wat vind jij? t geluidenlaboratorium van Ron Kastelein > 05 Ecomare

Transcriptie

1 Noor dzee wat vind jij? natuurkrant editie 9 Deze krant is een uitgave van Haringscheten helpen schoolzwemmen > 02 Bommen en granaten ook in de Noordzee > 04 t geluidenlaboratorium van Ron Kastelein > 05 Zeehondenoren en de jacht op vis > 08 Het geluid Zeevogels die krijsen, de golven die aan komen rollen, het kraken van schelpen onder je voeten. Iedereen die wel eens aan zee is geweest kent het. Maar heb garnaal je enig idee hoe het onderwater is? Stroming, luchtbellen, golven, opdwarrelend zand, regen, wind, onweer en daarbij het geluid dat de mens in en op zee maakt, maakt dat het onder water een hels kabaal kan zijn. In deze NoordzeeNatuurKrant van Stichting De Noordzee lees je er alles over. van de Noordzee E. Kleywegt kreeft Geluid onder water Geluid bestaat uit het bewegen of trillen van moleculen. Dat bewegen heet vibratie. Het gebeurt in de vorm van golven die zich naar alle kanten vanaf een geluidsbron voortbewegen. Als de vibraties niet te groot, te klein of te zwak zijn kunnen mensen en dieren ze waarnemen. Geluid bestaat niet alleen in de lucht, maar ook in het water. Geluidsgolven gaan zelfs veel makkelijker door water dan door lucht. Het gaat wel vijf keer zo snel. Dat komt omdat in water de moleculen veel dichter op elkaar zitten en ze elkaar dus makkelijker in beweging brengen. Geluiden onder water kunnen tot duizenden kilometers verderop nog hoorbaar zijn. In de oceanen, op een diepte tussen 600 en 1200 meter, kunnen geluidsgolven zich ongestoord over de halve aarde voortplanten. Geluidsfrequenties Lage geluiden komen verder dan hoge geluiden. Een laag geluid heeft een lage frequentie. Dat betekent dat er minder golfjes per lengte-eenheid zijn. Die lange golven dringen verder door. Als je muziek op afstand hoort, hoor je daarom vaak alleen de lage tonen. Geluiden waarnemen Mensen hebben natuurlijk een gehoororgaan dat op geluiden in de lucht gebouwd is. Toch kunnen wij ook heel goed geluiden onder water horen. Een motorboot die je boven water niet hoort, klinkt voor duikers onder water vlakbij. Allerlei zeedieren, van garnalen en schelpdieren tot haaien en walvissen, nemen geluiden onder water waar. Ze gebruiken geluiden om zich te oriënteren, om voedsel of vijanden op te sporen, en om met soortgenoten te communiceren. Onder water is het verschil tussen het waarnemen van drukverschillen, stromingen en geluiden niet duidelijk. Veel zeedieren gebruiken hiervoor dan ook hetzelfde orgaan. Johan Krol hondshaai Ecomare Kleine zeebeesten maken veel lawaai Niet zo lang geleden dacht men dat de wereld onder water stom was. Pas in de Tweede Wereldoorlog werd duidelijk dat er allerlei geluiden onder water bestaan. Toen gingen geallieerde militairen werken met afluisterapparatuur onder water. Men ontdekte niet alleen de geluiden van Duitse en Japanse onderzeeërs en torpedo s. Ook regen, onweer, zeestromen, aardbevingen, wind, golven en brekend ijs in de poolstreken zeepok maakte kabaal onder water. En daar bleef het niet bij. Tot stomme verbazing van de militairen bleken allerlei zeedieren ook nog grote lawaaimakers te zijn. De kleintjes doen daarbij zeker niet onder voor de groten. Garnalen maken een ritselend geluid. De tropische pistoolgarnaal produceert zelfs keiharde knallen, waarmee hij prooien verdooft. Een zeepok is maar een klein diertje. Maar als zij hun kalkhuisjes openen is dat tot op kilometers afstand onder water te horen. Slijkgarnalen in de wadbodem maken met duizenden bij elkaar een vreemd, opvallend droog klinkend geluid. Dat kun je, bij rustig weer lopend op het wad, boven water horen. Kreeften en krabben maken met hun antennes een schrapend geluid, waarmee ze hun territorium afbakenen. 8 april 2012: Echolocatie bij tandwalvissen werkt supernauwkeurig Onderzoekers van de universiteit van Hawaii hebben ontdekt dat tandwalvissen zelfs hele kleine details kunnen zien. De zwarte zwaardwalvis Kina kon zelfs twee voorwerpen van elkaar onderscheiden die minder dan de dikte van een mensenhaar verschilden. Op pagina 2 en 3 kun je lezen hoe tandwalvissen en dolfijnen zien met behulp van sonar (echolocatie) in de artikelen Walvissen en Hoe vind je Op de website kun je meer lezen over het onderzoek op Hawaii.

