Beantwoording van een selectie van vragen uit het Groenboek

Transcriptie

1 Beantwoording van een selectie van vragen uit het Groenboek 1. Moeten contractuele afspraken tussen rechthebbenden en gebruikers over de toepassing van auteursrechtbeperkingen worden aangemoedigd of moeten er richtsnoeren worden opgesteld? Nee. De beperkingen moeten duidelijk zijn, zodat invulling via contractuele afspraken niet nodig is. Het principe van beperkingen is immers juist dat er geen contract is vereist voor rechtmatig gebruik. Door middel van beperkingen moet de (Europese) wetgever een balans scheppen tussen de belangen van rechthebbenden en gebruikers, zoals erfgoedinstellingen. Deze niet-commerciële instellingen bewaren ons gemeenschappelijke culturele erfgoed en dienen zo het publieke belang. Hun belangrijke taak moet worden erkend en mogelijk gemaakt via voldoende ruime beperkingen. Het is maatschappelijk onwenselijk erfgoedinstellingen over te leveren aan de grillen van rechthebbenden dan wel collectieve beheersorganisaties, die beide vanwege hun monopolies bovendien een veel sterkere onderhandelingspositie hebben. Beperkingen zijn als correctiemechanisme noodzakelijk om recht te doen aan de belangen van gebruikers en consumenten. Diezelfde functie heeft ook de eindigheid van het auteursrecht. In overeenstemming met de Berner Conventie kenden veel EU-lidstaten een beschermingstermijn van 50 jaar na de dood van de maker, maar de EU heeft deze in 1995 geharmoniseerd en verlengd tot liefst 70 jaar na de dood van de maker. Dergelijke verlengingsinitiatieven nu weer voor de naburige rechten van uitvoerende musici en fonogrammenproducenten zien erfgoedinstellingen met lede ogen aan. 1 Het is een groot goed dat werken na afzienbare tijd in het publieke domein vallen. In het kader van de informatievrijheid is het dan ook onwenselijk de beschermingstermijnen van het auteursrecht en aanverwante rechten verder uit te breiden. In hun wens tot termijnverlenging worden rechthebbenden en producenten louter gedreven door financiële motieven. Zij hebben echter alle kans om hun investeringen binnen de bestaande beschermingstermijnen terug te verdienen. Toegeven aan hun wens om verlenging gaat ten koste van de publieke belangen van de samenleving als geheel en die van Europese burgers en erfgoedinstellingen in het bijzonder. 2. Moeten contractuele afspraken tussen rechthebbenden en gebruikers over andere aspecten die niet onder de auteursrechtbeperkingen vallen, worden aangemoedigd of moeten daarvoor richtsnoeren of modellicenties worden opgesteld? De Auteursrechtrichtlijn kent geen beperking die het op internet zetten van collecties inclusief verweesde werken door erfgoedinstellingen voor niet-commerciële doelen mogelijk maakt. Bij gebrek aan een online-beperking is het antwoord op deze vraag: ja. De Europese en/of nationale overheid moet de totstandkoming van modellicenties stimuleren die recht doen aan de (online) erfgoedpraktijk. In overweging 40 van de Auteursrechtrichtlijn roept de Europese Commissie rechthebbenden, uitgevers e.a. zelf al op om licentieovereenkomsten te sluiten die rekening houden met de bijzondere taak van erfgoedinstellingen. Die zijn er echter te weinig. Toegesneden modellicenties zijn te meer noodzakelijk vanwege de slechte onderhandelingspositie van erfgoedinstellingen. Bovendien moeten zij in licentiecontracten niet alleen voor hun eigen gebruiksvorm toestemming regelen, maar ook voor gebruik door hun eindgebruikers. Een belangrijke taak voor de (Europese) overheid is om te zorgen dat modellicenties de belangen van eindgebruikers bij het kunnen hergebruiken van cultureel erfgoed waarborgen. De huidige licenties bevatten voor eindgebruikers vaak te restrictieve gebruiksvoorwaarden. 1 Zie N. Helberger, N. Dufft, S. van Gompel, P.B. Hugenholtz, Never Forever: Why Extending the Term of Protection for Sound Recordings is a Bad Idea, European Intellectual Property Review 2008/5, p , 1

