INHOUD Les 1 Inleiding 4 D De stroomculturen ( v.c.) A Vaardig in geschiedenis

Transcriptie

1 INHOUD Les 1 Inleiding 4 D De stroomculturen ( v.c.) 81 A Vaardig in geschiedenis 8 Les 2 Over tijden, ruimten en domeinen 9 Les 3 Vaardig door heden en verleden 14 Overzicht A 19 B Prehistorie 20 Les 4 De evolutie van de mens 21 ICT-les* ICT-les* De evolutietheorie van Darwin Het ontstaan van de mens Les 5 Jagers en voedselverzamelaars 30 VERHAAL: Rama en Austra Dirk Bracke 37 Les 6* Een vaste verblijfplaats en de 39 landbouw veranderen de samenleving grondig Les 7 De werktuigen van de prehistorische 47 mens Overzicht B 53 ICT-les* De prehistorie C De prehistorie in Noordwest-Europa 54 Les 8 De bronnen van de geschiedenis 55 ICT-les* Vaardig in geschiedenis Les 9 Raadsels in steen 59 Les 10 De Kelten, een volk uit de Europese 66 ijzertijd ICT-les* De Kelten Les 11 Sprokkels uit de Keltische beschaving 72 en het Keltische verleden ICT-les* Een Keltisch heuvelfort Overzicht C 79 Herhalingsoefeningen 80 Les 12 Het ontstaan van de stroomculturen 82 Les 13* Egypte: het land van de Nijl 88 VERHAAL: Kemi Dirk Bracke 95 Les 14 Farao en co. 97 Les 15 Egypte onder de farao s 101 ICT-les* ICT-les* Het ontstaan van de stroomculturen De samenleving verandert Les 16 De Egyptische godsdienst 105 VERHAAL: Het Opetfestival Dirk Bracke 113 Les 17 Leven na de dood 115 Les 18 Feit of mening? 122 Les 19* De Egyptische kunst 127 Les 20 Egypte: wetenschap en techniek 135 ICT-les* ICT-les* Goden en graven Tijd en tempels Les 21 Het dagelijkse leven in het oude 140 Egypte Les 22* Mesopotamië en Egypte met elkaar 143 vergeleken Les 23 De evolutie van het schrift 147 ICT-les* De evolutie van het schrift Overzicht D 153 E Je weg vinden in het verleden 154 Les 24* Herhalingsoefeningen 155 Les 25* Herhalingsles 159 ICT-les* Herhalingsles Woordenlijst 162 Mijn persoonlijk woordenboek 165 * Deze les kan georganiseerd worden als BZW-les (Begeleid Zelfstandig Werken). inhoud 3

2 D Bij De stroomculturen ( v.c.) grote stromen ontstaan de eerste georganiseerde beschavingen van de mens. Hoe dat gebeurt, bestudeer je in de volgende lessen. Die eerste beschavingen ontwikkelen een schrift. Zij leven dus in een andere tijd dan de prehistorie. Hun tijd wordt de tijd van de stroomculturen genoemd. Je bestudeert daarbij vooral een samenleving uit het oude Nabije Oosten: het Oude Egypte. Langs de Eufraat en de Tigris in Mesopotamië (Tweestromenland) ontstaat de Sumerische samenleving. In Egypte ontstaat langs de Nijl de bekendste stroomcultuur. In de Indusvallei in India komt de Harappacultuur tot bloei. Langs de Gele Rivier in China ontstaat ook een stroomcultuur. D de stroomculturen ( v.c.) 81

3 12 In Het ontstaan van de stroomculturen les 6 heb je geleerd dat in sommige streken de mens op een bepaald moment zijn zwervende bestaan opgeeft. Hij vestigt zich op een vaste plaats en doet aan landbouw. Uit een aantal van die landbouwnederzettingen ontwikkelen zich grote beschavingen. Waar en hoe ontstaan die eerste grote beschavingen? Waarin verschillen ze van de gewone landbouwnederzettingen? De vier stroomculturen Kaartnr(s) v.c v.c v.c v.c v.c. 323 v.c. 30 v.c. 1 EGYPTE (NIJL) INDUS MESOPOTAMIë GELE RIVIER Bij het onlinelesmateriaal maak je met enkele muisklikken een reis doorheen de vier stroomculturen. Ontdek op de satellietbeelden restanten van de hoogstaande beschavingen. Situeer het ontstaan van de stroomculturen in de tijd, de ruimte en het domein. Kruis de juiste antwoorden in de tabel aan. Tijd Ruimte Domein Prehistorie Stroomculturen Klassieke oudheid Afrika + Azië + Europa Azië Afrika + Azië Cultureel + Politiek + Socio-economisch Politiek doe de test! Juist of onjuist? Omcirkel. 1 In gebieden waar het niet regent, is landbouw onmogelijk. Juist / onjuist 2 De mens blijft sterk afhankelijk van de natuur en de natuurkrachten. Juist / onjuist Score 1 of 2 fouten Je hebt een prima voorkennis voor deze les! Meer dan 2 fouten Hou je vast! Je zult deze les heel wat bijleren! 82 les 12 het ontstaan van de stroomculturen

4 1 De eerste grote beschavingen ontstaan in de buurt van belangrijke rivieren Rond 5000 v.c. is er een klimaatswijziging die leidt tot de uitdroging van een aantal vruchtbare gebieden, zoals de Vruchtbare Sikkel (zie les 6). Er ontstaat een woestijngordel die zich uitstrekt van de Sahara tot in China. opdracht 1 Zwarte Zee Kaspische Zee Tigris Iraanse steppe Middellandse Zee Syrische woestijn Eufraat Sinaï Arabische woestijn Perzische Golf Libische woestijn Nijl km Rode Zee mm neerslag per jaar mm neerslag per jaar mm neerslag per jaar (België: mm/jaar) Vruchtbare valleien van Nijl, Tigris en Eufraat - Waarom kunnen in de gele gebieden maar weinig mensen wonen? - Waar kunnen de bewoners naartoe trekken om toch aan voldoende voedsel te geraken? - Wat is immers noodzakelijk om aan landbouw te doen, waar ook ter wereld? In de meeste gevallen is alleen een kleine strook langs de rivier geschikt voor landbouw. Maar de verschillende volkeren ontdekken dat ze door bevloeiing of irrigatie grotere gebieden vruchtbaar kunnen maken. opdracht 2 Bij de landbouw onderscheiden we twee types, namelijk regenlandbouw en irrigatielandbouw. Bij irrigatie moeten we denken aan natuurlijke en kunstmatige irrigatie. Natuurlijke irrigatie is het best mogelijk in Egypte, waar de Nijl voor de zaaitijd overstroomt (tussen juli en september), waarna het bevochtigde land ingezaaid kan worden. In Mesopotamië is de overstroming onregelmatiger en valt zij bovendien na de zaaitijd, zodat kunstmatige irrigatie geboden is. De irrigatielandbouw was aanzienlijk productiever dan de regenlandbouw. De opbrengst beliep ongeveer het vijftienvoudige van het zaaigoed. Dat is zeer veel als men dat vergelijkt met de situatie in Griekenland, Italië en de Europese middeleeuwen, waar een verhouding 1:4 normaal en 1:7 al uitzonderlijk was (bijvoorbeeld in Campanië in Italië). Uit: L. De Blois, R.J. Van Der Spek, Een kennismaking met de oude wereld D de stroomculturen ( v.c.) 83