2 02 Het geluid van de Noordzee Haringscheten Marchien de Ruiter Haringen maken een ratelend geluid. Ze doen dat door een hele serie scheten achter elkaar te produceren. Dat geluid gebruiken ze als ze in scholen zwemmen. Zo kunnen ze zich ten opzichte van elkaar oriënteren. Ze zwemmen heel dicht op elkaar, botsen niet tegen elkaar aan en bewegen als groep. In de paaitijd klinkt het geluid anders, dan is het een stimulans om kuit te schieten. Veel meer vissoorten maken geluiden; ze blaffen, grommen, klikken of knorren. Bij sommige soorten kun je het geluid ook boven water nog goed horen. De poon en de zeedonderpad danken er hun bijnaam aan: knorhaan. Sommige soorten, zoals de kabeljauw, maken alleen geluid in de paaitijd. Ze trekken daarmee soortgenoten aan. In de Verenigde Staten levert het ze bovendien bescherming op. Daar mogen vissers namelijk niet vissen in de paaigebieden, wanneer de paaikreten van de kabeljauw te horen zijn. Visgeluiden zijn overigens niet altijd even prachtig. De paaikreet van de schelvis lijkt bijvoorbeeld op het geluid van een eindeloos jankende brommer. Tuimelaars maken keiharde geluiden om vis te Beluister de kabeljauw in de bibliotheek op noordzee.nl verdoven, waarna vis vangen wel heel makkelijk wordt. W.J. Strietman bultrug Hoe horen vissen? Vissen hebben geen oren, maar horen met hun zijlijnsysteem. Dat systeem bestaat uit een met otoliet vloeistof gevulde buis met zenuwen er in. Deze zijlijn loopt over de hele lengte langs het lichaam van de vis. Als je een vis goed bekijkt kun je de lijn zien lopen. Drukverschillen in het water, en geluiden waarnemen, met een frequentie tot duizenden Hertz. De zijlijn zelf vangt vooral lage geluiden op, tot honderd Hertz. dus ook geluiden, vervormen de buis, en dat prikkelt de zenuwen. Het zijlijnsysteem loopt door tot de zwemblaas. De zwemblaas Het zijlijnsysteem loopt inwendig in de vis door. In de kop staat het in verbinding met de otolieten. Dat zijn de harde gehoorsteentjes, die de meeste vissen hebben. Met deze otolieten en zenuwuiteinden in het zijlijnsysteem kunnen vissen niet alleen geluiden, maar ook de stand van hun lichaam waarnemen. Zo blijven ze rechtop in het water zwemmen. Met zorgt ervoor dat een vis kan blijven drijven. Daarnaast kunnen veel soorten vissen er ook geluiden en drukverschillen mee waarnemen. Platvissen hebben geen zwemblaas, zij moeten juist op de bodem blijven en niet gaan drijven. Zij hebben als extra hulpmiddel minuscule haartjes op de huid, waarmee ze trillingen in het water waarnemen. de otolieten kunnen vissen hoge zijlijnsysteem Walvissen leven in een geluidswereld Een gevoelig gehoor Walvissen hebben geen uitwendige oren, maar wel een zeer gevoelig gehoororgaan. Tandwalvissen kunnen ultrasone geluiden horen, tot meer dan Herz. Dat zijn hele hoge geluiden die mensen niet kunnen horen. De geluiden vangen ze op via hun onderkaken. Het gehoororgaan is ingebed in vet in een keihard stuk bot, de bulla. Het geheel ligt los van de rest van de schedel. Trillingen van de schedel dringen er zo niet in door. Het gehoororgaan moet namelijk geluidstrillingen opvangen, maar zelf zo weinig mogelijk trillen! Walvisgeluiden Walvissen en dolfijnen kunnen loeien, fluiten, sjirpen, grommen en janken. Ze gebruiken die geluiden om zich te oriënteren, om prooidieren te vinden, en om met elkaar te communiceren. Sonar Walvissen gebruiken sonar. Ze zenden voortdurend hoge geluidjes uit, en kunnen het terugkaatsen van die geluidjes waarnemen (echolocatie). Zo kunnen ze de zeebodem, soortgenoten of scholen vis opsporen. Walvissen van de oceanen, zoals grienden en potvissen, hebben grote moeite met het ondiepe water van de Noordzee. Daar werkt hun sonarsysteem niet goed. Ze nemen niet waar dat ze zich in gevaarlijk ondiep water bevinden. Zo kan het gebeuren dat ze hulpeloos aanspoelen. Groepsgesprek Walvissen praten met elkaar. Bij dolfijnen heeft elk individu een kenmerkend geluidje. Dit is een soort naam waarmee soortgenoten hem of haar kunnen roepen. Met een heel scala van geluiden kunnen ze elkaar van alles duidelijk maken. Groepen orka s en bultruggen hebben eigen dialecten, waarmee ze zich onderscheiden van andere groepen soortgenoten. Bultruggen zijn bovendien beroemd om hun gezang. Grote walvissen, zoals potvissen en vinvissen, staan via geluiden met elkaar in contact tot over honderden kilometers. Zo zwemt een zogenaamd eenzame walvis toch in een groep. echolocatie Marchien de Ruiter