2 3. Is een benadering op basis van een opsomming van niet-verplichte beperkingen passend in het licht van de evoluerende internettechnologie en de economische en sociale verwachtingen? Nee. Helaas heeft een fair use-norm het in de Auteursrechtrichtlijn niet gehaald. Toch zou auteursrechtregelgeving meer waarde moeten hechten aan het onderscheid tussen commercieel en niet-commercieel gebruik. Voor deze laatste gebruiksvorm zou, met name voor erfgoedinstellingen, meer mogelijk moeten zijn dan de Auteursrechtrichtlijn nu toestaat. De uitputtende beperkingenlijst in de Auteursrechtrichtlijn is inflexibel en maakt hem ongeschikt om te kunnen inspelen op toekomstige technologische ontwikkelingen. In plaats daarvan zouden lidstaten de mogelijkheid moeten hebben nieuwe beperkingen in hun nationale wetgeving te introduceren die voldoen aan de driestappentoets. Om een goede balans tussen de belangen van de rechthebbenden en de gebruikers te verzekeren, moeten beperkingen bovendien verplicht worden gemaakt, en wel op twee fronten: 1. ze mogen niet worden weggecontracteerd of door technische beschermingsmaatregelen worden gefrustreerd. 2. ze moeten door de lidstaten verplicht en integraal worden overgenomen. Ad 1: Gebruikers kunnen aan verplichte beperkingen gebruiksrechten ontlenen die ze bij de rechthebbenden kunnen afdwingen. Dit bevordert de toegankelijkheid en het hergebruik van bestaande werken, wat weer kan leiden tot innovatie en de creatie van nieuwe werken. Ad 2: Europese (en liefst wereldwijde) harmonisatie is broodnodig in onze huidige kenniseconomie, waarin informatie via internet alle landsgrenzen overschrijdt. 4. Dienen bepaalde categorieën van beperkingen verplicht te worden gesteld om meer rechtszekerheid te waarborgen en de begunstigden een betere bescherming te garanderen? 5. Zoja, welke? Ja. In elk geval moeten de beperkingen die ten behoeve van de vrijheid van informatie zijn ingesteld, verplicht worden in de tweeledige betekenis zoals hierboven beschreven. Daaronder vallen de beperkingen voor bibliotheken, musea en archieven, voor onderwijs en onderzoek, en de kopie voor privé-studie. Deze beperkingen dienen bovendien zoveel mogelijk techniekonafhankelijk geformuleerd te worden. Musea zoals het Filmmuseum waar de vertoning van het bewegend beeld centraal staat, zijn bovendien gebaat bij een uitbreiding van de tentoonstellingsexceptie (art. 23 Aw.), in die zin dat het geoorloofd zou zijn om binnen de muren van de eigen instelling audiovisuele werken te vertonen zonder dat hiervoor voorafgaande toestemming van de rechthebbende(n) vereist is. Op die manier hebben dergelijke musea dezelfde mogelijkheden om hun collecties aan het publiek te tonen als bijvoorbeeld musea voor beeldende kunst. Daarnaast moeten alle beperkingen uit de Auteursrechtrichtlijn ongewijzigd worden overgenomen in de Databankrichtlijn. Die bevat nu nog veel minder en afwijkende beperkingen, met grote rechtsonzekerheid tot gevolg voor databanken die zowel door auteursrecht als het sui generis databankrecht worden beschermd. Bovendien is het niet gerechtvaardigd databanken meer bescherming te geven dan (andere) werken waarop auteursrecht rust. 6. Dient de beperking voor bibliotheken, musea en archieven ongewijzigd te blijven omdat de uitgevers zelf online-toegang tot hun catalogi zullen ontwikkelen? Nee. Dat uitgevers en (andere) rechthebbenden wellicht zelf online toegang zullen bieden, is geen goede reden de beperkingen voor bibliotheken, musea en archieven ongewijzigd te laten. Het één behoort het ander (ook uit mededingingsrechtelijk oogpunt) niet uit te sluiten, terwijl er vele added 2

