1 bk GESCHIEDENIS. voor de onderbouw HANDBOEK

Transcriptie

1 1 bk GESCHIEDENIS voor de onderbouw HANDBOEK

2 voor Chr. OUDHEID 776 v.chr. Egyptische Rijk 750 v.chr. 740 v.chr. 60 v.chr. 50 v.chr. 27 v.chr. Griekse cultuur Romeinse Rijk: verspreiding Grieks-Romeinse cultuur Ontstaan en verspreiding christendom HOOFDSTUK 2 De tijd van Grieken en Romeinen HOOFDSTUK 2 De tijd van Grieken en Romeinen HOOFDSTUK 2 De tijd van Grieken en Romeinen Ontstaan Olympische Spelen Julius Caesar Christus wordt gekruisigd Constantijn laat christendom toe Rome ontstaat Augustus wordt keizer Keizer Nero laat christenen vervolgen na Chr. Aan de slag met Memo In dit eerste deel van Memo ga je heel ver terug in de tijd. Je begint in de oertijd en je komt dan elk hoofdstuk iets dichter bij onze tijd. Je maakt kennis met de mensen van vroeger. Hoe leefden ze en hoe dachten ze? Leken ze op ons of niet? Je blijft ook niet altijd dicht bij huis, soms neem je een kijkje in een ander land. Hoe was het toen in Afrika of Zuid-Amerika? Er valt veel te zien en te lezen in Memo, maar je gaat vooral ook veel zelf ontdekken en uitzoeken. Soms alleen en soms in groepjes voor Chr. 2 De tijd van Griek en en Romeinen De tijd van Grieken en Romeinen oriëntatie 2500 v.chr v.chr v.chr v.chr. 500 v.chr. 1 Argentinië Tijdens een voetbalwedstrijd krijgen supporters ruzie met elkaar. Er wordt gevochten en er vallen 1 dode en 24 gewonden. Bijna 2000 jaar geleden gebeurde in het Romeinse Rijk hetzelfde. Kijk maar eens naar het schilderij. Je ziet een stadion in Pompei waar een vechtwedstrijd wordt gehouden. Maar buiten het stadion wordt ook gevochten, door supporters. Ook toen vielen er doden en gewonden. Maak de Oriëntatieopdrachten in je werkboek op blz na Chr. Om je te helpen bij het ontdekken van de geschiedenis heb je van Memo twee boeken gekregen. Een handboek (HB) met de belangrijkste informatie en een werkboek (WB) met opdrachten. Bovendien heb je via de computer toegang tot het epack. In het epack vind je computerlessen en de oefentoetsen. In de inhoudsopgave kun je zien welke computerlessen er bij elk hoofdstuk zijn. kern 3 Romeinen en Germanen 1 Ontdekken Een Romeinse helm in Nederland? In 1910 vond Gebbel Smolenaars een prachtige Romeinse helm. Hij lag in de Peel, een moeras in Noord-Brabant. Hij vond ook wat munten, schoenen en de resten van een leren zak. Smolenaars verkocht de helm aan het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden, waar je de helm nu nog kunt zien. Maak 1 in je werkboek op blz. 26 Hoe is die helm in dat moeras terechtgekomen? Jij gaat proberen dat raadsel op te lossen. bron 7 Deze helm bestaat uit een ijzeren kap. Op die kap zijn zilveren plaatjes vastgemaakt met zilveren spijkertjes. De binnenkant van de helm bestaat uit leer. 3 Germanen Terwijl Adda de kippen voert, ziet ze dat haar vader van het land komt. Haar vader is boer, net als alle mannen in het dorp. Hij is een Germaanse boer en verbouwt graan en heeft een paar koeien. Zo komen ze aan brood, vlees en melk. Adda, kom naar huis, brult vader. Hij wijst naar de donkere wolken in het zuiden. Verschrikt kijkt Adda naar de wolken. Ze hoort het rommelen en ziet een bliksemschicht. Alsjeblieft, god van de donder, wees niet boos op ons, roept Adda en ze rent naar huis. Maak 3 in je werkboek op blz. 27 bron 9 Zo hebben Germanen als Adda geleefd. Opbouw van een hoofdstuk De meeste hoofdstukken in Memo bestaan uit verschillende onderdelen. Deze onderdelen vind je zowel in het handboek als het werkboek. 