3 Noordzeenatuurkrant 9 Het geluid van de Noordzee 03 Henk Strietman Hoe vind je een bruinvis in de Noordzee? Door onze verslaggever Hoe vind je een bruinvis in de Noordzee? Om antwoord te krijgen op die vraag, zochten we Klaus Lucke op. Hij is marien bioloog bij Wageningen IMARES. Daar doet hij onderzoek naar onderwatergeluid, dolfijnen en walvissen. Klaus: Bruinvissen zijn kleine tandwalvissen. Net als dolfijnen maken ze hele korte klikgeluiden ( clicks ). Ze luisteren ze naar de echo s, die weerkaatst worden door dieren en dingen om hen heen. Met de informatie die ze zo verzamelen maken ze een akoestische foto van de onderwaterwereld. Dit noemen we echolocatie. Vleermuizen gebruiken deze techniek ook. Bruinvissen clicken bijna zonder ophouden, maar wij kunnen dat niet horen. De clicks zijn namelijk hele hoge tonen die ver buiten ons bereik vallen. Het is moeilijk om bruinvissen te bestuderen, we kunnen ze niet horen en zien ze zelden. Ze zijn namelijk de meeste tijd onder water en komen slechts om de paar minuten heel kort boven om adem te halen. Toch willen we weten waar deze dieren het liefst leven, hoe vaak ze bepaalde plekken bezoeken en of ze gestoord worden door activiteiten van mensen, zoals het bouwen van windmolens op zee. Gelukkig hebben we een oplossing gevonden: op 17 plekken in de Noordzee hebben we clickdetectors (CPODs) geplaatst. Door de opgenomen clicks te analyseren, komen we erachter waar de bruinvissen zitten. Een mooie methode, waarbij we geen apparaatjes (tags) op de dieren zelf plaatsen (telemetrie). Ook is het niet nodig ze te volgen met een boot, wat heel moeilijk en duur is. Nu storen we de dieren niet en verzamelen een keer in de 3 maanden de CPODs om de gegevens over te zetten op onze computers. Imares Bruinvissen Klaus Lucke W.J. Strietman Elke CPOD wordt gemarkeerd met een boei. Ons volgende probleem was Maar er zijn ook geluiden van kaarten maken van plekken waar het vinden van de clicks van de bruinvissen tussen het andere onderwatergeluid. Onder water bijvoorbeeld schepen die voorbij varen. bruinvissen graag komen. Ook kunnen we het nu zien wanneer deze kleine walvissen naar andere zijn veel geluiden. Er zijn natuurlijke Een slim computerprogramma plekken gaan en zo kunnen geluiden, onder andere van de wind en van allerlei dieren. Garnalen en vissen bijvoorbeeld kunnen heel luidruchtig zijn. maakt ons werk nu veel makkelijker; het filtert de bruinvisclicks uit alle opgenomen geluiden. Daardoor kunnen we nu we in de toekomst helpen hen te beschermen tegen te veel lawaai. Imares Geluiden op zee: achtergrondruis? Horen is voor zeedieren net zo belangrijk als kijken voor de mens. Onder water zijn ogen namelijk meestal onbruikbaar. Het water is vaak troebel en op grotere diepte is het altijd donker. Maar geluiden zijn er altijd. Onderwater zijn geluiden te horen van de natuur én van mensen. Dat zijn bijvoorbeeld geluiden van scheepvaart, airguns die worden gebruikt door oliemaatschappijen, sonars van koopvaardij- en vissersschepen en heiwerkzaamheden bij de bouw van windmolens. Al die geluiden samen zorgen voor een flink kabaal, waarvan zeedieren een groot gedeelte kunnen waarnemen. Soms blijft het niet bij alleen waarnemen, maar hebben de dieren er ook echt last van. Hoeveel, dat is afhankelijk van het geluidsniveau (hard of zacht) en de geluidsfrequentie (de toonhoogte). Sommige dieren horen namelijk vooral lage tonen (b.v. vissen en zeehonden), andere vooral hoge (b.v. bruinvissen en dolfijnen). Sommige hebben een zogenaamd klein gehoorgebied (vissen), andere kunnen geluiden van laag tot hoog horen (b.v. bruinvissen) zie het schema bij het artikel over scheepvaartgeluiden op pagina 4). De figuur hiernaast laat goed zien hoe het effect van geluid op zeedieren oploopt met het geluidsniveau. Zachte geluiden worden niet gehoord. Wordt het geluid sterker, dan gaat een dier het eerst waarnemen (blauw) en later krijgt het er zelfs last van bij communicatie (paars). Neemt het geluid nog meer toe in sterkte, dan zal het dier zich anders gaan gedragen; naar het geluid toe of juist er vandaan gaan (groen). Hogere geluidniveaus kunnen gehoorbeschadiging tot gevolg hebben, eerst tijdelijke (blauw/ groen) en daarna permanente gehoorschade aanrichten (geel). Uiteindelijk kan geluid zelfs de dood van een dier veroorzaken, namelijk wanneer het binnenoor of andere luchthoudende organen zoals de longen door de geluidtrillingen worden verwoest (rood). niet hoorbaar hoorbaar verstoren communicatie veranderen gedrag tijdelijke gehoorschade permanente gehoorschade verwonden doden Effecten van geluid op zeezoogdieren geluidsbron Bron: Ranges of effects of sounds on marine mammals, SEAMARCO.