3 value-modellen en licentiesystemen bestaan waarbij het een het ander niet bijt. Vaak exploiteren rechthebbenden hun werk echter niet wat de reden is dat veel werk verweesd is en waarom zouden erfgoedinstellingen dat dan niet mogen doen als het voor onderzoekers waardevol werk betreft? Ook om culturele en educatieve redenen is het wenselijk dat instellingen online toegang tot hun erfgoedcollecties bieden; die taak hadden ze al in de analoge wereld en die moeten ze ook in de online wereld kunnen vervullen. Bovendien is internet tegenwoordig vaak de eerste en enige(!) bron waar mensen naar informatie zoeken. 7. Moeten voor het publiek toegankelijke bibliotheken, onderwijsinstellingen, musea en archieven licentieregelingen aangaan met de uitgevers om de toegankelijkheid van de werken te verhogen? Zijn er voorbeelden van succesvolle licentieregelingen voor de online toegang tot verzamelingen? De ervaring leert dat erfgoedinstellingen een slechte onderhandelingspositie hebben. Bovendien houden de modelcontracten van de collectieve beheersorganisaties onvoldoende rekening met de specifieke kenmerken en behoeften van de erfgoedpraktijk. In Nederland zijn er voorbeelden van onderhandelingen die jaren hebben geduurd en een contract hebben opgeleverd dat niet voldoende recht doet aan de belangen van de erfgoedinstelling en haar eindgebruikers. 8. Moet het toepassingsgebied van de beperking voor publiek toegankelijke bibliotheken, onderwijsinstellingen, musea en archieven worden verduidelijkt met betrekking tot: 9. formaatwijziging; 10. het aantal kopieën dat toegestaan is volgens de beperking; 11. het scannen van volledige verzamelingen in het bezit van bibliotheken, musea en archieven? Over formaatwijziging en het aantal toegestane kopieën moet de beperking geen verduidelijking opnemen. De reden is dat de deskundigen in de erfgoedinstellingen zelf het beste kunnen beoordelen hoeveel kopieën zij in welk formaat nodig hebben om hun behoudstaak optimaal te kunnen vervullen. Hoewel deze beperking in de Auteursrechtrichtlijn er geen aanleiding toe gaf, is ze in sommige landen (waaronder Nederland) zeer restrictief geïmplementeerd. Reproduceren omwille van behoud moet niet alleen bij acute dreiging van verval mogen, maar ook uit voorzorg, mocht er iets met het fysieke werk gebeuren. Zo digitaliseren veel erfgoedinstellingen een werk voordat ze het in bruikleen geven. Zij bezitten vele unica en men moet er niet aan denken dat hun collectie bij een ramp verloren zou gaan, zonder dat er een digitale schaduwcollectie van is gemaakt. Digitaliseren moet dus uit behoudsoverwegingen zijn toegestaan. (Filmmusea hebben bijvoorbeeld de ervaring dat rechthebbenden blij zijn als van hun films een digitale kopie wordt gemaakt). Bovendien: hiermee is niets gezegd over de kwestie of het online zetten vervolgens toegestaan zou zijn. Daar gaat deze beperking immers niet over, zodat schade aan de belangen van rechthebbenden niet te duchten is. 12. Dient de wet te worden verduidelijkt in verband met de vraag of het scannen van werken in het bezit van bibliotheken met het doel om de inhoud ervan doorzoekbaar te maken op het internet, buiten het toepassingsgebied valt van de huidige beperkingen op het auteursrecht? Nee, het doel waarmee wordt gedigitaliseerd, is juridisch moeilijk te bewijzen en is dus geen wenselijke toevoeging. Bovendien mogen erfgoedinstellingen digitaliseren op grond van de preserveringsbeperking en een kopie in een besloten netwerk beschikbaar maken. Idealiter wordt er juist een nieuwe beperking ingevoerd die het online zetten van collecties door erfgoedinstellingen voor niet-commercieel gebruik mogelijk maakt (zie vraag 2). Ook is het van belang de beperking van art. 5(3)(j) Auteursrechtrichtlijn te verhelderen. Duidelijk moet zijn dat zowel fysieke als online tentoonstellingen van deze beperking kunnen profiteren. Haar techniekonafhankelijke karakter moet dus worden geëxpliciteerd. 3

4 23. Moet de beperking voor onderwijs en onderzoek worden verduidelijkt om tegemoet te komen aan moderne vormen van leren op afstand? 