2 De Romeinse cultuur bron 8 Maquette van de oude stad Rome. Stel je voor, je t in een tijdmachine en je wordt naar het oude Rome geflitst. Wat zou je dan zien? In elk geval was het er een drukte van jewelste. Er woonden veel mensen. Er waren tempels, gebouwen van de regering, werkplaatsen, winkels en huizen. De Romeinen hadden dezelfde goden als de Grieken, alleen hadden ze andere namen. Zeus noemden ze bijvoorbeeld Jupiter. De Romeinen gingen graag naar het Colosseum, een heel groot rond gebouw. Daar vochten gladiatoren tegen elkaar. Gladiatoren zijn sterke vechtjassen. Romeinen dronken ook graag een glas wijn en rekenden met Romeinse cijfers. Die gewoonten en gebruiken hoorden bij de Romeinse cultuur. Maak 2 in je werkboek op blz Om te leren In Rome woonden miljoenen mensen. Ze spraken Latijn, vereerden goden en rekenden met Romeinse cijfers. Dat soort gewoonten en gebruiken hoorden bij de Romeinse cultuur. In Nederland woonden de Germanen. Zij leefden niet in steden, maar in kleine dorpjes. De Germanen leefden van de landbouw. Ze vereerden goden zoals Donar, de god van de donder, en Freya, de godin van de vruchtbaarheid. Maak 4 in je werkboek op blz. 27 Oriëntatie Je maakt hier kennis met de tijd die in het hoofdstuk wordt behandeld aan de hand van één grote afbeelding en de tijdbalk. Op deze tijdbalk staan ook de kenmerkende aspecten. Kern Hier worden de geschiedenisbegrippen uitgelegd zodat je ze goed kunt leren. Onderzoek Met de begrippen en theorie uit de kern doe je onderzoek naar de manier waarop bijvoorbeeld de Vikingen of de Azteken leefden. Afsluiting In de afsluiting staat wat je moet kennen en kunnen en staan alle begrippen bij elkaar. Zo kun je je goed voorbereiden op een proefwerk. Bijzondere hoofdstukken Twee hoofdstukken zijn wat anders. Eén hoofdstuk is een projecthoofdstuk over Wonen in Nederland tot het jaar Het andere hoofdstuk is het projecthoofdstuk over Amsterdam: van vissersgat tot wereldstad. In deze hoofdstukken ben je niet alleen met geschiedenis bezig, maar ook met aardrijkskunde en economie. onderzoek hoe leefden... 5 De Romeinen 1 3 Intro Badcultuur Je weet al het een en ander van de Romeinen: hoe ze Na het middageten gingen veel Romeinen naar de badhuizen. vochten en hoe ze woonden. Maar ze moesten, net als In Rome waren er wel duizend. Het waren enorme gebouwen, wij, ook eten, drinken en zich wassen en verzorgen. waar iedereen gratis in kon. In deze paragraaf onderzoek je of de Romeinen dat op Na het baden kon je gemasseerd worden. Ook kon je trainen dezelfde manier deden als wij. met halters of ballen. De Romeinen kenden thuis geen zeep. Ze maakten hun huid schoon door die af te schrapen met een schraper. Daarna Maak 1 in je werkboek op blz. 30 smeerden ze de huid in met olie. Maak 3 in je werkboek op blz. 30 bron 1 Make-upspullen van een rijke Romeinse vrouw. Een flesje, een bron 4 zalfpotje, een bronzen spiegel, een Meisje in bikini ketting en een amulet die met halters. beschermt tegen boze geesten. bron 3 Zo zag een Romeins 2 badhuis eruit. Eten en drinken De gewone Romeinen aten eenvoudig. Ontbijten deden ze niet. Ze aten rond tien uur s morgens brood en soms wat vruchten. s Middags aten ze pap met brood en wijn. 4 s Avonds smulden ze van een stevige soep met brood. Kleding en make-up Soms aten ze bonen met vlees. De Romeinen dronken wijn. Die dronken ze verdund: Belangrijke Romeinen droegen toga s: lange kleden, die ze één