4 04 Geluiden van de mens op zee Scheepsverkeer verstoort communicatie vissen Door Joni Eilbracht, Biologiestudente Universiteit Leiden (IBL) Wij mensen produceren met z n allen aardig wat lawaai waar dieren last kunnen hebben. Vooral in steden is het vrijwel nooit stil; er is bijvoorbeeld dag en nacht geluid van verkeer. Dieren in de stad leven hierdoor altijd in de herrie. Het gevolg is dat ze niet of minder makkelijk met elkaar kunnen Ook op zee zorgt de mens voor herrie. Schepen bijvoorbeeld varen af en aan om goederen en/ of mensen te vervoeren. Hun schroeven en sonar zorgen voor veel onderwaterlawaai. Geluid draagt in water namelijk veel verder dan in de lucht, verspreidt zich sneller en communiceren. Sommige dieren zwakt minder van één enkel schip een groot gebied hebben zich hier slim op aangepast. Zo is bijvoorbeeld bekend dat sommige vogelsoorten hoger gaan zingen om boven de lage tonen van het verkeerslawaai uit te komen. snel af. Hierdoor kan het geluid onder water bereiken. In de zee leven, net zoals op het land veel dieren die gebruik maken van geluid bij hun communicatie. Zo kunnen de meeste vissen goed horen en veel produceren zelf ook geluid (lees ook het artikel over vissen en hun gehoor op pagina 2). Bommen en granaten lees verder Op deze figuur zie je het gehoorbereik van een aantal vissen en zoogdieren. De verticale gestippelde lijnen geven aan welke geluiden de mens kan horen. Van boven naar beneden zijn de volgende dieren afgebeeld: paling, een zoetwatervis die eitjes legt in zee en gevoelig is voor infrageluid, kabeljauw, een zeevis met een gemiddeld gehoor en als laatste de goudvis, die hetzelfde gehoor heeft als veel andere zoetwater soorten met een goed gehoor. In blauw staan de zoogdieren aangegeven, van boven naar beneden: de Californische zeeleeuw, een dolfijn en een gewone vinvis. De balk bij het geluid dat door de mens wordt geproduceerd (onderaan) geeft aan welk bereik het meest voorkomende geluid zich vooral bevindt. De grijze balken onderin de afbeelding geven verschillend sonargeluid aan. Door onze verslaggever De Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) en de Koninklijke Marine hebben een Amerikaanse 1000-ponder tot ontploffing gebracht op de Noordzee. Deze bom is geruimd in de vissershaven van IJmuiden waar hij eerder deze maand was aangetroffen op de bodem. Dit berichtje kwam ik tegen op youtube en ik werd nieuwsgierig. Hoe vaak gebeurt dit eigenlijk? Wat doet het met dieren in zee? Voor antwoorden op al mijn vragen belde ik met René Dekeling, marine officier. Ik zag in een filmpje op internet hoe jullie een bom onschadelijk maken op zee. Hoe vaak doen jullie dat? Dat doen we best vaak: twee tot drie keer per week. Gelukkig is het meestal niet zo ingewikkeld als in IJmuiden. De meeste bommen en mijnen kunnen we op de plek waar ze gevonden worden laten exploderen. Maar soms is dat te gevaarlijk, bijvoorbeeld bij een pijpleiding of in een haven, zoals in IJmuiden. Op dat moment moeten duikers onder water de bom vrij maken. Een gevaarlijk werk; veel bommen zijn in slecht toestand en sommige kunnen nog steeds klappen. Waar komen al die bommen vandaan? Er liggen honderdduizenden bommen en mijnen uit de Eerste en Tweede Wereldoorlog op de bodem van de Noordzee, relatief veel daarvan liggen in het Nederlandse deel. Het zijn oude mijnen die tijdens de oorlog op zee zijn gelegd om vijandelijke schepen te laten zinken en die na de oorlog vergeten zijn. De bommen zijn afgeworpen door vliegtuigen die onderweg waren naar of met een deel van hun lading terugkwamen uit Duitsland. Maar dan zullen vissers vast ook wel eens een bom in hun netten krijgen. Wat moeten ze dan doen? Ze kunnen dan twee dingen doen: de bom aan boord houden en aan land brengen of de bom op zee laten en er een sonarboei aan vast maken. Daarna melden ze hun vondst bij de Kustwacht, die schakelt de Marine in en die ruimen de bom op. Dat laten ploffen gaat waarschijnlijk met veel lawaai. Wat betekent dat voor dieren van de zee? Je hebt gelijk, het ploffen gaat met behoorlijk wat geluid. Uit onderzoek is ook gebleken dat het een van de belangrijkste geluidsbronnen van de Noordzee is. Daarom vinden wij het belangrijk om zo min mogelijk explosies te veroorzaken, maar soms moet het om een veilige Noordzee te houden. Ook zijn we gestart met een onderzoek naar de effecten op bruinvissen, zodat we beter rekening kunnen houden met deze gevoelige dieren. Dat klinkt goed. Dank je wel. Wil je zien hoe het veilig opruimen van een bom op zee gaat, bekijk dan zelf het filmpje op youtube of ga naar de site Het probleem: de geluiden, die het scheepsverkeer maakt, liggen binnen het gehoorbereik van vissen en verstoren hun gehoor én gedrag. De meeste geluiden die vissen produceren worden gebruikt tijdens paringsrituelen of wanneer ze een vijand willen afschrikken. Zo kiezen sommige vrouwtjesvissen een mannetje aan de hand van het geluid hij maakt. Wanneer ze dit geluid echter niet goed kunnen horen, kan het zijn dat een vrouwtje een verkeerde keuze of helemaal geen keuze maakt. Dit betekent dat ze minder of geen eitjes zal leggen. Ondanks dat er nog weinig onderzoek naar is gedaan, maakt dit voorbeeld duidelijk dat lawaai de voortplanting van vissen ernstig kan verstoren. Het is dus van belang dat we de verstoring van vissen door scheepslawaai zo veel mogelijk beperken. Wanneer we bijvoorbeeld het lawaai geproduceerd door scheepsschroeven kunnen dempen, is de kans kleiner dat vissoorten er last van hebben. Zo dragen we in stilte bij aan een gezonde Noordzee.