24. Moet er worden verduidelijkt dat de beperking voor onderwijs en onderzoek niet alleen betrekking heeft op materiaal dat in klaslokalen of onderwijsinstellingen wordt gebruikt, maar ook voor gebruik van werken voor thuisstudie? Ja, beide moeten gebeuren ten behoeve van grensoverschrijdende e-learning, in het kader van life long learning. Studenten moeten immers vanuit verschillende landen online onderwijs kunnen genieten. Volgens overweging 42 omvat de beperking distance learning al, maar het techniekonafhankelijke karakter van de beperking moet ook duidelijk blijken uit haar tekst zelf. Daarnaast moet duidelijk worden dat ook erfgoedinstellingen een beroep op deze beperking kunnen doen ten behoeve van offline en online producten en diensten die zij voor onderwijsdoelen ontwikkelen. Deze beperking dient voor zowel niet-commercieel onderwijs als onderzoek te gelden, bij voorkeur zonder vergoedingsplicht. Bovendien moet haar tekst Europees geharmoniseerd en verplicht geïmplementeerd worden. Dit is van belang om online en offline onderwijstoepassingen binnen de EU onder gelijke voorwaarden aan te kunnen bieden en om de juridische obstakels voor internationale samenwerking tussen instellingen op te heffen. Tot slot moet worden bepaald dat de beperking niet mag worden weggecontracteerd of door technische beschermingsmaatregelen gefrustreerd. 13. Is er nog een wettelijk instrument van de Gemeenschap nodig om het probleem van de verweesde werken te behandelen, dat verder gaat dan de Aanbeveling van de Commissie van 24 augustus 2006 (2006/585/EG)? 14. Indien dat het geval is, moet dit dan gebeuren via een wijziging van de Richtlijn van 2001 betreffende het auteursrecht in de informatiemaatschappij of via een afzonderlijk instrument? 15. Hoe moeten de grensoverschrijdende aspecten van het vraagstuk van de verweesde werken worden aangepakt om ervoor te zorgen dat de oplossingen waarvoor in de verschillende lidstaten wordt gekozen in de hele EU worden erkend? Ja, een wettelijk instrument is zeker nodig, omdat zelfregulering het inbreukmakend karakter van het gebruik van verweesde werken niet opheft. Immers, ook al heeft een erfgoedinstelling een vrijwaringscontract met een collectieve beheersorganisatie gesloten, dan nog blijft staan dat ze inbreuk op het auteursrecht maakt als ze het verweesde werk zonder voorafgaande toestemming van de rechthebbende gebruikt. Alleen een wettelijke regeling kan dat verhelpen. Een dergelijke regeling moet, ten eerste, mede zien op de vele ongepubliceerde werken die zich bij erfgoedinstellingen bevinden. Ten tweede moet zij ook rekening houden met grootschalige digitaliseringsprojecten (zoals voor Europeana), die in de toekomst steeds vaker zullen voorkomen. Zo is het Filmmuseum momenteel (op nationaal niveau) betrokken bij het door de Nederlandse overheid gesubsidieerde project Beelden voor de Toekomst en internationaal o.a. bij het door de Europese Commissie gesubsidieerde project European Film Gateway. In het kader van beide projecten zal het Filmmuseum een groot aantal audiovisuele werken conserveren, digitaliseren en (online) beschikbaar stellen. Een groot aantal van deze werken zullen verweesd blijken. Bij gebreke van een wettelijke regeling terzake zullen deze werken niet ter beschikking gesteld kunnen worden terwijl het hier vaak om materiaal gaat dat uit historisch, cultureel of educatief oogpunt van grote waarde is. Terecht constateert het Groenboek bovendien dat de tijd en kosten die nodig zijn om de rechthebbenden op te sporen of te identificeren soms te hoog zijn om deze inspanningen te rechtvaardigen. Voor grootschalige digitaliseringsprojecten zoals de hierboven genoemde, is het ondernemen van een diligent search per werk inderdaad niet haalbaar. Daarmee houdt de Europese High Level Expert Group en het Memorandum of Understanding in het kader van het EUinitiatief i2010 Digital Libraries te weinig rekening. In Nederland heeft de bibliotheekkoepel FOBID 4

5 daarom een pragmatisch alternatief voorgesteld in de vorm van het afsluiten van vrijwaringscontracten met collectieve beheersorganisaties. 