deel wijn op vijf delen water. vastmaakten met een speld. Gewone mannen hadden kortere Rijke Romeinen gaven grote feesten. Daar werden hele hemden (tunieken). Vrouwen droegen lange jurken. dure gerechten gegeten, zoals pauwenvlees, wildbraad Mannen en vrouwen droegen sieraden. De arme mensen of flamingotong. hadden simpele sieraden, van klei en kralen. Rijken hadden gouden en zilveren sieraden. Rijke mannen én vrouwen maakten hun wenkbrauwen en Maak 2 in je werkboek op blz. 30 ogen op met poeder. Zij gebruikten allebei ook parfums. Maak 4 in je werkboek op blz. 30 bron 2 Brood, noten, vijgen en eieren uit Pompei. afsluiting Afsluiting 3000 Wat moet je weten? A De cultuur van de Grieken en de Romeinen verspreidt zich over Europa. De Germanen maken kennis met de Romeinse manier van leven. B Het christendom ontstaat en verspreidt zich over delen van het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Europa. Overzicht van 3000 voor Christus tot 500 na Christus 776 voor Christus De Grieken beginnen met hun vierjaarlijkse Olympische Spelen. 750 voor Christus Rome ontstaat als een herdersdorpje. 50 voor Christus Julius Caesar verovert gebieden tot aan de Rijn. Daar wonen Germanen. 27 voor Christus Augustus wordt keizer van het Romeinse Rijk. 33 Jezus Christus, die over een nieuw geloof vertelde, wordt gekruisigd. 64 Keizer Nero laat na de grote brand van Rome de christenen vervolgen. 312 Constantijn staat als eerste Romeinse keizer het christendom toe. Maak de Afsluiting in je werkboek op blz. 32 bron 5 Een vrouwenbeeldje e met een afneembare marmeren meren pruik. Zo bleef het beeld passen bij de steeds wisselende haarmode. Begrippen beroepsleger Griekse cultuur veel goden, grote beelden van leger dat bestaat uit soldaten denken en doen van de oude goden en keizers, het Latijn en die van vechten hun beroep Grieken (ongeveer een goede militaire training hebben gemaakt voor Christus), zoals de Griekse Romeinse Rijk Bijbel manier van bouwen met zuilen, groot rijk dat tussen ongeveer het heilige boek van de de aandacht voor sport en het 300 voor Christus en 500 na christenen, dat bestaat uit geloof in goden Christus werd bestuurd vanuit het Oude Testament en het Joden Rome; op het hoogtepunt Nieuwe Testament; in het Oude bewoners van de Romeinse (in de tweede eeuw na Christus) Testament staan verhalen over provincie Judea (nu: deel van hoorden bijna heel West-Europa de schepping van de aarde en de Israël); zij geloven in één God en delen van Noord-Afrika mens, de geschiedenis van het en leven volgens het Oude en het Midden-Oosten bij het Joodse volk en de tien geboden; Testament Romeinse Rijk in het Nieuwe Testament staan keizer slaaf verhalen over het leven en de hoogste bestuurder van het iemand die het eigendom is van ideeën van Jezus Christus en het Romeinse Rijk iemand anders, en die dus niet leven van de eerste christenen kerk vrij is en geen rechten heeft christendom gebouw dat is gewijd aan de tempel geloof in God, volgens de ideeën eredienst van de christelijke God gebouw waarin een of meer van Jezus Christus Olympische Spelen goden worden vereerd christenen Griekse sportwedstrijden ter aanhangers van het ere van oppergod Zeus, vanaf christendom, volgelingen van 776 voor Christus in Olympia Jezus Christus gehouden Germanen Romeinse cultuur mensen die in het gebied van denken en doen van de Duitsland en Nederland leefden, Romeinen; hierbij horen zoals de Friezen en de Bataven bijvoorbeeld het geloof in

