Beroepskanker en andere chemische narigheden. Bijscholing NVAB Kring Amsterdam 2 november 2015 Drs. P. van Balen

Transcriptie

1 Beroepskanker en andere chemische narigheden Bijscholing NVAB Kring Amsterdam 2 november 2015 Drs. P. van Balen

2 Disclosure belangen spreker (potentiële) Belangenverstregeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium of andere (financiële) vergoeding Aandeelhouder Andere relaties Geen / Zie hieronder Geen Geen Geen Geen Geen

3 Stellingen Stelling 1 Wij doen te weinig aan primaire preventie van aan arbeid gerelateerde aandoeningen. Jaarlijks beroepsziekten waaronder 5000 mensen die kanker krijgen. Stelling 2 De bedrijfsarts is gericht op tertiaire preventie en 4 e lijns preventie cases van beroepskanker worden jaarlijks gemeld. Terugdringen verzuim en re-integratie. Nauwelijks periodiek medisch onderzoek (secundaire preventie).

4 Programma Voorstellen Introductie Probleemstelling Casus Genetische Gemodificeerde Organismen Een stukje geschiedenis De dosis maakt het gif REACH en GHS Grenswaarden Kankerverwekkende stoffen Actuele visie op kanker Denken over kankerverwekkende stoffen Risico branches en beroepen Wettelijke verplichtingen

5 Even voorstellen Peter van Balen Organisatiekundige Arbeidshygiënist/toxicoloog Stralingsdeskundige Opleider/trainer Missie: Organisaties (en dus mensen) helpen om veiligheid en gezondheid te verbeteren. Ervaring gezondheidszorg, nucleaire industrie en (management)consultant. Om gezond oud te worden moet je jong beginnen.

6 Kanker door het werk 28 april 2015: (ETUC) International Workers Memorial Day. Vertraging in vaststellen Europese grenswaarden voor kankerverwekkende stoffen vanaf eind 2013 zorgt voor doden. NL jaarlijks 4200 mannen en 700 vrouwen.

7 Recente voorbeelden Defensie: Chroom VI problematiek -> NS. PX-10: [benzeen]. Brandweer: Blaas- (en andere vormen van) kanker als beroepsziekte. Langdurig nachtwerk: Verhoging kans op borstkanker. Dupont: Blootstelling aan perfluoroctaanzuur (PFOA) Gezondheidseffecten: Nierkanker, Zaadbalkanker, Schildklierafwijkingen, Verhoogd cholesterolgehalte, Hoge bloeddruk bij zwangerschap Colitis ulcerosa, Blootstelling via lozingen in het milieu (lucht en afvalwater) M$1.6 schadevergoeding (nierkanker)

8 Vermijdbare beroepskanker Jaarlijks krijgen in Nederland mensen kanker door hun werk! Kan dat aantal dan ook niet kleiner?

9 Casus Genetisch Gemodificeerde Organismen GGO kankerverwekkend hoezo? Artikel in NEJM 20 augustus Landrigan & Benbrook Glyfosaat IARC 2A (waarschijnlijk). 2,4-dichloorphenoxyazijnzuur IARC 2B (mogelijk). In de VS Glyfosaat -> Onkruidbestrijdingsmiddel 1974: kg/jaar. 2014: kg/jaar. Risicobeoordelingen gebaseerd op verouderde studies: Moderne inzichten in lage dosis, hormoonachtige werking en epigenetische effecten niet zijn meegenomen. Impact op voortplanting en kinderen zijn niet meegewogen. Een andere manier van kijken Non Hodgkin Lymfoom in Frankrijk beschouwd als beroepsziekte voor mensen in tuin- en akkerbouw. Nederland verbiedt spuiten Roundup op de stoep per , geen algeheel verbod. Commentaar bij het artikel: Waardering: een andere manier van kijken. Auteurs wordt verweten bias te hebben (vooringenomenheid: directeur organisatie voor biologische landbouw). GGO zorgt ook voor lagere acrylamide (IARC 2A) in aardappels. Paniekzaaierij: wetenschappelijk onvoldoende onderbouwd. Veiligheidsfactor 10 in studies meegenomen voor gevoeligste groepen.