5 - Aan welk type landbouw doet men in België? - Aan welk type landbouw doet men in Egypte en Mesopotamië? - Geef een voordeel en een nadeel van irrigatielandbouw ten opzichte van regenlandbouw. Voordeel: Nadeel: 2 opdracht 3 Langs die belangrijke rivieren ontwikkelen zich georganiseerde steden Lees de tekst. Markeer tien verschillende beroepen die worden vermeld. De irrigatielandbouw maakt de samenleving ingewikkelder Een boer kan niet in zijn eentje irrigatiekanalen graven en dijken aanleggen. Hij moet samenwerken met andere boeren uit zijn omgeving. Al die werken maken een goede organisatie noodzakelijk. Bepaalde mensen worden daarbij leiders. Zij hebben een grote kennis of kunnen goed organiseren. Misschien bezitten ze wel de meeste grond en laten ze anderen voor hen werken. Ze worden de bestuurders van de gemeenschap. De leiders worden ook legeraanvoerders, verantwoordelijk voor de verdediging van het grondgebied. Als er meer dan voldoende voedsel is, hoeft niet iedereen boer te zijn. Nog meer dan in de eerste landbouwnederzettingen houden mensen zich met andere beroepen bezig: soldaten, timmerlieden, pottenbakkers enz. worden betaald met de landbouwoverschotten. Als een gemeenschap aangroeit en groter wordt, kan de leider (farao, koning, stamhoofd ) niet langer alleen besturen. Ambtenaren helpen hem daarbij. Ze controleren of iedereen wel de regels en wetten van de leider navolgt. Ze houden ook toezicht op het oogsten. Dankzij het schrift kunnen ze bepaalde gegevens beter onthouden (hoeveelheid voedsel, aantal boeren, aantal stukken vruchtbare grond enz.) of bepaalde regels en wetten opschrijven. Dat gebeurt in Egypte en Mesopotamië omstreeks het midden van het 4e millennium v.c. Schrijvers genieten een groot aanzien. Ondanks de irrigatielandbouw blijft de mens nog sterk afhankelijk van de natuur en de natuurkrachten. Daarom vereert hij verschillende goden in de hoop dat zij hem zullen helpen. Priesters leiden de verering van die goden. Dat gebeurt in soms fraaie tempels die het middelpunt vormen van de nederzetting of stad. De koningen zien er wel op toe dat de priesters hun gezag steunen. Vaak is de koning ook de leider van de priesters. Dit schilderij uit de graftombe van Sennedjem toont de irrigatielandbouw. 84 les 12 het ontstaan van de stroomculturen

6 opdracht 4 De tekst legt uit waarom er aan die belangrijke rivieren georganiseerde steden ontstaan. Het antwoord bestaat uit drie delen: irrigatielandbouw, bevolkingsgroei en natuurkrachten. Bestudeer het schema en vul in. Irrigatielandbouw leiders voedseloverschot Bevolkingsgroei ambtenaren schrift Natuurkrachten priesters goden ONTSTAAN VAN EEN GEORGANISEERDE STAD 1 Dit maakt de taak van de ambtenaren gemakkelijker: 2 Zij leiden de verering van de goden: 3 Irrigatielandbouw vraagt organisatie en dus 4 Irrigatielandbouw zorgt voor goede opbrengsten en zelfs voor 5 Zij zijn nodig voor de organisatie en om controle te houden: 6 Zij beheersen de natuurkrachten en worden aanbeden: 3 De steden aan de stromen groeien uit tot ontwikkelde staten opdracht 5 Ho a n gho Eufraat Tigris Indus Nijl km Bij welke rivieren ontstaan de stroomculturen? Egypte: Mesopotamië: China: Indië: D de stroomculturen ( v.c.) 85

7 onwaarschijnlijk! Vandaag vormt water nog altijd de inzet van zware politieke discussies in het Nabije of Midden-Oosten. Zware politieke discussies voor water Dat kun je je misschien moeilijk voorstellen? Water is levensnoodzakelijk. Maar ook in de wereld van vandaag is zoet water op vele plaatsen zeldzaam en dus kostbaar. Het klimaat warmt op en de landbouwgronden dreigen nog verder te verdorren. Twee voorbeelden: Israël bezet de Syrische Golanhoogvlakte. Wie de Golanhoogte bezit, controleert een groot deel van de watervoorziening van de Israëlische irrigatiekanalen Turkije heeft stuwdammen op de bovenloop van de Eufraat en de Tigris en bouwt er nog bij. Het land wil met waterkracht elektriciteit opwekken, maar krijgt dankzij die dammen ook de controle over de watervoorziening van Syrië en Irak. Die landen gaan daar uiteraard niet mee akkoord. Water geeft je macht Wat je na deze les moet kennen en kunnen: kennen 1 de begrippen stroomculturen, bevloeiing, irrigatielandbouw en ambtenaren uitleggen 2 de vier stroomculturen opnoemen 3 de verhuizing naar de stromen verklaren 4 het ontstaan van irrigatielandbouw verklaren 5 het ontstaan van het koningschap uitleggen 6 de rol van priesters verklaren 7 de ontwikkeling van stad tot rijk uitleggen 8 het ontstaan van het schrift verklaren KUNNEN 1 op een blinde kaart de vier stroomculturen aanduiden 2 informatie uit bronnen halen 3 kaarten lezen Al die onderdeeltjes van kennen en kunnen kun je bij het onlinelesmateriaal verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, zet je daar een kruisje voor. 86 les 12 het ontstaan van de stroomculturen

8 Les 12 schema Het ontstaan van de stroomculturen 1 De eerste grote beschavingen ontstaan in de buurt van belangrijke rivieren Rond 5000 v.c. ontstaat in de eerste landbouwgebieden een probleem: weinig regen droogte verdorde oogst hongersnood De landbouwers verhuizen naar de buurt van grote rivieren. Ze vinden daar voldoende water en via bevloeiing of irrigatie maken ze meer grond vruchtbaar. 2 Langs die belangrijke rivieren ontwikkelen zich georganiseerde steden IRRIGATIELANDBOUW SAMENWERKEN Goede organisatie is noodzakelijk. Leiders Leiders worden bestuurders. VOEDSELOVERSCHOT Er ontstaan andere beroepen buiten de landbouw. Soldaten, bouwvakkers, timmerlieden, pottenbakkers DE BEVOLKING GROEIT: ORGANISATIE AMBTENAREN Helpen de bestuurders. Taken: - controle - toezicht op het oogsten - gebruik van het schrift Voordelen: - gegevens onthouden - regels en wetten opschrijven NATUURKRACHTEN De mens blijft nog steeds erg afhankelijk van de natuur. Priesters vragen de hulp aan de goden. Er worden tempels gebouwd. 3 De steden aan de stromen groeien uit tot ontwikkelde staten De grote stroomculturen breiden na verloop van tijd hun grondgebied uit. Koningen heersen nu niet meer over één stad, maar over een heel rijk. D de stroomculturen ( v.c.) 87