5 Noordzeenatuurkrant 8 Geluiden van de mens op zee 05 Marchien de Ruiter Sound solutions door Ike Span van Stichting De Noordzee Op dit moment staan er twee windparken in het Nederlands deel van de Noordzee: het Offshore windpark Egmond aan Zee en het Prinses Amalia Windpark: samen produceren ze 228 MW groene stroom. In de toekomst zullen dat er waarschijnlijk meer worden, zodat we minder afhankelijk worden van de fossiele brandstoffen olie en gas en we steeds meer duurzame energie produceren. J.W. Wijnstroom Mensen veroorzaken allerlei ge- doen pijn aan je oren en maken Meer duurzame energie lawaai maakt en zijn ze op zoek Internationaal overleg luid onderwater, wat zeer sto- het moeilijk om anderen te ver- Toch vindt Stichting De Noordzee naar oplossingen. Sommige op- Naast te zoeken naar technische rend kan zijn voor het zeeleven. staan. Zo is dat ook onderwater. het belangrijk om meer wind- lossingen zijn gericht op het ver- oplossingen is het ook belang- Heien op zee voor de bouw van Zeedieren horen elkaar en hun energie van zee te gaan winnen. minderen van geluid tijdens het rijk om goede afspraken te ma- windmolenparken is een van de vijanden of prooien door het hei- We willen namelijk niet alleen heien. Dit zou op korte termijn ken tussen verschillende landen. belangrijkste geluidsbronnen. en minder goed. Bovendien zien een gezonde zee, maar ook meer helpen, maar is niet voldoende. Windmolenbouwers werken na- Stel je maar eens voor: je loopt ze ook minder, omdat ze voor hun duurzame energie en een gezond Het blijft veel geluid maken. melijk overal op de Noordzee. Nu langs een bouwplaats waar ge- oriëntatie afhankelijk zijn van ge- klimaat. Met het project Sound zijn de regels in bijvoorbeeld het heid wordt. De harde klappen luid. Solutions zoeken wij naar oplos- Andere, stillere manieren om Duitse en Nederlandse deel van singen voor het heilawaai om windmolens op zee neer te zet- de Noordzee verschillend. Dat zo vertraging in de bouw van ten, zijn dan ook de oplossing is niet handig, want de Noord- windparken op zee én negatieve voor de toekomst. Zo zou je kun- zee houdt zich niet aan grenzen. invloeden op onderwater leven nen denken aan boren in plaats Ook zouden onderzoekers uit voorkomen. van heien. Je zet de windmolen verschillende landen veel meer dan stukje bij beetje in elkaar op informatie met elkaar kunnen Heien zee. Ook bestaan er windmolens delen. Daardoor kunnen ze sa- Bij heien worden palen met grote die drijven of met een betonnen men zo snel mogelijk meer kennis klappen de grond in geslagen. De voet op de bodem gezet worden. verzamelen over goede manieren schokgolven die dat veroorzaakt Onderzocht moet worden welke om windenergie op zee te win- kunnen gehoorschade opleveren technieken in de Noordzee ge- nen. Met ons symposium Sound voor zeezoogdieren die dichtbij bruikt kunnen worden. Solutions hebben wij daarvoor de zwemmen en kunnen dieren tot eerste stap gezet. tientallen kilometers verder verstoren. Windmolenbouwers op de Noordzee gebruiken vooral deze techniek, omdat ze deze kennen, het goed werkt en het weinig kost. Oplossingen sound solutions Gelukkig zijn wetenschappers, overheden, windmolenbouwers en natuurbeschermers het er aardig over eens dat heien te veel IHC Hydrohammer: geluidsscherm heien. Meer informatie over oplossingen voor heien op zee: Svanen van Ballast Nedam: niet heien maar boren.