3 kern 1 De Grieken 1 2 Ontdekken bron 1 De heiligdommen van Zeus in Olympia. Vrije mensen en slaven Een poster voor de Olympische Spelen Lucianus springt een gat in de lucht. Hij mag voor de stad Athene meedoen aan de Spelen. Geen wonder, want hij is sterk en snel. En hij is een Griek, want alleen zonen van vrije Griekse ouders mogen meedoen. Lucianus vader heeft burgerrecht en bestuurt de stad. Zijn zusje wil ook meedoen aan de Spelen, maar daar moet Lucianus om lachen. Meisjes die aan de Spelen willen meedoen? Kom nou. Meisjes zijn veel te zwak en huilen snel. Nee, vrouwen moeten voor de mannen zorgen en kinderen krijgen. Dat is hun taak. Ze hebben niks te zeggen, net als slaven. Slaven kunnen natuurlijk ook niet meedoen aan de Spelen. Lucianus vader bezit wel twaalf slaven. Maak 2 in je werkboek op blz. 23 De Olympische Spelen zijn heel oud. Al in 776 voor Christus werden de eerste Spelen gehouden. Daarna waren er elke vier jaar Spelen bij Olympia in Griekenland. Ze werden gehouden voor de belangrijkste god: Zeus. Tijdens de Spelen waren er wedstrijden in hardlopen, verspringen, discuswerpen, speerwerpen, boksen, worstelen en paardenrennen. Atleten uit verschillende steden deden mee. De winnaar kreeg een olijftak. Het ging vooral om de eer van de atleet en van zijn stad. 24 Tijdens de Spelen waren er weds Jij gaat voor de Olympische Spelen een mooie poster maken. Maak 1 in je werkboek op blz. 22 verspringen, discuswerpen, speer worstelen en paardenrennen. At steden deden mee. De winnaar k ging vooral om de eer van de atl Jij gaat voor de Olympische Spele Maak 1 in je werkboek bron 2 Een slaaf aan het werk in een mijn. Hoe werk je in een hoofdstuk? Het handboek en het werkboek horen bij elkaar. Je begint met de Oriëntatie in het handboek en je volgt dan de verwijzing naar het werkboek. Die ziet er bijvoorbeeld zo uit: Maak de Oriëntatieopdrachten in je werkboek op blz. 7 In het werkboek maak je dan de Oriëntatieopdrachten. Die geven je een beter beeld van de tijd die in het hoofdstuk wordt behandeld. Na de Oriëntatie begin je met de kernparagrafen. Bronnen De bronnen zijn heel belangrijk in Memo. Over alle bronnen vind je vragen terug in het werkboek. Je hebt bronnen in het handboek en in het werkboek. Zo betekent werkboek bron 17 dat je in het werkboek op zoek moet naar bron 17. Maar handboek bron 17 bestaat ook, die zoek je op in het handboek. Vergeet niet om ook het bijschrift goed te lezen. Hoe werk je in een kernparagraaf? In de kernparagrafen ga je eerst op ontdekkingstocht. Je leest eerst de tekst bij 1 Ontdekken in je handboek. Daarna ga je aan de slag met de opdracht bij bij 1 Ontdekken in je werkboek. Na deze ontdekkingsopdracht zie je bijvoorbeeld de verwijzing: Ga naar 2 in je handboek op blz. 12 Dan ga je de tekst bij 2 in je handboek lezen en de opdrachten bij 2 uit je werkboek maken. Daarna ga je door met 3. Bij 4 staat er in je handboek een samenvatting om te leren en vind je in je werkboek een samenvattende opdracht. Planner Voordat je aan een hoofdstuk begint, ga je naar de planner in het werkboek. In de planner staan alle onderdelen van het hoofdstuk op een rijtje. Ook als je iets op de computer gaat doen. epack In je epack vind je nog veel extra materiaal. Zo kun je uitgebreid oefenen voor je toets met de oefentoetsen per paragraaf en een oefentoets over het hele hoofdstuk. Onder het kopje Vaardig in Geschiedenis zijn er computerlessen die je helpen om historische vaardigheden beter te begrijpen. Maar in je epack staan nog veel meer opdrachten die je helpen om de leerstof beter te snappen. 3 5