9 13 Het Egypte: het land van de Nijl Oude Egypte heeft alles te danken aan enkele aardrijkskundige kenmerken van het land: de aanwezigheid van de Nijl op de eerste plaats natuurlijk, maar zelfs de woestijn was onmisbaar! Hoe ziet Egypte eruit? Welk verband is er tussen het landschap en de bloeiende staat? Waarom is de Nijl zo belangrijk voor Egypte? Kaartnr(s) v.c. 800 v.c PREHISTORIE EUROPA STROOMCULTUREN KLASSIEKE OUDHEID doe de test! Juist of onjuist? Omcirkel. 1 Egypte bestaat grotendeels uit woestijn. Juist / onjuist 2 De Tigris zorgt voor een vruchtbare strook land in Egypte. Juist / onjuist 3 De Nijl overstroomt jaarlijks en voert vruchtbaar slib aan op de Egyptische akkers. Juist / onjuist MIDDELEEUWEN EIGEN TIJD NIEUWSTE TIJD NIEUWE TIJD Score 1 of 2 fouten Je hebt een prima voorkennis voor deze les! Meer dan 2 fouten Hou je vast! Je zult deze les heel wat bijleren! De Nijl, de vruchtbare strook en de woestijn Satellietfoto van de Nijl (Google Earth) 88 les 13 egypte: het land van de nijl

10 Naam: Klas: Nr.: Score: Groepsleden: 1 opdracht 1 Egypte: woestijn en vruchtbare landbouwgrond langs de Nijl Het Oude Egypte - Welke vier natuurlijke grenzen heeft Egypte? Onderstreep. In het noorden: de Rode Zee / de Middellandse Zee / de Zwarte Zee In het oosten: de Arabische woestijn / de Libische woestijn In het zuiden: de stroomversnelling / de deltamonding In het westen: de Arabische woestijn / de Libische woestijn - Hoe noemen de Egyptenaren het gebied van de Nijlvallei en van de deltamonding? Omcirkel. - Het gebied van de deltamonding: Opper-Egypte / Neder-Egypte - Het gebied van de Nijlvallei: Opper-Egypte / Neder-Egypte - De Egyptenaren noemen de woestijn het Rode land en het vruchtbare gebied het Zwarte land. Rangschik in de juiste kolom: woestijn vruchtbaar vol leven het rijk van de dood steengroeven koper halfedelstenen landbouw bewoning. Het Zwarte land Het Rode land Buiten de grondstoffen levert de woestijn nog een andere belangrijke bijdrage aan de bloei van het Oude Egypte. De woestijn schermt het land af van invallers. Er is dus geen groot leger nodig en daardoor kan er meer aandacht gaan naar de culturele ontwikkeling van het land. D de stroomculturen ( v.c.) 89

11 opdracht 2 Bestudeer de foto op blz. 88. Welke drie grote elementen bepalen het Egyptische landschap? Kleur op de tekening de Nijl blauw, de vruchtbare grond groen en de woestijn geel. Wat valt je op aan de overgang tussen de vruchtbare strook en de woestijn? Beschrijf het landschap met behulp van een observatieschema. - Wat voor een reliëf zie je? Een vlakte / een plateau / heuvelland / gebergte (1). - Welke waterlopen of zeeën neem je waar? Geen / beek / rivier / monding / vijver / meer / zee / andere: (1). - Wat voor begroeiing zie je? Geen / gras / struiken / bos of woud / andere: (1). - Welke menselijke ingrepen stel je vast? Wegen / kanalen / akkers / omheining / bebouwing / andere: (1). - Beschrijf het landschap met je eigen woorden. (1) Onderstreep het juiste antwoord. Soms moet je meer dan één antwoord geven. opdracht 3 Zoek informatie op over het Egyptische klimaat. Neerslag: 90 les 13 egypte: het land van de nijl

12 Temperatuur: Andere: 2 opdracht 4 Egypte, een geschenk van de Nijl De jaarlijkse overstroming van de Nijl half juli - oktober november - maart april - half juli Onderstreep de juiste antwoorden. Tijdens welke maanden overstroomt de Nijl? half juli oktober / november maart / april half juli Tijdens welke maanden zaaien de Egyptenaren hun gewassen? half juli oktober / november maart / april half juli Tijdens welke maanden oogsten de Egyptenaren? half juli oktober / november maart / april half juli Tijdens welke maanden helpen de Egyptenaren mee aan de bouwwerken voor de farao? half juli oktober / november maart / april half juli De boeren kunnen tijdens de overstroming niet op het land werken. Dat betekent dat duizenden arbeidskrachten vier maanden per jaar kunnen meehelpen aan de bouwwerken voor de farao. D de stroomculturen ( v.c.) 91

13 opdracht 5 Ibissen tref je nu bijna niet meer aan in Egypte, maar in de oudheid waren ze talrijk. Ze leefden langs de Nijl en kondigden overstromingen aan. Ze werden als goden vereerd. - Markeer in deze tekst de oorzaak en het gevolg van de overstromingen in twee kleuren. De grote toename van het debiet komt door de tropische regens duizenden kilometers stroomopwaarts. Als het water in september begint te zakken en enkele weken later weer mooi in de bedding stroomt, zijn de oevers bedekt met een laagje vruchtbaar rivierslib. Dat slib dient als bemesting en maakt het voor de boeren mogelijk om een rijke oogst binnen te halen. - Waaraan waren de overstromingen volgens de Oude Egyptenaren te danken? opdracht 6 Al in de tijd van de farao s gebruikt de Egyptische boer een scheprad om water naar hoger gelegen akkers te brengen. Wat toen heel modern was, is nu verouderd. De boeren moeten er natuurlijk wel voor zorgen dat de grond niet uitdroogt. Daarom bevloeien ze de akkers met water. Het water putten ze uit de kanaaltjes die ze tussen de akkers hebben gegraven. - Hoe noemen we dit type landbouw? (Zie les 12.) - Hoe wordt het scheprad aangedreven? 92 les 13 egypte: het land van de nijl

14 onwaarschijnlijk! De jaarlijkse overstroming van de Nijl maakte leven mogelijk in een land dat voor 95 % uit woestijn bestaat. Hoe regelen de Egyptenaren vandaag eigenlijk die overstromingen? Vanaf het begin van de 20e eeuw kennen de Egyptenaren geen overstromingen meer. Een dam gebouwd bij Aswan regelt het debiet van de rivier. In 1964 starten de Egyptenaren daar met de bouw van een nog grotere dam. Hij wordt 111 meter hoog en heeft een lengte van 3,6 km. Het stuwmeer is 500 km lang en 16 km breed: het grootste waterreservoir ter wereld. Het meer dreigt de reusachtige tempel bij Aboe Simbel echter te overstromen. Men verplaatst de tempel daarom naar een hogergelegen plaats. Er werden indrukwekkende beelden gemaakt van de verplaatsing van de tempel! Je leraar toont je een fragment. De Aswandam en de verplaatsing van de tempel bij Aboe Simbel Wat je na deze les moet kennen en kunnen: kennen 1 de termen slib en irrigatie verklaren 2 de vier natuurlijke grenzen van Egypte opnoemen 3 de naam van de twee Egyptes geven 4 het verschil tussen het Zwarte en het Rode Land uitleggen 5 het belang van de vruchtbare strook en de woestijn aantonen 6 het klimaat in Egypte benoemen en bondig bespreken 7 het belang van overstromingen voor Egypte aantonen 8 de groei van een hoogstaande beschaving in Egypte verklaren KUNNEN 1 de natuurlijke grenzen van Egypte op een blinde kaart aanduiden en benoemen 2 de Nijl, de vruchtbare Nijlvallei, de deltamonding, Opper-Egypte, Neder-Egypte, het Zwarte Land en het Rode Land aanduiden en benoemen op een blinde kaart Al die onderdeeltjes van kennen en kunnen kun je bij het onlinelesmateriaal verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, zet je daar een kruisje voor. D de stroomculturen ( v.c.) 93