6 naar schatting van deze dieren in kleine groepjes in het Nederlandse deel van de Noordzee. 06 Geluiden van de mens op zee Het geluidenlaboratorium van Ron Kastelein Door onze verslaggever Ron Kastelein Ik ben vandaag in Zeeland. Dit keer is mijn doel niet de zee, maar de onderzoekslocatie van SEAMARCO ofwel het geluidenlaboratorium van Ron Kastelein. Hoi Ron, we staan hier aan de rand van een enorme zwembad? Kun je mij er meer over vertellen? Natuurlijk. Dit bassin heb ik in 2002 gebouwd en er zit zeewater in, uit de Oosterschelde. Verderop is er nog een zeehondenbassin en een bassin voor visonderzoek. Elk bassin heeft een aantal onderwater camera s. En hier zie je de meetapparatuur en beeldschermen, waarop ik precies kan zien wat er in het bassin gebeurt. Het ziet er indrukwekkend uit, maar waarom heb je dit allemaal gebouwd? Ik had een goede, vooral stille plek nodig om onderzoek te kunnen doen aan bruinvissen en andere zeedieren. Ik wil namelijk weten hoe zeedieren reageren op geluiden. Er komen steeds meer door de mens gemaakte geluiden in zee, maar we weten niet goed hoe de dieren daar op reageren. Ik vind bruinvissen prachtige dieren, maar mij vertellen ze nooit zoveel. Hoe kom je er achter wat geluiden voor hen betekenen? Helaas kan ik ook niet met ze praten, maar ik kan wel kijken hoe De bruinvis ze reageren op geluid. Gaan ze gewoon door met wat ze aan het doen zijn? Kijken ze in de richting van het geluid? Gaan ze sneller ademhalen of proberen ze zo snel mogelijk weg te zwemmen? Wat doe je dan precies? Kijk, als ik op deze knop druk, krijgen de dieren in het bassin een geluid te horen uit een richting. Of dat een hoge of lage toon is en of het hard of zacht gaat, dat bepaal ik met deze knoppen. De camera s op die palen filmen van bovenaf wat de dieren doen. In het logboek schrijf ik op welke geluiden ik wanneer heb laten horen. Op die manier kan ik geluiden aan gedrag koppelen. Nu ben ik natuurlijk nieuwsgierig welke geluiden bruinvissen vervelend vinden en wat dat betekent op zee? Tijdens mijn onderzoeken ben ik er achter gekomen dat ze van continue zuivere tonen (denk aan de tonen van een blokfluit) weinig last hebben, maar dat ze sterk reageren op zogenaamde sweeps (zoals een sirene van een ambulance) en heigeluiden, die als harde klappen onderwater klinken. Ron Kastelein Ik heb nog wel een vraagje. Is het onderzoek niet zielig voor de bruinvissen? Nee. We zorgen er natuurlijk voor dat het geluid dat we aanbieden niet te hard voor ze klinkt. Het welzijn van onze dieren staat voorop. Helaas kunnen we dit soort onderzoek niet doen op zee, maar met de gegevens die we hier verzamelen, kunnen we hun soortgenoten in zee helpen. Door te bepalen hoe hard een door de mens gemaakt geluid mag zijn, kunnen mensen op zee echt rekening met ze houden, bijvoorbeeld in de scheepvaart en bij het bouwen van windmolens. Dank je wel De bruinvis is de kleinste (max 1,6 meter) en meest voorkomende walvis van de Noordzee. Er leven Ron Kastelein Echolocatie Bruinvissen gebruiken echolocatie voor het vinden van voedsel (vis en inktvis), voor het ontwijken Ecomare Kokkel van vijanden en voor communicatie. Ze maken zelf een hoge klikgeluiden en wachten op de echo hiervan. Op basis hiervan kan de bruinvis een soort geluidsbeeld maken van de omgeving. Zoogdieren Bruinvissen zijn, net als mensen, zoogdieren. Van haar vijfde kan een vrouwtje jongen krijgen. Na 11 maanden zwangerschap wordt een mini-bruinvis van 70 tot 80 cm lang geboren. De kalfjes gaan voor het eerst vis eten als ze een maand of vier zijn. Tot die tijd drinken ze alleen melk bij hun moeder. Het onderzoek van Ron Kastelein heeft meestal een directe relatie met de praktijk op zee. Hij onderzocht bijvoorbeeld ook of vissen niet weggejaagd worden door het geluid van pingers. Dit zijn apparaatjes die door middel van geluid bruinvissen weghouden van de visnetten. Ook onderzocht hij het effect van geluid op kokkels (een schelpsoort). Deze dieren horen wel niet zoals wij, maar ze reageren wel op de trillingen in de zeebodem die sommige geluiden veroorzaken. De kokkels trekken zich snel terug in hun schelp en stoppen met eten. Hoe minder ze eten, hoe kleiner ze blijven en dat is slecht nieuws voor de vele vogels en mensen die kokkels eten.