4 4

5 Het penplan voor onderzoek Stappen Activiteiten WAT WIL IK WETEN? WAAR HAAL IK DE INFORMATIE VANDAAN? WAT IS HET ANTWOORD? 94 5

6 1 De tijd van jagers voor Chr. De tijd van jagers en boeren v.chr v.chr v.chr v.chr. PREHISTORIE Jagers en verzamelaars Overgang naar de land 86

7 en boeren oriëntatie De meeste mensen in Nederland eten elke dag brood. Brood wordt gemaakt van graan. Op de foto zie je hoe een boer graan van het land haalt. Lang geleden verbouwden de mensen ook al graan. Op de muurschildering zie je boeren in het oude Egypte aan het werk op het land. Deze muurschildering is ongeveer 3500 jaar oud. Maak de Oriëntatieopdrachten in je werkboek op blz voor Chr v.chr v.chr v.chr v.chr v.chr. bouw Ontstaan van de eerste steden 97

8 kern 1 Jagers en verzamelaars 1 Ontdekken Een schildering in een grot Wat een ontdekking! In 1940 ontdekten vier jongens in Frankrijk een bijzondere grot. De grot was voor een groot deel beschilderd. Ze zagen afbeeldingen van jagers, paarden en bizons. Mensen uit de prehistorie maakten deze tekeningen jaar geleden. De mensen leefden toen van het jagen op dieren en het verzamelen van eetbare planten en knollen. We noemen ze daarom jagers en verzamelaars. Hun middel van bestaan was jagen en verzamelen. bron 1 Eén van de grotschilderingen in Lascaux. Op de tekening zie je bizons. Hoe zag het leven van de eerste mensen eruit? Daar ga jij een tekening van maken. Maak 1 in je werkboek op blz. 8 2 Jagen en verzamelen Jama hield van geroosterd mammoetvlees. Mammoeten waren belangrijk voor de mensen van Jama s stam. Maar de mannen jaagden ook op herten en andere dieren. Zo kwamen ze aan vlees. Van de botten maakten de mannen gereedschappen. Van de vacht maakten de vrouwen kleren. Nu moet je niet denken dat Jama alleen vlees at. Zijn stam at ook vis. En vaak moest Jama samen met zijn moeder in de omgeving zoeken naar paddenstoelen, bessen en knollen, want die aten ze ook. In Jama s stam was er een duidelijke taakverdeling. De mannen jaagden op dieren, de vrouwen zochten naar eetbare planten en verzorgden de kinderen. Maak 2 in je werkboek op blz. 9 bron 2 Voedsel uit de natuur. 108

9 HOOFDSTUK 1 De tijd van jagers en boeren 3 Geen vaste woonplaats De stam van Jama bleef nooit lang op één plaats, want na een tijdje raakte het voedsel op. En ook de dieren trokken verder. Jama vond het fijn wanneer ze naar een andere plaats vertrokken waar weer genoeg voedsel te vinden was. Omdat Jama s groep niet erg groot was, was er al snel genoeg voedsel voor iedereen. Soms hadden ze geluk en was er een grot waar ze in konden wonen. Maar meestal moesten ze een nieuwe tent of hut bouwen. Maak 3 in je werkboek op blz. 9 bron 3 Zo woonden waarschijnlijk de eerste mensen in de prehistorie. 4 Om te leren Jagen en verzamelen was voor de mensen van Jama s groep een middel van bestaan. Zo kwamen ze aan eten. De eerste mensen noemen we daarom jagers en verzamelaars. Mannen en vrouwen hadden een taakverdeling. De mannen jaagden op wilde dieren. De vrouwen verzamelden voedsel en zorgden voor de kinderen. Maak 4 in je werkboek op blz

10 kern 2 Een nieuwe manier van leven 1 Ontdekken Jager of boer? Gerda is op bezoek bij haar oom Piet. Hij weet veel van geschiedenis. Op school hebben we geleerd dat de mensen heel vroeger leefden van jagen en verzamelen, zegt Gerda. Dat klopt, zegt oom Piet, maar dat veranderde langzaam. De mensen gingen namelijk dieren houden, dat noemen we veeteelt. En ze deden ook aan akkerbouw: ze verbouwden planten. Van de oogst konden ze leven. Met de ontdekking van veeteelt en akkerbouw kwam er een nieuw middel van bestaan: de landbouw. De jagers en verzamelaars werden boeren. bron 4 Een boer aan het werk. Hij is aan het ploegen met twee ossen. Wat zou jij hebben gedaan als je toen had geleefd? Jager blijven of boer worden? Maak 1 in je werkboek op blz Landbouw Waar woonden die eerste boeren, oom Piet?, vraagt Gerda. Hij pakt een atlas en wijst op een kaart. Hier in Noord-Afrika en in het Midden-Oosten. Vanaf 9000 voor Christus waren er kleine groepjes jagers die planten verbouwden op akkertjes. Dat deden ze omdat er steeds minder vaak regen viel. Daardoor werd het steeds moeilijker om aan voedsel te komen. Om in leven te blijven, moesten ze hun manier van leven veranderen. Ze wisten ongeveer wanneer het begon te regenen. Juist dan gingen ze zaden zaaien en was de kans op een goede oogst groot. Rond 7500 voor Christus begonnen de mensen met veeteelt. Zo kregen ze melk en vlees. Maak 2 in je werkboek op blz. 10 bron 5 Een rotstekening uit de Sahara die rond 4000 voor Christus is gemaakt