15 Les 13 schema Egypte: het land van de Nijl 1 Egypte: woestijn en vruchtbare landbouwgrond langs de Nijl Vier natuurlijke grenzen Neder- en Opper-Egypte Zwarte en Rode land 2 Egypte, een geschenk van de Nijl overstroming van de Nijl zaaitijd oogsttijd OVERSTROMINGEN Rivierslib (= vruchtbaar slijk) wordt door de overstroming op het land afgezet. Grote bouwprojecten mogelijk FARAO De overstromingen zijn magisch. De farao zegt dat hij goddelijk is. WOESTIJN Grondstoffen Bescherming tegen invallers IRRIGATIELANDBOUW De akkers worden bevloeid met water via kanalen. Grote groepen mensen moeten samenwerken. HET OUDE EGYPTE KAN UITGROEIEN TOT EEN MACHTIGE STAAT MET EEN HOOGSTAANDE CULTUUR. 94 les 13 egypte: het land van de nijl

16 verhaal Kemi Dirk Bracke Over de voltooiing van de grote piramide tijdens het Oude Rijk en over het leven van gewone Egyptenaren Het zweet druppelde van Kemi s kin en neus toen hij zich schrap zette en aan het touw trok. Met tientallen anderen sleurde hij de slede omhoog langs de helling die met puin, zand en modder zo glad mogelijk gemaakt was. Op de slede lag een enorme steen die naar de top van de piramide moest. Een opzichter vuurde hen aan terwijl de spieren van Kemi zich spanden om de slede enkele centimeters te verplaatsen. Rusten! Het bevel van de opzichter werd als een echo herhaald. Ze lieten het touw vallen en Kemi liet zich op zijn hurken zakken. Aangetrokken door zijn zweet landden vliegen op zijn naakte lijf. Hij probeerde hen met zijn handen weg te slaan, maar bijna onmiddellijk kwamen ze weer aangevlogen. Zijn hoofddoek kleefde zweterig tegen zijn hoofd. Hij wilde de hoofddoek afnemen, dacht aan de brandende zon op zijn kaalgeschoren schedel en zijn hand zakte meteen terug naar beneden. Hier, zei Ankhhaf terwijl hij Kemi een aarden kruik toestak. De slokken water leken Kemi s mond en keel te zalven. Automatisch volgden zijn ogen de loop van de helling. We zijn er bijna, constateerde hij tevreden. Nu het bovenste deel van de piramide vorm kreeg, waren een aantal werklui al volop bezig met het aanbrengen van de platen gepolijste kalksteen. Die zouden de piramide in de zon laten schitteren. Beide mannen woonden in hetzelfde dorp en elke zomer maakten ze de lange tocht om aan de piramide te werken. Tijdens die maanden was het land overstroomd door het water van de Nijl en was er geen werk op de akkers. Dan konden ze aan het koningsgraf werken en kregen ze brood, uien en look. Het zal vreemd zijn als we niet meer aan het graf moeten werken, zei Kemi. Sinds hij een man was geworden, was hij elke zomer naar deze plaats gekomen. Ik ben benieuwd hoeveel ik dit keer aan mijn huis moet herstellen, zei Ankhhaf een tikkeltje bezorgd. Kemi knikte. Zijn vrouw en zijn twee zoontjes probeerden het huis zo goed mogelijk te beschermen als het rivierwater zich een weg over het land zocht, maar toch moest hij bij elke thuiskomst heel wat weggespoelde lemen tegels vervangen. Zijn blik dwaalde naar beneden. Er werden nog stenen naar boven getrokken. Halverwege de helling geraakte een slede niet vooruit en geïnteresseerd bleef Kemi toekijken. Doe dat niet, dat is gevaarlijk, mompelde Kemi toen hij zag hoe een jonge kerel zich bukte om een steen, die de slede ophield, weg te halen. De mannen die aan de touwen trokken, hadden hem niet opgemerkt. Met een schokje schoof de slede een eindje vooruit. Een ijselijke schreeuw sneed over de bouwplaats toen de slede over zijn hand gleed. Kemi en Ankhhaf grepen tegelijkertijd naar het kleine amulet van de god Bes dat ze om hun hals droegen. Misschien konden de magische krachten van Bes de hand nog redden. Iedereen vloog overeind en staarde verschrikt naar het ongeluk. De man kronkelde van pijn terwijl zijn hand onder het hout bleef steken. Kemi en Ankhhaf haastten zich naar beneden om te helpen. Er werd geschreeuwd, maar niemand deed echt iets nuttigs. Sommigen probeerden de steen achteruit te duwen, maar de zware slede verroerde niet. De hand uitgraven! riep Kemi. Meteen liet hij zich op zijn knieën zakken en krabde onder de hand het puin weg. Zijn nagels scheurden open en scherpe steenranden maakten bloederige schrammen, maar uiteindelijk kon de man zijn hand onder de slede weghalen. Hij kreunde ontzettend. Aan zijn arm hing nog kemi dirk bracke 95

17 enkel vlees, been en bloed. Wie zal er nu zijn land moeten bewerken? vroeg Ankhhaf aan niemand in het bijzonder. Kemi haalde de schouders op. Hij wist het niet, hij hoopte alleen dat hij nooit zijn hand zou verliezen. Zijn jongens waren nog te klein om het land te bewerken en zeker om aan de piramide te werken. Als zijn kinderen ouder waren dan zouden ze zijn plaats kunnen innemen als hij zijn hand zou verliezen. Terwijl het bloed van zijn hand stroomde, strompelde de man moeizaam naar beneden Kemi keek hem na tot Ankhhaf hem een tikje tegen de schouder gaf. Vanuit het noorden kwam een prachtig versierde boot langzaam in de richting van de piramide gevaren. De koning, zei Kemi ademloos. Hij komt vast kijken hoe ver zijn graf gevorderd is. Hij voelde zich gelukkig omdat hij de goddelijke koning zou zien, al was het maar van ver. De man met de geplette hand was opeens vergeten. De opzichters schreeuwden. Zeker nu de koning kwam kijken, moesten ze terug aan het werk. Kemi haastte zich naar de slede, nam het touw en zette zich schrap. Nabespreking Wie werkt aan de bouw van de piramide? Wanneer wordt aan de piramide gewerkt? Verklaar. Welke gevoelens heeft Kemi ten opzichte van de koning? De goden zijn erg belangrijk in het leven van de Egyptenaren. Geef een voorbeeld uit het verhaal. Zou jij reageren zoals Kemi als je collega zijn hand verliest? Leg uit. Bij het onlinelesmateriaal kun je het verhaal ook beluisteren. 96 kemi dirk bracke

18 14 Deze Farao en co. les zal je een beter inzicht geven in de samenstelling van de Egyptische samenleving. Welke sociale groepen vind je erin terug? Welke taken heeft elke groep? Wie heeft er de meeste macht? Hoe is die macht ontstaan? Kaartnr(s) v.c. 800 v.c PREHISTORIE EUROPA STROOMCULTUREN KLASSIEKE OUDHEID MIDDELEEUWEN EIGEN TIJD NIEUWSTE TIJD NIEUWE TIJD Situeer deze les in de tijd, de ruimte en het domein. Duid het juiste antwoord aan. a Ruimte: Egypte domein: socio-economisch en politiek tijd: stroomculturen b Tijd: stroomculturen ruimte: Egypte domein: cultuur c Ruimte: stroomculturen domein: Egypte tijd: stroomculturen rollenspel 1 Neem allemaal een kaartje en ga volgens de instructies op de achterkant ergens in de klas staan of zitten. 2 Op de achterkant van het kaartje vind je ook je tekst. 3 Luister goed naar elkaar, want de volgende drie opdrachten maken jullie op basis van het rollenspel. 4 Op het einde van de les geef je je kaartje terug aan je leraar. Veel succes! D de stroomculturen ( v.c.) 97

19 opdracht 1 Wat heeft het rollenspel je geleerd over de Egyptische samenleving? Bespreek klassikaal. opdracht 2 Hieronder zie je de sociale piramide van het Oude Egypte. Zoek de ontbrekende afbeeldingen op het stickervel achteraan in je leerwerkboek en plak ze op hun plaats. farao ADEL hogepriesteres gouverneur opperbevelhebber vizier ambtenaren soldaten het gewone volk VRIJEN handwerklieden, landbouwers ONVRIJEN Opmerking De vizier wordt zittend afgebeeld: zitten duidt in het Oude Egypte op macht; dat is vandaag bij ons trouwens ook zo. 98 les 14 farao en co.

20 opdracht 3 Vul nu zelf het schema op de volgende bladzijde aan. onwaarschijnlijk! De schrijvers bekleden in het Oude Egypte een vooraanstaande positie. Hun opleiding begint op vijf- of zesjarige leeftijd en duurt een tiental jaar. Slechts 5 % van de actieve bevolking kan lezen en schrijven. De kennis van de schrijvers gaf hen veel macht en ze beschermden hun positie door de hiërogliefen voortdurend ingewikkelder te maken. De schrijvers worden doorgaans in kleermakerszit afgebeeld, met een papyrusrol op de knieën. Wat je na deze les moet kennen en kunnen: kennen 1 de begrippen farao, ambtenaar, ambachtslieden uitleggen 2 twee grote voorrechten van de farao opnoemen 3 met drie voorbeelden aantonen dat de farao ook plichten had 4 de drie belangrijkste medewerkers van de farao met hun taken opnoemen 5 met twee voorbeelden aantonen dat de ambtenaren een belangrijke taak hadden in de Egyptische maatschappij 6 aantonen dat de Egyptische welvaart en beschaving steunen op het harde werk van de boer KUNNEN 1 de verschillende groepen van de Egyptische samenleving in de sociale piramide plaatsen 2 informatie halen uit een rollenspel Al die onderdeeltjes van kennen en kunnen kun je bij het onlinelesmateriaal verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, zet je daar een kruisje voor. D de stroomculturen ( v.c.) 99

21 Les 14 schema Farao en co. FARAO OF KONING Onbeperkte macht Hogepriester smeekt hulp van de goden af. Wordt stilaan als god vereerd. RECHTEN PLICHTEN MEDEWERKERS : bestuur, belasting, rechtspraak : eredienst, beheer bezittingen van de goden : verdediging van Egypte : hof, gouverneur van een provincie overstromingen en bevloeiing regelen betaald met belastingen administratie HET GEWONE VOLK : meesters in hun vak, anonieme kunstenaars zorgen voor voedsel voor de hele bevolking. : werken ook aan grote bouwwerken, in mijnen en in steengroeven SLAVEN Aantal: Wie? 100 les 14 farao en co.

22 15 Als Egypte onder de farao s je de geschiedenis van ons land bekijkt van het begin van onze jaartelling tot nu, dan gaat het al over een periode van meer dan 2000 jaar. In die periode heeft men hier vele volkeren en vreemde overheersers zien passeren. Bovendien hebben er zich zeer ingrijpende veranderingen voorgedaan. De geschiedenis van het Oude Egypte beslaat een periode van bijna 3000 jaar! Heeft dat Oude Egypte ook veel volkeren en overheersers zien voorbijkomen? Hebben er zich ook ingrijpende veranderingen voorgedaan? Hoe is er een einde gekomen aan de Oud-Egyptische beschaving? Kaartnr(s) v.c v.c v.c v.c v.c v.c v.c. 712 v.c. 332 v.c. 30 v.c. 1 HET OUDE RIJK HET MIDDENRIJK HET NIEUWE RIJK VREEMDE HEERSERS PTOLEMAEËN ROMEINSE PROVINCIE doe de test! Egypte of toch niet? Omcirkel de namen die met de Oud-Egyptische beschaving te maken hebben. Cheops Brutus Novastar Cleopatra Ramses Babel Amon Silex Toetanchamon Idefix Score 1 of 2 fouten Je hebt een prima voorkennis voor deze les! Meer dan 2 fouten Hou je vast! Je zult deze les heel wat bijleren! 1 Het Oude Egypte: situering in de tijd Rond 3100 v.c. verenigt farao Narmer heel Egypte; daarvoor bestond dat nog uit Opper- en Neder-Egypte. Zo ontstaat wat men later het Oude Egypte is gaan noemen. Vanaf dan begint dus de echte geschiedenis van Egypte. Doorheen die lange tijd kent het land momenten van bloei en van verval. Periodes van machtige farao s wisselen af met tijdperken van zwakke farao s, burgeroorlogen en invallen. Die laatste periodes noemen we tussentijden. Op de volgende bladzijde zie je een overzicht. D de stroomculturen ( v.c.) 101

23 opdracht 1 Over welke periode gaat het? Vul het bij elk tekstje in aan de hand van de gegevens in de tijdlijn. Het Oude Rijk eerste tussenperiode Het Middenrijk tweede tussenperiode Het Nieuwe Rijk derde tussenperiode Vreemde heersers Ptolemaeën Romeinse provincie v.c. De piramides van Gizeh behoren tot de meest indrukwekkende bouwwerken uit de geschiedenis en zijn zonder twijfel de bekendste monumenten van het Oude Egypte. Ze werden gebouwd tussen ca en 2472 v.c. De naam Toetanchamon klinkt bij veel mensen bekend in de oren. In zijn eigen tijd is hij echter een onbelangrijke figuur. Hij sterft jong, op 19-jarige leeftijd in 1322 v.c. en raakt dan ook al snel vergeten. Tot in 1922 zijn graf wordt ontdekt. Het blijkt het best bewaarde koningsgraf te zijn dat ooit is gevonden. Sindsdien is hij wereldwijd bekend. Vanaf 2040 v.c. wordt Thebe (het huidige Luxor) de belangrijkste stad van het land. De plaatselijke god, Amon van Karnak, krijgt een hoge status. Er worden prachtige tempels gebouwd. Ramses II is een heel belangrijke farao. Hij is niet alleen een groot krijgsman, die veel militaire overwinningen behaalt, maar hij laat ook in heel Egypte talloze indrukwekkende bouwwerken optrekken. Veel van die monumenten bestaan nog en vormen naast de piramides de belangrijkste toeristische trekpleisters van Egypte. Hij regeerde maar liefst 66 jaar en werd in 1224 v.c. opgevolgd door zijn dertiende zoon. 102 les 15 egypte onder de farao s

24 Steeds meer Hyksos, een volk uit Klein- Azië, vestigen zich in de Nijldelta. De farao s gebruiken hen als huursoldaten. De Hyksos grijpen echter in ca v.c. de macht en heersen meer dan 100 jaar over Neder- Egypte. De Egyptenaren kunnen hen dan verdrijven. De Griekse veldheer Alexander de Grote verovert in 332 v.c. Egypte. Na zijn dood wordt Ptolemaeus, een van zijn generaals, koning van Egypte. Daardoor wordt het land opnieuw onafhankelijk, maar wel onder farao s van Griekse afkomst. In 30 v.c. pleegt de bekende Egyptische koningin Cleopatra zelfmoord, door een beet van een slang. Egypte is verslagen door de Romeinen onder leiding van Octavianus en haar geliefde Marcus Antonius is dood. Egypte komt nu onder het gezag van de Romeinen. Cleopatra is de laatste farao. Het hiërogliefenschrift wordt gebruikt door de ambtenaren om de staat vanuit de hoofdstad te organiseren en besturen. Ca v.c. waren er zo n 700 verschillende tekens in gebruik. In 392 gebiedt de Romeinse keizer de sluiting van alle niet-christelijke plaatsen van aanbidding. In 394 zijn de laatste hiërogliefen geschreven. De Egyptische cultuur heeft alles overleefd, behalve het verlies van zijn goden. De kennis van het hiërogliefenschrift verdwijnt met de laatste priesters van het oude geloof. De betekenis van de Egyptische schrifttekens zal 1400 jaar lang verborgen blijven. D de stroomculturen ( v.c.) 103

25 2 opdracht 2 Het Oude Egypte: situering in de ruimte De drie Rijken - Welk van de drie Egyptische Rijken heeft de grootste oppervlakte? - Welke vijf huidige landen behoorden geheel of gedeeltelijk tot het Nieuwe Rijk? Omcirkel ze in het lijstje. Egypte Marokko Sudan Israël (en bezette gebieden) Jordanië Libanon Irak - Welk vreemd volk valt het Middenrijk binnen? Wat je na deze les moet kennen en kunnen: kennen 1 de drie periodes van bloei en de drie periodes van verval in de juiste volgorde opnoemen (geen datums, behalve 3100 v.c. en 30 v.c.) KUNNEN 1 Cheops, Toetanchamon, Ramses II en Cleopatra in de periodes van de geschiedenis van Egypte situeren 2 informatie halen uit kaarten 3 het Oude Egypte situeren in de ruimte - Al die onderdeeltjes van kennen en kunnen kun je bij het onlinelesmateriaal verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, zet je daar een kruisje voor. - Bij het onlinelesmateriaal vind je in de ICT-les De samenleving verandert een samenvatting van de eerste vier lessen over Egypte. 104 les 15 egypte onder de farao s

26 16 Je De Egyptische godsdienst weet al dat de farao wordt vereerd als een god. De Egyptenaren vereren nog honderden andere goden. Waarom dat enorme aantal? Hoe stellen de Egyptenaren de goden voor? Hoe vereren ze hun goden? Blijft hun godsdienst 3000 jaar lang ongewijzigd? Kaartnr(s) v.c v.c v.c v.c v.c v.c v.c. 712 v.c. 332 v.c. 30 v.c. 1 HET OUDE RIJK HET MIDDENRIJK HET NIEUWE RIJK VREEMDE HEERSERS PTOLEMAEËN ROMEINSE PROVINCIE doe de test! Bij welke godsdienst kun je de volgende woorden plaatsen? Schrijf ze in de juiste kolom. tempels monotheïsme polytheïsme priesteressen leven na de dood kerken Score 1 of 2 fouten Je hebt een prima voorkennis voor deze les! Meer dan 2 fouten Hou je vast! Je zult deze les heel wat bijleren! Godsdienst van het Oude Egypte Christendom 1 In Egypte is de godsdienst alomtegenwoordig In het leven van een Egyptenaar zijn twee dingen belangrijk: de verering van de goden en de dood. Dat klinkt misschien gek, maar toch is het de waarheid. De Egyptenaren zijn er heilig van overtuigd dat alle geluk op aarde te danken is aan de goden. En bovendien geloven ze dat de dood niet het einde is, maar juist een nieuw begin. De goddelijke krachten moeten dan ook voortdurend door verering worden gesterkt. Daarom worden ze dagelijks geëerd met speciale rituelen door de priesters in de tempels, maar ook door de gewone Egyptenaren thuis. D de stroomculturen ( v.c.) 105

27 opdracht 1 Maak van de lestekst een mindmap. DE GODEN opdracht 2 Lees het verhaal Het Opetfestival van Dirk Bracke op blz Wat leert het verhaal ons over het belang van de godsdienst voor de Egyptenaren? 2 De goden worden op verschillende manieren voorgesteld Het resultaat is een kleurrijke godenwereld. Op een bepaald moment worden in Egypte zelfs meer dan tweeduizend goden vereerd. Maar geen enkele Egyptenaar aanbidt al deze goden. Het belang van een god is erg streekgebonden en varieert ook in de tijd. De goden worden als dier, als mens, als een combinatie van beide of als hemellichaam voorgesteld. Meestal kan een god op verschillende manieren worden afgebeeld (bv. Amon als mens, nijlgans of ram). Op de volgende bladzijden maken jullie kennis met de belangrijkste Egyptische goden. 106 LES 16 de egyptische godsdienst