7 Noordzeenatuurkrant 9 coastwatch 07 Coastwatch onderzoek nu ook met je smartphone Al vele jaren onderzoeken scholen (en soms ook bedrijven) met Coastwatch de Nederlandse kust. De meeste doen onderzoek naar welke soorten afval er op het strand liggen. Wat komt er uit zee? Wat is achtergelaten door strandbezoekers? Steeds meer scholen kijken ook naar de biologische aanspoelsels of gaan met een sleepnet aan de slag om de dieren van de Noordzee te ontdekken. Iedereen kan meedoen Sinds september 2012 kan iedereen met de Coastwatch app meewerken aan het onderzoek van Stichting De Noordzee. Met de app kun je op het strand afval en biologische aanspoelsels, zoals verschillende soorten schelpen, haaieneieren en wieren, benoemen en turven. Heb je een stuk strand onderzocht, dan stuur je je gegevens met een druk op de knop door naar de online database van het Coastwatch onderzoek van Stichting De Noordzee. Voor scholen en strandbezoekers die wel mee willen werken aan het (afval)onderzoek, maar Het strand, een rijk gevulde tafel? Door Gerhard C. Cadée van het NIOZ, Texel Gerhard Cadée Veel wat op ons strand aanspoelt, zoals plastic, ballonnen en stukken visnet zien we daar liever niet. Misschien vind je dat het, soms stinkende, wier er ook niet hoort? Maar kijk eens onder zo n aangespoelde pluk wier. Je ziet er vast wat beestjes wegspringen. Dat zijn strandvlooien, kleine kreeftachtigen. Ze doen geen mens kwaad, zoeken onder dat plukje wier bescherming en eten er ook van. Ze helpen dus met opruimen. Alle planten en dieren die levend of dood aanspoelen op onze stranden betekenen voedsel voor het strandleven. Dat geldt voor schelpdieren, kwallen, dode vogels, wieren, plankton, zelfs voor walvissen die aanspoelen. Meeuwen doen zich te goed aan schelpdieren, maar zijn ook niet vies van een dode zeehond. Aangespoelde wieren en plankton zijn voedsel die niet met een app willen werken, heeft Stichting De Noordzee op turflijsten beschikbaar in pdf formaat. Scholen kunnen vervolgens met hun inloggegevens de verzamelde gegevens online invoeren Individuele strandbezoekers sturen hun lijst op naar Stichting De Noordzee. Leer meer over de Noordzee Met de app kun je ook je kennis bijspijkeren. In de app staat bijvoorbeeld veel informatie over verschillende soorten afval en de effecten op het zeeleven. Zo zijn ballonnen niet zo onschuldig als je zou denken en blijken er in De steenloper (foto onder) laat haar sporen na. V.l.n.r: graafactiviteit, oprolactiviteit wier en omduwen wier. voor op het strand levende kleinere beestjes waar we meestal weinig van zien. Het zijn wormen die ingegraven leven of diertjes die zich net als de strandvlooien overdag schuil houden en s nachts actief worden. Strandvogels leven daar weer van; drieteentjes zoeken naar de wormen, steenlopers keren de wierplukjes om op zoek naar strandvlooien. Eigenlijk zouden we wat er aan biologisch materiaal aanspoelt moeten laten liggen en alleen het menselijke afval opruimen. We krijgen misschien wat stank voor dank, maar wel een strand vol leven! Foto Fitis Gerhard Cadée Gerhard Cadée zee grote hoeveelheden doppen te zwerven. Maar ook over de zeedieren kun je er van alles vinden. Je ontdekt er bijvoorbeeld voor welke kwallen je echt op moet letten en welke je niet steken. Voor scholen heeft Coastwatch bovendien een divers aanbod van veldwerk, lessen en films over bijna alle Noordzeeonderwerpen: het tij, zeedieren, afval, windmolens op zee en nog veel meer. Resultaten De verzamelde gegevens kun je via de kaart op onze site (www. coastwatch.nl > educatie > resultaten) landelijk en per locatie bekijken. Hoe meer gegevens, hoe beter het beeld. Dus download de Coastwatch app voor android of iphone in de store en werk ook mee aan een schone en gezonde zee! Meer informatie: Prijswinnaars Coastwatch fotowedstrijd Jij en de Noordzee De Noordzee betekent voor iedereen iets anders. De prijswinnaars van de Coastwatch fotowedstrijd 2012 laten dat mooi zien Noordwijk aan Zee, Kevin Knipping, 1e prijs categorie onder 18 jaar. 2. Zuiderhoofd, Hans Janssen, 1e prijs categorie boven 18 jaar 3. Duinvormen, Klaas Leerlooijer, eervolle vermelding 2 Deelnemers Coastwatch 2012 Zeldenrust-Steelandcollege Terneuzen CSW Bestevaer Vlissingen CSW Toorop Middelburg Odyzee College Goes Odyzee College Walcheren Kloetinge Pontes Pieter Zeeman Zierikzee ISW Poeldijk Poeldijk Haags Montessori College Den Haag International School The Hague Den Haag Gymnasium Haganum Den Haag Rijnlands Lyceum Wassenaar Rijnlands Lyceum Oegstgeest Visser t Hooft Lyceum Leiden Davinci College Leiden Visser t Hooft Lyceum Leiderdorp Northgo College Noordwijk aan Zee Kennemer Lyceum Overveen Calandlyceum Amsterdam 4e Montessorischool de Pinksterbloem Amsterdam Ichtus Lyceum Driehuis BonHoeffer College Castricum Stedelijk Dalton College Alkmaar Willem Blaeu OSG Alkmaar Huygens College Heerhugowaard Junior College Den Helder RSG De Hogeberg Texel VMBO De Krijtenburg Vlieland RSG Simon Vestdijk Harlingen RSG Simon Vestdijk Franeker Burg. Walda Scholengemeenschap Ameland Linde College Wolvega AOC Terra vmbo Meppel