11 HOOFDSTUK 1 De tijd van jagers en boeren 3 Vaste woonplaats Hoe weet u dat de mensen in Noord-Afrika aan landbouw deden?, vraagt Gerda. Je blijft maar doorvragen, zucht oom Piet. Dat weten we doordat we bij opgravingen opslagkuilen hebben gevonden. Daarin zaten resten van aardewerk, graan, fruit en wortels. Dit zijn aanwijzingen dat deze mensen aan landbouw deden. Gerda denkt even na en vraagt dan: Waren er toen ook al dorpen? Jazeker, zegt oom Piet. De boeren gingen in grotere groepen wonen op een vaste woonplaats. Zo ontstonden de eerste dorpen. Maak 3 in je werkboek op blz. 11 bron 6 De huizen van de eerste boeren waren gemaakt van gedroogde klei. De huizen waren vrij sterk. De boeren gebruikten de huizen ook om voedsel in te bewaren. 4 Om te leren Vanaf 9000 voor Christus gingen de jagers en verzamelaars voedsel verbouwen. Als ze vlees wilden eten, moesten ze nog steeds op jacht. Dat veranderde rond 7500 voor Christus. Toen gingen de mensen dieren fokken. Zo ontstond een nieuw middel van bestaan: de landbouw. De mensen hoefden daardoor voor voedsel niet meer van plaats naar plaats te trekken. Ze kregen een vaste woonplaats. Maak 4 in je werkboek op blz

12 kern 3 Leven aan de oevers van de Nijl 1 Ontdekken Water uit de Nijl De Egyptenaren hadden ruim 5000 jaar geleden een probleem: een groot deel van hun land was woestijn. Ze konden maar op een klein stukje grond voedsel verbouwen. Dat was aan de oevers van de rivier de Nijl. De rivier overstroomde elk jaar. Van die overstroming maakten de boeren gebruik om genoeg water op hun land te krijgen. Deze manier van landbouw noem je irrigatielandbouw. Wanneer de Nijl overstroomde, bleef er ook een laagje vruchtbare modder achter op het land. Daar maakten de boeren ook dankbaar gebruik van. bron 7 Een Egyptische boer aan het werk met een sjadoef. Hoe kregen de Egyptenaren het water van de Nijl op de akkers en velden? Maak 1 in je werkboek op blz Farao Hamid is erg zenuwachtig. Vandaag moet hij naar de hoogste baas van Egypte, de farao. Hamid is ambtenaar en helpt mee met het bestuur van het land. De farao is een machtig man: hij is legeraanvoerder, de hoogste rechter en de baas van het bestuur. Ook controleert hij de ambtenaren. Hamid moet straks vertellen of de dijken langs de Nijl goed zijn onderhouden. De farao wil alles precies weten. Als de dijken niet goed worden onderhouden, mislukt de oogst. Dan komt er honger in Egypte. Hamid heeft zijn best gedaan. De farao kan trots op hem zijn. Maak 2 in je werkboek op blz. 13 bron 8 Dwarsdoorsneden van de Nijl tijdens en na de overstromingen

13 HOOFDSTUK 1 De tijd van jagers en boeren 3 Schrijven als een Egyptenaar De Egyptenaren hadden een eigen schrift. Ze schreven niet met letters, maar ze gebruikten tekeningen. Die tekeningen kwamen uit het dagelijks leven. Ze tekenden bijvoorbeeld planten, dieren en voorwerpen. We noemen hun schrift het hiërogliefenschrift. Schrift was erg belangrijk voor de Egyptenaren. Zo konden ze dingen opschrijven die belangrijk waren voor het bestuur van het land, zoals het onderhoud van de dijken. Het is een ingewikkeld schrift. Pas in 1822 kwamen onderzoekers erachter wat de Egyptenaren hadden opgeschreven. Maak 3 in je werkboek op blz. 13 bron 9 Een Egyptische schrijver aan het werk. Om het land goed te besturen, moesten dingen worden opgeschreven. Bijvoorbeeld wie belasting had betaald. 4 Om te leren Om voedsel te kunnen verbouwen, hadden de Egyptenaren het water uit de Nijl nodig. Ze legden dijken en kanalen aan. Zo kwam het water van de Nijl ook bij de akkers die verder van de rivier lagen. Dit noem je irrigatielandbouw. Een bestuur zorgde ervoor dat de dijken goed werden onderhouden. Het hoofd van dat bestuur was de farao. Hij was ook aanvoerder van het leger en de rechter. De Egyptenaren hadden hun eigen schrift: het hiërogliefenschrift. Maak 4 in je werkboek op blz

14 kern 4 Een leven na de dood 1 Ontdekken Leven na de dood De ontdekkers van het graf van farao Toetanchamon wisten niet wat ze zagen. De dode farao droeg een prachtig gouden masker. Overal in de grafkamer lagen gouden voorwerpen. De Egyptenaren geloofden in een leven na de dood. Ze bouwden voor de farao s grote grafmonumenten: piramides. Ze gaven de farao s allerlei kostbare dingen mee die hij kon gebruiken in het dodenrijk en ze zorgden ervoor dat zijn lichaam bewaard bleef. Hoe gingen de Egyptenaren met de doden om? Maak 1 in je werkboek op blz. 14 bron 10 De piramide van de farao Cheops. Het bouwwerk is 146 meter hoog en weegt 6 miljard kilo. bron 11 Een gedeelte uit een dodenboek. In het midden zie je dat het hart van de dode wordt gewogen. De goden gaan kijken of de dode naar het dodenrijk mag. 2 Offers voor Re Amon hield op met werken. Hij zag een rij mensen naar de tempel van de zonnegod Re lopen. De priester ging voorop. Achter hem droegen mensen broden en vlees. Dat gingen ze aan de zonnegod geven. Amon wist dat het belangrijk was om de goden offers te brengen. Zonder hulp van de goden kwam de zon niet op en overstroomde de Nijl niet. Re was één van de vele goden. De Egyptenaren zagen zelfs in sommige dieren een god. Zo n godsdienst waarin de natuur een grote rol speelt, heet een natuurgodsdienst. Maak 2 in je werkboek op blz. 15 bron 12 Priesters bereiden een dode voor op zijn reis naar het dodenrijk

15 HOOFDSTUK 1 De tijd van jagers en boeren 3 Verschillende beroepen Priester was één van de vele beroepen in Egypte. Veel mensen waren boer, zoals Amon. Hij moest hard werken op zijn akkers langs de Nijl. Maar hij deed het graag. De oogsten waren goed. Hij haalde meer van het land dan dat hij kon opeten. Dat kwam goed uit. Soms ging zijn sjadoef kapot. Dan bracht hij het werktuig naar de timmerman. Die maakte de sjadoef in ruil voor eten. Niet iedereen was dus boer. Er waren ook andere beroepen, zoals steenhouwer en timmerman. Maak 3 in je werkboek op blz. 15 bron 13 Egyptische werklieden. 4 Om te leren De Egyptenaren geloofden in veel goden. Ze aanbaden ook dingen uit de natuur. Ze hadden een natuurgodsdienst. Priesters waren belangrijke mensen. Zij brachten offers aan de goden. Door de irrigatielandbouw haalden de boeren veel voedsel van hun akkers. Wat ze over hadden, ruilden ze met andere mensen. Die hoefden niet aan landbouw te doen, maar werden bijvoorbeeld timmerman. Zo ontstonden er nieuwe beroepen. Maak 4 in je werkboek op blz

16 onderzoek hoe leefden... 5 De eerste landbouwers in Nederland 1 Intro De foto die je hiernaast ziet, stond in juni 2007 in de krant. Het is een nagemaakt gezicht van een man. Die man leefde ongeveer 3300 jaar geleden in de buurt van Vlaardingen (bij Rotterdam). Zijn skelet is in 1990 gevonden. De man was ongeveer 43 jaar toen hij stierf. In de tijd dat deze man leefde, woonden er boeren in ons land. In deze paragraaf onderzoek je hoe de eerste boeren in Nederland leefden. Maak 1 in het werkboek op blz. 16 bron 1 Het nagemaakte gezicht van de Krabbeplasman. Hij leefde 3300 jaar geleden in Nederland. 2 Koud in Nederland Vlaardingen-groep Trechterbekercultuur Bandkeramiekcultuur Rond 9000 voor Christus was de gemiddelde temperatuur in juli in onze streken ongeveer tien graden! Koud dus. Vanaf 8000 voor Christus werd het warmer. Omdat het warmer werd, kwam er ook een andere begroeiing. Er kwamen bijvoorbeeld bossen. Maak 2 in het werkboek op blz. 16 bron 2 De eerste boeren in Nederland km 18 16

17 HOOFDSTUK 1 De tijd van jagers en boeren 3 De eerste boeren Rond 5300 voor Christus gingen mensen in Nederland aan landbouw doen. De eerste boeren woonden in Zuid-Limburg in boerderijen. Ze woonden in kleine dorpjes van vijf à zes huizen. Ze hielden runderen, varkens en schapen en verbouwden vlas, tarwe en erwten. Het voedsel dat ze over hadden, bewaarden ze in versierde aardewerken potten. Dit aardewerk noemen we bandkeramiek. Maak 3 in het werkboek op blz. 16 bron 3 Voorraadpotten uit de prehistorie. Van links naar rechts: een trechterbeker (ongeveer 3400 voor Christus), een standvoetbeker (ongeveer 3000 voor Christus) en een klokbeker (ongeveer 2200 voor Christus). 4 Hunebedbouwers De bekendste boeren uit de Nederlandse prehistorie leefden in Drenthe. We noemen ze de trechterbekermensen, want ze zijn genoemd naar de vorm van hun voorraadpotten. Die lijken op een trechter. Ze leefden van 3400 tot 2900 voor Christus. Deze boeren bouwden hunebedden. Daarin begroeven ze hun doden. Hunebedden zijn gebouwd van enorme stenen. Sommige wegen meer dan kilo. Er zijn nu nog 53 hunebedden in Nederland. Maak 4 in het werkboek op blz. 17 bron 4 Het hunebed bij de Drentse plaats Borger. Het is het grootste hunebed van Nederland. 1917

18 afsluiting Afsluiting Wat moet je weten? A B Hoe de jagers en verzamelaars leefden. Hoe de landbouw is ontstaan en hoe de eerste boeren leefden. Overzicht tot 3000 voor Christus tot 9000 De mensen kwamen aan voedsel door te jagen en eetbare dingen te verzamelen Voor het eerst gaan mensen voedsel verbouwen op akkers Boeren beginnen dieren te fokken In Nederland komen de eerste boeren wonen In het noorden van Nederland worden hunebedden gebouwd. Begrippen beroep een speciaal vak leren, bijvoorbeeld het vak van timmerman of smid bestuur mensen die regels en wetten maken en ook controleren of iedereen zich daaraan houdt farao hoogste bestuurder in Egypte irrigatielandbouw landbouw waarbij boeren met kanalen en dijken water naar de akkers brengen jagers en verzamelaars mensen die leven van de jacht op dieren en het verzamelen van planten, wortels, knollen en kleine dieren landbouw mensen doen aan akkerbouw en veeteelt Maak de Afsluiting in je werkboek op blz voor Chr. tot Eetbare dingen verzamelen akkerbouw Boeren gaan dieren fokken 20 18

19 HOOFDSTUK 1 De tijd van jagers en boeren middel van bestaan manier waarop mensen aan voedsel komen natuurgodsdienst godsdienst waarbij dingen uit de natuur aanbeden worden, zoals de zon en dieren priester een dienaar in een tempel of kerk schrift tekens of letters die samen woorden vormen taakverdeling de manier waarop werk is verdeeld, bijvoorbeeld tussen mannen en vrouwen vaste woonplaats een groep huizen waar mensen blijven wonen voor Chr. De eerste boeren in Nederland Hunebedden 19 21