2 Desalniettemin houdt een wettelijke regeling de voorkeur, omdat alleen zo de auteursrechtinbreuk kan worden opgeheven. Wil de oplossing van de verweesde werken-problematiek in alle lidstaten worden erkend, dan is harmonisatie via Europese regelgeving nodig, bij voorkeur in de Auteursrechtrichtlijn. Een verplichte, Europees geharmoniseerde oplossing volgt bij voorkeur het wettelijk geregelde extended collective licensing-model dat de Scandinavische landen al kennen. Op basis daarvan kunnen collectieve beheersorganisaties ook contracten sluiten namens niet-aangesloten onvindbare makers, wat dure en tijdrovende zoektochten overbodig maakt. Verder is er grote behoefte aan databanken met informatie over (al dan niet vindbare) rechthebbenden en hun contactgegevens. Die databanken zouden door onafhankelijke partijen moeten worden opgezet en voor iedereen vrij toegankelijk moeten zijn. 27. Moeten er nauwkeuriger regels zijn over de handelingen die eindgebruikers al dan niet mogen verrichten wanneer ze gebruik maken van materiaal dat door auteursrecht is beschermd? Voor eindgebruikers is het vaak niet gemakkelijk te zien of en zoja welk hergebruik is toegestaan. Sommige sites vermelden hier niets over zodat het strenge auteursrecht geldt, maar weten gebruikers dat ook? Andere sites bevatten gebruikersvriendelijke licenties zoals Creative Commons of GNU. In het kader van deze licenties bestaat er wel grote behoefte aan duidelijkheid over het onderscheid tussen commercieel en niet-commercieel gebruik. Wat valt er onder niet-commercieel gebruik? Daarvoor zou de erfgoedwereld best practices kunnen ontwikkelen. Erfgoedinstellingen zijn echter in veel gevallen niet de rechthebbenden van de werken die ze op internet toegankelijk maken (al kunnen ze op de totale website/databank waarschijnlijk wel databankrecht doen gelden). Voor het online zetten hebben ze dus toestemming van de rechthebbenden nodig en ze moeten tegelijk ook met hen regelen wat de eindgebruikers mogen. Dat kan per rechthebbende heel verschillende gebruiksvoorwaarden opleveren, wat het er voor eindgebruikers niet duidelijker op maakt. Daarnaast kunnen erfgoedinstellingen hun eigen gebruiksvoorwaarden bepalen voor materiaal waarop ze wél zelf als enige de rechten hebben. Dat kunnen ze vanwege hun monopoliepositie ook doen voor werken waarop geen auteursrecht meer rust, maar waarvan zij het enige exemplaar in huis hebben. Een principiële vraag is hoe eng/ruim de gebruiksvoorwaarden voor beide soorten materiaal zouden moeten zijn. Er valt veel voor te zeggen dat materiaal dat met overheidsgeld is gegenereerd, vrij toegankelijk zou moeten zijn (veelgehoord voor wetenschappelijke onderzoeksoutput). Het toestaan van hergebruik kan bovendien de creativiteit en innovatie bevorderen. De keerzijde van vrije beschikbaarheid is echter dat erfgoedinstellingen inkomsten derven uit bijvoorbeeld fotobestellingen. Dit terwijl zij worden gedwongen om naast hun overheidssubsidie steeds meer eigen inkomsten te verwerven. Veel erfgoedinstellingen kampen met dit dilemma van enerzijds het voor zichzelf houden van informatie om eraan te kunnen verdienen en anderzijds vrije beschikbaarheid, bijvoorbeeld ten behoeve van Europeana. Erfgoedinstellingen twijfelen dus tussen een rol als beschikbaarsteller van vrije informatie enerzijds en als commerciële ondernemer anderzijds. 28. Moet er in de Richtlijn een beperking worden opgenomen voor door de gebruiker gemaakte inhoud? Nee, het is juridisch niet mogelijk en ook niet wenselijk om onderscheid te maken tussen werken gecreëerd door eindgebruikers en door andere (al dan niet professionele) makers. Oorspronkelijkheid is immers het enige beslissende criterium voor auteursrechtelijke bescherming en oorspronkelijk kan zowel werk van erkende kunstenaars zijn als user-created content. 2 Zie 5

6 In plaats daarvan zou de Europese overheid gebruikersvriendelijke licenties zoals Creative Commons kunnen stimuleren, bijvoorbeeld als standaard algemene voorwaarden voor sites waarop eindgebruikers zelfgemaakte content kunnen plaatsen. Zo kan de websitehouder toestemming van gebruikers regelen die hergebruik van hun werk door derden mogelijk maakt. Ook is er grote behoefte aan duidelijkheid over de aansprakelijkheid van intermediairs voor content die gebruikers op websites zoals YouTube en MySpace plaatsen. Deze duidelijkheid is ook voor bibliotheken, musea en archieven van belang, omdat ook zij gebruikers meer en meer de mogelijkheid bieden om content op hun websites te uploaden, zoals informatie over objecten uit de collectie, weblessen, foto s, zelfgemaakte filmpjes en dergelijke. 6