8 08 Het geluid van de Noordzee Puzzel Lees de omschrijvingen en vul de juiste woorden in in het diagram. Als je alles goed hebt gedaan lees je in de verticale rij vakjes de juiste oplossing. Succes! omschrijving 1. Een kleine, in de Noordzee veel voorkomende walvis 2. deze bewegen, en daardoor hoor je geluid 3. het zeilschip de Tres Hombres vaart hierheen 4. Een zeedier die gehoorbeschadiging oploopt, is doof en.. 5. hard botje waarmee vissen geluid kunnen waarnemen 6. Met de Coastwatch app kun je biologische aanspoelsels en... turven 7. een ander woord voor ontploffingen 8. Met dit geluid communiceren haringen 9. Dolfijnen gebruiken geluid om te zien. Hoe noem je dit? 10. Deze techniek wordt nu nog veel gebruikt om windmolens op zee te plaatsen 11. Hoe wordt een rode poon ook wel genoemd? 12. zij ontdekten tijdens de Tweede Wereldoorlog dat ook de natuur onder water geluiden maakt 12 Zeehondenoren Zeehonden kunnen goed horen, zowel boven als onder water. Hun gehoororgaan is vergelijkbaar met die van mensen. Ze hebben geen oorschelpen net als wij, want dat remt af bij het zwemmen. Maar zeehonden hebben wel een duidelijke gehoorgang. Onder water kunnen ze die met een klepje afsluiten. Ondanks dat kunnen ze prima onder water horen. Veel beter bijvoorbeeld dan hun neefjes en nichtjes de zeeleeuwen, die wel oorschelpjes hebben. Lage tonen (bijv. een heiklap) kunnen ze tot op tientallen kilometers afstand horen, veel verder dan bruinvissen. Een hogere toon draagt minder ver. zeeleeuw Jagen met snorharen Voor het jagen gebruiken de zeehonden hun oren én ze sporen vissen op met hun gevoelige snorharen. Daarmee kunnen ze bewegingen in het water nauwkeurig waarnemen tot op 100 meter afstand. Blaffende honden Zeehonden maken zelf weinig geluid. Als baby janken jonge zeehonden om hun moeder. Daaraan danken ze hun bijnaam huilers. Volwassen mannetjes maken in de paartijd grommende en blaffende geluiden. Niet zeehonden maar zeeleeuwen maken het beroemde oink oink geluid. Beluister de zeehond in de bibliotheek op noordzee.nl Met volle kracht naar de toekomst, met een zeilboot Een paar honderd jaar geleden voeren alle schepen op de wereld nog op de schoonste brandstof die er is: de kracht van de wind. Na de zeilboten kwamen de stoomboten en tot op de dag van vandaag varen de meeste schepen op zee op zware stookolie. Nadat oliebedrijven uit ruwe olie brandstoffen als benzine, kerosine (vliegtuigbrandstof en andere producten (zoals plastic) hebben gemaakt blijft er zware stookolie over. Dit is een zwaar mengsel dat alleen in grote motoren, zoals die van zeeschepen, verbrand kan worden. Het probleem van zware stookolie is dat bij verbranding veel vervuilende stoffen in de lucht komen; slecht voor onze gezondheid en het milieu. Een daarvan is CO 2. Zoals je vast weet, wordt er over de hele wereld gewerkt aan het verminderen van de uitstoot van dit broeikasgas. Dus ook de scheepvaart moet de zeilen bijzetten om haar uitstoot te verminderen. En zo komt de tijd van de zeilboten weer een beetje terug. Varen met windkracht kan tegenwoordig met gewone zeilen, maar ook met bijvoorbeeld vliegers of zeilen met andere bijzondere vormen. Deze nieuwe mogelijkheden maken het voor bedrijven interessanter om over te stappen, want er moet natuurlijk wel geld verdiend worden. Het schip van de toekomst: de Ecoliner, nu nog op de tekentafel, straks misschien op de Noordzee. Bron: en Gerard Dijkstra en Partners ( In het Sail project werken wetenschappers, mensen van overheden, bedrijven en Stichting De Noordzee samen om het varen met windkracht op de grote vaart nieuw leven in te blazen. Mensen uit Engeland, Denemarken, België, Duitsland, Frankrijk en Nederland doen mee. We werken eerst aan schepen die varen met hoofdmotor en windkracht. Dat bespaart al veel brandstof en uitstoot van schadelijke stoffen. Maar, over een paar jaar varen er waarschijnlijk weer vrachtschepen alleen op de wind! Tussen Europa en de Caraïben vaart er zelfs al een, de Tres Hombres, met lading als chocola en rum. Door Edo Donkers van Stichting De Noordzee De Tres Hombres. Bron: Fair Transport Shipping Je kunt je voorstellen dat ook voor het terugdringen van onderwater geluid een overgang naar zeilschepen een goede ontwikkeling zal zijn! Een schip dat volledig op windkracht vaart heeft niet of nauwelijks motoren nodig, en zal dus veel stiller zijn. Met de terugkeer van zeilschepen werken we dus hard aan schonere lucht, een beter klimaat en een stillere zee. Colofon Uitgever: Stichting De Noordzee Samenstelling en teksten: Ike Span (Stichting De Noordzee), Arthur Oosterbaan en Quinten van Katwijk (Ecomare) Vormgeving en productie: STRETTA Ontdek de Noordzee met Coastwatch. Een uitdagend, vakoverstijgend project over de zee voor vmbo, havo en vwo, onder- én bovenbouw. Veldwerk en lessen voor in de klas: biologie, afval en onderzoek. Stichting De Noordzee werkt aan een schone, gezonde en veilige Noordzee voor mens en dier. Kijk voor meer informatie op: