transcriptie

1 Fietstocht Wiesel Open Monumentendag 2010 Wiesel: een eeuwenoud landschap Het fraaie landschap van Wiesel is een waardevol oud cultuurlandschap, en is daarom door de gemeente Apeldoorn aangewezen als beschermd dorpsgezicht. De ondergrond van Wiesel en omgeving is voor een groot deel ontstaan in de voorlaatste ijstijd (ca jaar geleden) In deze periode ontstond de stuwwal van de Veluwe doordat landijstongen de bodem voor zich uit stuwden. Tijdens de meest recente ijstijd (ca jaar geleden), bereikte het landijs ons land niet. Wel was de bodem constant bevroren en was er weinig begroeiing. De wind had vrij spel, en daardoor werd dekzand afgezet in de vorm van duinen en lage ruggen. Sinds ongeveer jaar geleden (in de geologische periode van het Holoceen), steeg de temperatuur en raakte het gebied begroeid met bos. Enken en kampen Op de flanken van de stuwwal werden agrarische nederzettingen gevestigd in de buurt van beken of vennen. Aanvankelijk werden akkers en nederzettingen regelmatig verplaatst, omdat de akkergronden bij gebrek aan bemesting hun vruchtbaarheid verloren. Vanaf ongeveer de negende eeuw echter, werden gunstig gelegen middelhoge gronden vrijwel permanent voor akkerbouw gebruikt. Deze min of meer permanente akkers worden enken of essen genoemd als verschillende boeren hier hun gronden bij elkaar hadden liggen. Als het om afzonderlijk gelegen akkers van individuele boeren gaat, wordt meestal van kampen gesproken. De akkers werden bemest met plaggen die op de hei of in het bos werden gestoken, en die veelal in schaapskooien werden gelegd om ze te laten mengen met de schapenmest. De schapen werden in kuddes geweid op de hei. De lager gelegen natte gronden langs de beken en verder naar het oosten werden meestal gebruikt als weiland en hooiland. Het oorspronkelijke eiken-berkenbos op de hoge (en droge) gronden nam in de loop der eeuwen steeds verder af in omvang, door onder andere de intensieve beweiding met schapen en het kappen van hout voor brandstof. Hierdoor ontstonden uitgestrekte heidevelden. Deze veranderden in toenemende mate in zandverstuivingen doordat de wind vrij spel kreeg op de kale plekken die ontstonden door het steken van plaggen. Die zandverstuivingen breidden zich door de heersende windrichting meestal uit naar het oosten, waardoor het ook kon gebeuren dat ze akkers en weilanden dreigden te overstuiven. Om dit te voorkomen werden vaak stuifwallen aangelegd die dicht werden beplant om het stuifzand op te vangen. Bij Wiesel werd langs de noordwestzijde van het akkergebied waarschijnlijk in de 18 de eeuw zo n stuifwal aangelegd, die bekend staat als de Zandhegge. Deze is tot een spectaculaire hoogte uitgegroeid en steekt hier en daar meer dan 15 meter boven de omgeving uit. Sprengen en molens Vanouds lag er een natuurlijke beek in het gebied. Deze werd gevoed door kwelwater dat aan de voet van de stuwwal aan de oppervlakte kwam. Al in de 14 de eeuw werd het beekwater gebruikt om de Wenumse watermolen aan te drijven. In de 17 de eeuw ontstond er een grote behoefte om meer watermolens te bouwen, om hier papier te kunnen maken en metaal te verwerken. Maar daarvoor was ook meer water nodig. Om zoveel mogelijk water in de beek te krijgen werden de beken naar het westen toe verlengd en werden sprengkoppen gegraven. Dit zijn kunstmatige bronnen waar het grondwater wordt aangeboord. Meestal liggen deze met meerdere bij elkaar, ongeveer zoals de vingers aan een hand. Vanaf deze sprengkoppen werd het water zo horizontaal

2 mogelijk naar de nieuwe molens verplaatst, die verder naar het oosten waren gelegen, om daar een maximaal hoogteverschil te creëren zodat een groot waterrad kon worden aangedreven. De bedding van die kunstmatige beken, die sprengen worden genoemd, lag vlak bij de sprengkoppen verdiept in het landschap en verder stroomafwaarts juist hoger dan het omliggende land, tussen kades. In de 19 e eeuw werden de watermolens vaak omgevormd tot wasserijen, die tot ver in de 20 ste eeuw dienst hebben gedaan. Van de vijf watermolens die ooit aan de beek hebben gestaan, bestaat alleen de Wenumse watermolen nog. Maar de locaties van de voormalige papiermolens zijn in het landschap nog wel te herkennen aan restanten van waterwerken en gebouwen. Veranderingen in het industriële tijdperk Eeuwenlang veranderde er weinig in het landbouwsysteem en de agrarische nederzetting Wiesel. Af en toe kwam er een akker, een boerderij of een huisje bij, en af en toe verdween er ook weer iets. Maar met de uitvinding van de kunstmest in de 19 de eeuw verdween de noodzaak van de schapenteelt. De heidegronden, die voorheen gemeenschappelijk bezit waren geweest van de boerengemeenschappen, de zg. marken, werden nu in delen verkocht aan particulieren. Deze ontgonnen de grond tot productiebos (op de hogere gronden) of tot grasland (de lagere gronden). In de 20 ste eeuw drukten ook mechanisatie, schaalvergroting en ruilverkaveling een sterk stempel op het karakter van het agrarische landschap. Dit geldt gelukkig nauwelijks voor Wiesel: hier weerspiegelt het landschap nog in sterke mate het kleinschalige en gevarieerde beeld van het eeuwenoude pre-industriële agrarische landschap. In de late 19 de en 20 ste eeuw raakte het gebied in trek als vestigingsplaats voor welgestelde burgers. Kleine landhuizen, zoals De Ploeg en De Zandhegge, werden gebouwd, hier en daar verrees een villa of een bungalow en boerderijen werden verbouwd tot woonhuis. Sinds de tweede helft van de 20 ste eeuw nam het grondgebruik voor de landbouw af en werden de functies wonen, natuur en recreatie veel belangrijker. Een deel van de landbouwgrond is omgevormd tot natuurgebied en een ander deel wordt gebruikt voor de recreatieve veehouderij met paarden en pony s. Akkerbouw vind nog nauwelijks plaats in het gebied. Ten dele wordt die grond nu gebruikt voor boomkwekerijen, en in een incidenteel geval zelfs voor wijnbouw. Sommige straatnamen verwijzen nog naar het verleden van de enken, kampen en akkers, zoals de Wieselse Enkweg, Wieselse Kampweg en de Huisakkers. Voor meer informatie over het beschermd dorpsgezicht van Wiesel kunt u de brochure inzien op onder het kopje brochures.

3 De route De tocht begint bij Greutelseweg 49, het monument t Jachthuis. Dit pand is tijdens de Open Monumentendagen op zaterdag 10 en zondag 11 september 2010 opengesteld. De route voert door het gemeentelijk beschermde dorpsgezicht Wiesel en is ongeveer 6 kilometer lang. Routebeschrijving met hier en daar tussendoor wat achtergrond informatie Vanaf het hek van t Jachthuis rechtsaf naar de Greutelseweg waar het nummerbordje 49 staat De naam Greutelseweg verwijst naar een boerderij met de naam Greutel die op de hoek van de Greutelseweg en de Kopermolenweg heeft gestaan. De Greutelseweg is al eeuwenoud. Het meest westelijke deel van de weg was vroeger onderdeel van een oude handelsweg die van Elburg naar Doesburg en verder naar Duitsland liep. Linksaf de Greutelseweg op, en gelijk linksaf de Huisakkers op De naam van de weg Huisakkers verwijst naar de kleine akkertjes, ook wel kampen genoemd, die direct bij huizen waren gelegen. De begroeide walletjes aan beide zijden van de weg dienden vroeger om vee en wild van de akkers af te houden. Langs deze weg werden vroeger schapen van en naar de heide gedreven. Dit soort wegen werden daarom schapendriften genoemd. De begroeiing langs de open velden bied een ideale huisvesting aan kleine zoogdieren zoals wezels, muizen en dassen. Zij hebben zeg maar pleinvrees, durven geen open ruimte over te steken. De houtwallen zijn voor hen ideaal om zich ongezien te verplaatsen. Koningin Wilhelmina schilderde graag in Wiesel, ook aan de Huisakkers. Haar werk uit 1932 Korenschoven is hier gemaakt. Na nummer 7 (witte nieuwe villa, nummer staat op de hoek bij de heg) links aanhouden Bij de T-splitsing (waar een zijweg naar rechts gaat) rechtdoor. Dit is een doodlopende weg, maar niet voor fietsers. Vanaf dit kerkepaadje is er een prachtig uitzicht over de dekzandrug waarop eeuwenlang akkers hebben gelegen. Pad uitrijden langs woonhuis Wieselse Enkweg 39a. Op de Wieselse Enkweg rechtsaf. Aan uw rechterhand ligt restaurant/manege De Sprengenhorst. Sinds ongeveer 1645 lag hier de papiermolen van Dijkgraaf. In 1876 werd de molen omgevormd tot wasserij, en in 1934 werd het gebouw afgebroken. De spreng loopt nog altijd langs het restaurant, via de vijver in de voortuin. Eerste weg links: Wieselse Kampweg. Bij de picknickplek aan uw linkerhand, vóór nummer 32, bevindt u zich midden op het tracé van een rijksweg (eigenlijk een voorloper van de A50) die nooit is voltooid. In de 1930er jaren werd ten noorden van Apeldoorn begonnen met de aanleg van de rijksweg naar Zwolle. Grond werd onteigend en geëgaliseerd, ter weerszijden werden sloten gegraven en werd laanbeplanting gepoot, en net voorbij de picknickplek werden twee grote grondlichamen gestort, die dienst zouden moeten doen als taluds voor een viaduct.

4 De weg is er uiteindelijk nooit gekomen. Het verhaal gaat dat Koningin Wilhelmina hier de hand in heeft gehad, omdat de weg te dichtbij Paleis Het Loo zou zijn gekomen. Iets verderop aan de Wieselse Kampweg, tegenover nummer 15, ziet u links teruguit de oprit van het nooit voltooide viaduct. Wieselse Kampweg uitrijden tot Zwolseweg en oversteken. Let goed op! De Zwolseweg is een druk bereden voorrangsweg. Hier op de hoek is de bakkerij van Kragt gevestigd, waar de mogelijkheid is om even uit te rusten met koffie en een broodje. Linksaf fietspad langs Zwolseweg volgen. Na ongeveer honderd meter kruist u de Wenumse beek. Aan uw linkerhand ligt het terrein van de landgoed de Rotterdamse Kopermolen. Het landgoed is gesticht in 1753 door de koperfabrikant Daniël de Jong. Hij kocht de bestaande papiermolen van Pannekoek om er een kopermolen in te vestigen. Hier werd koper geplet tot dunne platen om er de huid van houten zeeschapen mee te bekleden. Ook werden er grote ketels vervaardigd voor de suikerplantages in Indië. Omstreeks 1835 werd de koperproductie gestaakt en kreeg het landgoed verschillende bestemmingen, onder meer houtzagerij en luciferfabriek. Het landgoed is later in twee delen gescheiden. De nog aanwezige boerderij uit 1728 en het koetshuis van het oude landhuis zijn rijksmonumenten en nu in gebruik als vakantiewoningen. Het noordelijke deel (iets verderop), achter een gerestaureerde oude toegangspoort, is bebouwd met een nieuw landhuis. oude afbeelding villa Eikenhorst en toegangspoort op de Rotterdamse Kopermolen Buitenplaats de Rotterdamsche Koper-molen met formele tuin langs de Zwolseweg en het landschapspark rondom de ca 1800 gegraven nieuwe vijvers. Detail van een kaart van De Man uit 1806.

5 Rechtuit tot aan de Marleweg. Linksaf bij onverharde weg met bordje nr Weg uitrijden. Verharde weg (Elburgerweg) oversteken. Bij bordje Eigen weg rechtdoor. Na de bocht in het pad kruist u weer het oorspronkelijke tracée van de onvoltooide rijksweg, herkenbaar aan de rechte doorlopende houtwallen aan beide zijden. Pad uitrijden tot verharde weg = Kopermolenweg. De Kopermolenweg verwijst naar landgoed / watermolen de Rotterdamse Kopermolen. Het Rotterdam in die naam duidt op de herkomst van voormalig eigenaar Daniël de Jongh. Kopermolenweg oversteken, rechtdoor Wieselse Enkweg in. Eerste weg rechtsaf = doodlopend weggetje naar de nummers 50 t/m 66a en 51. Links langs het eerste deel van het weggetje loopt een sprengenbeek. Dit is de Meibeek: de noordelijke tak van de Wenumse Beek. Direct rechts staat een gerestaureerde boerderij (nr. 50) met bakhuis en schuur. Deze schuur is een voormalige schaapskooi. De overlevering vertelt dat van hieruit rond 1900 de laatste schapen met een schaapherder naar de heidevelden liepen. Het complex dateert waarschijnlijk van rond het midden van de 19 de eeuw. Helaas past de nette nieuwe tuinaanleg niet zo goed bij het oude agrarische karakter van het erf. Aan de groen/witte schildjes kunt u zien dat de panden zijn beschermd als gemeentelijke monumenten. Aan de andere kant van het weggetje stond vroeger aan de beek, ongeveer ter plekke van het huis nr. 51, de papiermolen van Huygens. Deze is rond 1750 gebouwd. Ruim een eeuw later is de molen veranderd in een wasserij. In 1939 zijn het molenhoofd en het molenrad gesloopt. Het gebouw is in 1980 afgebroken. De plaats van de voormalige molen is met enige moeite nog afleesbaar aan de loop van de beek. 1 e T-splitsing rechtsaf bij nummer 62. Links aanhouden. 1 e pad links over boerenerf tussen schuur en woonhuis door. Dit pad komt uit op de Greutelseweg: linksaf Het bos aan uw rechterhand is tamelijk jong. Het is in de vroege 20 ste eeuw geplant op een terrein dat voordien eeuwenlang als landbouwgrond dienst deed. Waarschijnlijk was de grond niet erg vruchtbaar, en was bosbouw daarom rendabeler. Pas vanaf de late 20 ste eeuw werd natuurontwikkeling een doel waarvoor agrarische gronden werden opgekocht. Soms gaat dat ten koste van de herkenbaarheid van het historische gebruik van het landschap. Na ongeveer 500 meter ziet u rechts in een veld een schaapskooi staan. Deze is niet oud, maar heeft wel de vorm van een oude schaapkooi, en past daarom goed in het landschap. Verderop maakt de Greutelseweg een vrij scherpe bocht naar links. Zo n 100 meter na de bocht ziet u links naast de weg een diep gelegen sprengkop liggen. Deze werd waarschijnlijk in de vroege 17 de eeuw gegraven, om hier het grondwater af te tappen om daarmee de stroomafwaarts gelegen watermolens aan te drijven.

6 In het achterliggende terrein liggen rond de twee landhuizen met tuinen nog drie dergelijke sprengkoppen. In de loop der tijd raken zulke watertjes gevuld met bladeren en zakken de oevers langzaam in. Daarom voert het waterschap in samenwerking met de gemeente en landschapsbeheer regelmatig onderhoud uit aan de sprengen. Bij nr.49 bent u weer terug bij het begin van de route. Bronnen: - Langs enken, kampen en velden, een fietstocht door de natuur van Wiesel en Wenum door Gert Jan Blankena, een uitgave van de afdeling Apeldoorn van het IVN, Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie en de gemeente Apeldoorn, dienst MMO, afdeling Groen in Fietsroute Wenum-Wiesel, Bellevueroute nummer 3, uitgave Gemeente Apeldoorn in Samenstelling: Elly van der Velde, bureau Uitdetijd met voorbereiding van Gerard Heij, Archeologische Werkgroep Apeldoorn. - Wiesel, een beschermd dorpsgezicht, cultuurhistorische brochure nummer 5, uitgave gemeente Apeldoorn, Zie voor een digitale versie: onder Publicaties. - Cultuurhistorische analyse Wiesel, Bureau Lantschap i.o.v. Gemeente Apeldoorn, Oude afbeeldingen: CODA.

7 Topografische kaart 1:25000 ca. 2005, met geaccentueerde beken Topografische Kaart 1:25000 van 1890