28 opdracht 3 Vul het kruiswoordraadsel in. Bestudeer de afbeeldingen en zoek de namen van de volgende belangrijke goden. opdracht 2 1 God van de vruchtbaarheid en het eeuwige leven en heerser van de onderwereld. Hij wordt vaak in het groen afgebeeld. (Groen is de kleur van de vruchtbaarheid.) Hij draagt in zijn Vul het kruiswoordraadsel in. handen een herdersstaf en een dorsvlegel. Op zijn hoofd heeft hij de witte kroon van Opper- Bestudeer de afbeeldingen en zoek de namen van de volgende belangrijke goden. Egypte met veren aan elke kant. Zijn lichaam is gewikkeld in een witte stof, die verwijst naar de mummie die hij was. 1 God van de vruchtbaarheid en het eeuwige leven en heerser van de onderwereld. Hij wordt vaak in het groen 2 God afgebeeld. van het (Groen schrift is en de de kleur wijsheid. van de vruchtbaarheid.) Hij wordt voorgesteld Hij draagt als een in zijn mens handen met de een kop herdersstaf van een en een ibis dorsvlegel. en ook in de Op gedaante zijn hoofd van heeft een hij ibis de of witte een kroon baviaan. van De Opper-Egypte ibis, een watervogel, met veren is aan vaak elke te zien kant. Zijn tijdens lichaam de is overstroming gewikkeld een van witte de Nijl. stof, De die Egyptenaren verwijst naar denken mummie daarom die dat hij deze was. vogel de overstroming en dus de goede oogst aankondigt. 2 God van het schrift en de wijsheid. Hij wordt voorgesteld als een mens met de kop van een ibis en ook 3 Godin in de gedaante van de liefde, van een de ibis schoonheid, of een baviaan. de vreugde, De ibis, het een moederschap. watervogel, is De vaak meeste te zien tijdens de overstroming van de Nijl. De Egyptenaren denken daarom dat deze vogel de overstroming en dus de afbeeldingen tonen een jonge vrouw met het hoofd van een koe of met koeienhoorns met goede oogst aankondigt. daartussen de zonneschijf. Ze wordt ook wel afgebeeld als een koe. Ze is na Isis de machtigste godin. 3 Godin van de liefde, de schoonheid, de vreugde, het moederschap. De meeste afbeeldingen tonen een jonge vrouw met het hoofd van een koe of met koeienhoorns met daartussen de zonneschijf. Ze 4 Een angstaanjagende god, symbool voor kracht. Hij wordt voorgesteld als een krokodil of wordt ook wel afgebeeld als een koe. Ze is na Isis de machtigste godin. een man met het hoofd van een krokodil. Daarom symboliseert hij ook de vruchtbaarheid van de Nijl. 4 Een angstaanjagende god, symbool voor kracht. Hij wordt voorgesteld als een krokodil of een man met het hoofd van een krokodil. Daarom symboliseert hij ook de vruchtbaarheid van de Nijl. Sobek Thot Thot 120 l es 18 De e gyptische godsdienst osiris Osiris D Hathor de stroomculturen ( v.c.) 107

29 5 Echtgenote en zus van Osiris en aanbeden als ideale moeder en echtgenote. Ze wordt afgebeeld met een kroon in de vorm van het hiërogliefenteken voor een troon. Ze wordt ook vaak voorgesteld met haar kind Horus op de schoot. 6 Zoon van Isis en Osiris en god van de hemel. Hij is ook een symbool van macht. De farao is de menselijke gedaante van deze god. Hij wordt afgebeeld als een valk of als een mens met het hoofd van een valk. 7 Schepper en zonnegod. Hij wordt gelijkgesteld aan Ra. Vanaf het Middenrijk wordt Amon- Ra de hoofdgod van Egypte. Hij wordt afgebeeld als een man gekroond met twee hoge struisvogelpluimen of als een ram of een nijlgans. 8 God van het balsemen. Hij speelt een belangrijke rol bij de overgang naar het hiernamaals. Hij wordt afgebeeld als een jakhals of met de kop van een jakhals. Amon Isis Horus Anoebis 5 7 P 1 L Y 2 3 Welk woord zie je nu in de oranje vakjes verschijnen? Wat betekent het? 108 LES 16 de egyptische godsdienst

30 opdracht 4 De goden en de farao hebben vaak een aantal attributen bij zich: dat zijn symbolen of voorwerpen met een bepaalde betekenis. Zoek telkens de juiste afbeelding op je stickervel. De staf en de vlegel zijn symbolen van de farao. De staf verwijst naar de rol van de farao als herder van zijn volk. De dorsvlegel naar zijn verplichting om het volk van voedsel te voorzien. Deze symbolen linken de farao ook aan Osiris. Het ankh-teken of ankh-kruis staat symbool voor het eeuwige leven. De goden dragen dit als symbool van hun onsterfelijkheid. De dubbele kroon van de farao is een combinatie van de witte kroon van Opper-Egypte en de rode kroon van Neder-Egypte. De kroon symboliseert de heerschappij over het eengemaakte Egypte. 3 De Egyptische tempels zijn woningen voor de goden De Oude Egyptenaren bouwen prachtige tempels die dienen als woningen voor hun goden. De ijver waarmee de Egyptische bevolking deze bouwwerken realiseert, toont duidelijk aan hoe gelovig de Egyptenaren wel zijn. Elke Egyptische arbeider is er heilig van overtuigd dat de bouw van een mooie tempel van het allergrootste belang is, want enkel als de god de tempel als woning aanvaardt, blijft het geluk op aarde verzekerd. De Egyptische tempels zijn dus geen plaatsen waar gelovigen samenkomen, zoals bijvoorbeeld kerken of moskeeën. Enkel de priesters die de god vereren, mogen de tempel betreden. In het centrum van de tempel staat het beeld van de godheid. Meestal staan er rond de tempel nog verschillende gebouwen: plaatsen om offers te brengen, heiligdommen, magazijnen enz. Al die gebouwen worden onderhouden door de priesters. De Amon-priesters van de tempelstad in Karnak worden door hun rijkdommen enorm machtig en vormen dus een bedreiging voor de farao s. De tempelstad in Karnak D de stroomculturen ( v.c.) 109

31 Amenhotep IV bedenkt een plan om de macht van de Amon-priesters te breken. Kort na zijn troonsbestijging in 1365 v.c. verbiedt hij alle goden en vervangt ze door de god Aton, de zichtbare zonneschijf. Zo komt er een korte periode van monotheïsme: een godsdienst waarbij men maar één god vereert. Traditionele tempels worden gesloten en de hoofdstad wordt verplaatst naar een nieuwe stad (het huidige El-Amarna). De kunststijl wordt meer naturalistisch. Farao Amenhotep verandert zijn naam in Achnaton, wat betekent: Hij die de zonneschijf welgevallig is. Dit alles leidt tot politieke en economische instabiliteit. Na zijn dood in 1348 v.c. aanbidden de Egyptenaren opnieuw de vroegere goden. opdracht 5 Onderstreep de kernwoorden in de lestekst. Farao Achnaton en zijn echtgenote Nefertete koesteren zich in de zonnestralen van Aton, de zonneschijf. Bij elk van hen zit een dochtertje. onwaarschijnlijk! De Egyptenaren stellen zich één grote godenfamilie voor met menselijke gevoelens en problemen. Alles wat de goden meemaken, geeft verklaringen voor het leven op aarde. Maak even kennis met een Egyptische mythe. Geb, de god van de aarde, en zijn zus Noet, de hemel godin, hebben samen vier kinderen: Osiris, Isis, Seth en Nepthys. Osiris en Isis huwen en heersen als rechtvaardige vorsten over Egypte in een tijd van vrede en welvaart. Maar hun broer Seth, god van de chaos, woestijn en onvruchtbaarheid, wordt jaloers. Hij bedenkt een plan om Osiris te vermoorden en zelf de troon van Egypte op te eisen. Seth laat een prachtige lijkkist voor Osiris maken en nodigt zijn broer uit voor een feestmaal. Tijdens het feest gaat Osiris door een list in de kist liggen. Zodra hij neerligt, gooien de samenzweerders zich op hem en spijkeren ze het deksel dicht. Daarna werpen ze de lijkkist in de Nijl. Osiris verdrinkt. Isis slaagt er echter in de kist met haar dode echtgenoot terug te vinden. Met behulp van toverkracht zorgt ze ervoor dat Osiris haar bevrucht. Maar Seth geeft zich niet gewonnen. Woedend pakt hij het lichaam van zijn dode broer en snijdt het in 14 stukken, die hij over heel Egypte verspreidt. Isis gaat op zoek naar de stukken en vindt ze allemaal, op één na: zijn penis, symbool van levenskracht, is verloren. Ze zet de stukken weer in elkaar en balsemt en mummificeert het lichaam met de hulp van Anoebis. Zo verkrijgt Osiris, door de zonnegod Ra voorbestemd als Koning van de Onderwereld, het eeuwige leven. Door te paren met de dode Osiris, heeft Isis vrij letterlijk nieuw leven uit de dood opgewekt. Ze noemt het kind Horus en voedt hem in het geheim op. De volwassen Horus wil zijn vader wreken en eist de troon op van Seth, die op een wrede manier over Egypte heerst. Na een reeks meedogenloze gevechten krijgt Horus de troon van de goden. Seth aanvaardt de beslissing en gebruikt vanaf dat moment zijn enorme kracht om Ra elke nacht te beschermen wanneer die met zijn zonnebark door de onderwereld reist. 110 LES 16 de egyptische godsdienst

32 Dit reliëftafereel uit de tempel van Dendera toont de mummificatie van Osiris en de wonderbaarlijke bevruchting van Isis. De godin is te zien als een vogel boven de tot leven gewekte fallus van haar echtgenoot. Wat je na deze les moet kennen en kunnen: kennen 1 de begrippen polytheïsme, monotheïsme, attributen, ankh en dubbele kroon uitleggen 2 het belang van de godsdienst voor de Egyptenaren uitleggen 3 de rol van een tempel in Egypte uitleggen 4 de aparte positie van farao Achnaton in de Egyptische godsdienst verklaren KUNNEN 1 aan de hand van een beschrijvin g de afbeelding van de god herkennen 2 bronnen met elkaar vergelijke n Al die onderdeeltjes van kennen en kunnen kun je bij het onlinelesmateriaal verder inoefenen. Als je denkt dat je een onderdeeltje kent of kunt, zet je daar een kruisje voor. Wil je meer weten over de Egyptische tempels? Surf naar de ICT-les Tijd en tempels. D de stroomculturen ( v.c.) 111

33 Les 16 schema De Egyptische godsdienst 1 In Egypte is de godsdienst alomtegenwoordig De Egyptenaren vereren vele goden = polytheïsme Godsdienst is heel belangrijk: de goden zorgen voor alle geluk; ze worden dagelijks vereerd; de dood is een nieuw begin. 2 De goden worden op verschillende manieren voorgesteld De goden worden afgebeeld: als dier, als mens, als een combinatie van mens en dier, als een hemellichaam. De goden dragen attributen bij zich. 3 De Egyptische tempels zijn woningen voor de goden De Egyptische tempels = woningen voor de goden Taak van de priesters: de goden vereren offers brengen de tempel onderhouden Tempelstad in Karnak ter ere van Amon-Ra bestaat uit: cultusplaatsen, heiligdommen, magazijnen de Amon-priesters worden zeer machtig. Tijdens de regering van Achnaton (1365 v.c.) wordt één god vereerd: Aton, de zonneschijf. = monotheïsme 112 LES 16 de egyptische godsdienst

34 verhaal Het Opetfestival Dirk Bracke Over het belang van goden en tempels tijdens het Nieuwe Rijk Met een zwierig gebaar hield Merti met beide handen Nehi s lendendoek voor zich uit. Geen spatje vet of modder zat er nog op het witte linnen. Nehi knikte tevreden toen hij de lendendoek van zijn vrouw overnam en die rond zijn middel bond. Merti boog zich om een denkbeeldig stofje weg te knippen en toen ze zich oprichtte, keek ze hem fier aan. Dat de koning jou heeft uitverkoren om van dichtbij het Opetfestival te volgen, zei ze voor de zoveelste keer met ongeloof en fierheid in haar stem. Ze draaide haar hoofd naar hun kinderen die voor de hut waren samengetroept. Het is een grote eer voor jullie vader en voor ons. De kinderen waren naakt en ze popelden om terug in de Nijl te gaan zwemmen, maar hun moeder wilde per se dat ze vader zouden uitwuiven. De ogen van de koning zijn overal, zei Nehi. Zijn dienaars zullen ook gemerkt hebben dat ik een goede werker ben. Zowel op de akker als aan de tempel. Hij stak zijn vinger belerend in de lucht. Onze koning is een zoon van de god Amon die onder de mensen leeft. Daarom is zijn wijsheid immens. Merti knikte overdonderd. Ze kon het bijna nog steeds niet geloven dat haar man was uitgekozen. Zorg ervoor dat je lendendoek niet vuil wordt als je naar het voorhof van de tempel gaat Het voorhof van de tempel, herhaalde ze alsof ze het nog steeds niet kon geloven. Langzaam volgde Nehi het Nijlschip. Hij lette er wel op dat hij een behoorlijk eind uit de buurt van de met schilden en strijdknotsen bewapende soldaten bleef. Hoewel, op een feestdag als vandaag leken zelfs soldaten vredig terwijl ze op de oever met het schip meeliepen. De zeilen flapperden zachtjes in de wind en tientallen mannen trokken van op de oever met touwen het schip in de richting van de tempel van Amon in Luxor. Ook muzikanten met trommels en rinkelende sistrums begeleidden het schip en trompetten klonken boven alles uit. Mensen waren opgewonden en vrolijk nu het Opetfeest was begonnen. Het land snakte al weken naar water en nu zou de Nijl eindelijk weer uit haar oevers breken. Tussen al dat lawaai hoorde Nehi soms het loeien van de runderen die straks zouden geoffer d worden. Nehi keek zijn ogen uit. Het was allemaal nog veel indrukwekkender dan hij gedroomd had. Vroeger had hij de stoet soms van heel ver gezien en leek het enkel een lang lint dat vooruitgleed, maar nu Het was onvoorstelbaar. Hij had het zo druk met om zich heen kijken dat hij opeens tegen iemand aanbotste. Hei! riep de man terwijl hij struikelde en vlug zijn handen uitstak om niet op zijn gezicht te vallen. Hij viel in het zand en zijn zwart opgemaakte ogen keken Nehi boos aan. Ik had je niet gezien, verontschuldigde Nehi zich vlug en hij bukte zich om de man recht te helpen. Plots bleef hij verrast staan. Nee maar, Irsu! riep hij verbaasd. Ben jij hier ook? Als het Nijlwater over het land stroomde, werkten ze aan de tempel, die nooit afgewerkt leek. Vorig jaar hadden ze allebei in dezelfde zaal natte pleister aangebracht zodat de muren door de kunstenaars konden beschilderd worden. Ik mag op het voorhof staan als de koning aan de goden offert, zei Irsu terwijl hij terug opstond. Jij ook! riep Nehi. Hij voelde zich opgelucht. Hij was natuurlijk fier dat hij uitverkoren was, maar ook een beetje bang dat hij iets verkeerds zou doen of zeggen. Met Irsu erbij voelde hij zich een stuk zekerder. het opetfestival - dirk bracke 113