10 Een stukje geschiedenis Praktisch: Kennis over giftige stoffen is evolutionaire informatie. We gaan lang terug: 1500 BC Egypte (Ebers; Ontdekt papyrusrol met eerste nog bekende farmaceutisch kompas) BC Griekenland (Hippocrates, Aristotelis, Theophrastus werk over vergiften - Socrates gifbeker). 150 BC Griekenland (Nicander: Theriaca; leergedicht dierlijke vergiften Alexipharma; leergedicht vergiften en tegengiften). 82 BC Rome (Sulla: Lex Cornelia; verbod op doden van personen door een vergift). 50 AD Rome (Dioscorides: Materia Medica; 5 delige encyclopedie over kruidengeneeskunde en geneeskrachtige stoffen). 200 AD Rome (Galenus: o.a. beschrijvingen van formuleringen voor geneesmiddelen gebaseerd op plantaardige en dierlijks grondstoffen) Moderne Toxicologie en Farmacologie. Grieks: Toxikos; vergiftig logos; kennis/leer Pharmakon: vergift Fármaka: geneesmiddel.

11 Pioniers in de (arbeids)toxicologie: Alleen de hoeveelheid maakt het gif Experimentele basis voor toxicologie als wetenschap Grondlegger arbeidsgeneeskunde Grondlegger moderne toxicologie Grondlegger moderne farmacologie Grondlegger Industrietoxikologie Paracelsus Philippus Bomabastus von Hohenheim ( ) Zwitserse alchemist en astroloog Bernardino Ramazzini da Capri ( ) Italiaanse arts Mateo Boneventura Orfila ( ) Spaans- Franse arts Oswald Smiederberg ( ) Duitse farmacoloog Louis Lewin ( ) Duitse farmacoloog

12 Beroepsmatige blootstelling en ziekten 1556 (D) (Longkanker )sterfte onder mijnwerkers 1567 (CH) Mijnziekten 1775 (UK) Scrotumkanker schoorsteenvegers Percival Pott 1931 (UK) Asbestose beroepsziekte 1700 (I) Ramazzini schrijft 1761 (UK) 1908 (N L) over beroepsmatige Neuskanker en Heijer mans, grondlegger blootstelling en ziekten snuiftabak ar beidsgeneeskunde, 1943 (D) Longkanker door John Hill Handleiding tot de kennis asbest is beroepsziekte van beroepsziekten (D) Gevaren zilver, kwikzilver en looddampen (goudsmeden en andere beroepen) 1911 (N L) Registratiesysteem beroepsziekten 1928 (N L) 1 ste Financiële compensatie voor beroepsmatige loodvergiftigingen, kwikvergiftigingen, miltvuur (anthrax) en mijnwormziek te (NL) Ned Centrum voor Beroepsziekten (NCvB) ±1965 (NL) Kanker door asbest benoemd als beroepsziekte Stumphius (De Schelde)

13 Indeling toxicologie (1) Mechanisme van toxische activiteit Biochemische en moleculaire toxicologie Gedragstoxicologie Voedings toxicologie Carcinogenese Teratogenese Mutagenese Orgaan toxiciteit Meten van stof en toxiciteit Analytische toxicologie Toxiciteits testen Toxicologische pathologie Structuur activiteit Bio-wiskunde statistiek Epidemiologie

14 Indeling toxicologie (2) Toegepaste toxicologie Klinische toxicologie Veterinaire toxicologie Forensische toxicologie Omgevings - milieu toxicologie Arbeidstoxicologie Gebruik (chemisch) Landbouw chemicaliën Medicijnen / farmacologie Drugs (genots- of stimulerende middelen) Voedingsadditieven (toevoegingen aan voedsel) Industriële chemicaliën Natuurlijke voorkomende stoffen Verbrandingsproducten Regelgevende toxicologie Wet- en regelgeving Risico-beoordeling

15 De dosis maakt het gif Dosis effect relaties Blootstelling of opname Blootstelling of effecten meten

16 Dosis effect relaties Overlijden LD50 LC50

17 100% Blootstelling effect bij kankerverwekkende stoffen 100% 90% 90% 80% 80% 70% 70% Response 60% 50% 40% 30% 20% drempelwaarde Response 60% 50% 40% 30% 20% 10% 10% 0% Dosis 0% Dosis

18 Giftigheid

19 Indicatoren van blootstelling Oogblootstelling (spatten, wolk of nevel) Blootstelling (ingestie) Blootstelling (inhalatie) Omgevings monitoring van blootstelling Huidblootstelling (wolk of nevel) OPNAME Huidmonitoring van blootstelling wipes - pads Huidblootstelling (spatten - contact) Interne dosis Biologisch effectieve dosis VROEGE BIOLOGISCHE EFFECTEN INGENOMEN DOSIS INDIVIDUELE LEVENSTIJL FACTOREN (roken, drinken, woongebied, hobby s) Biologische monitoring van blootstelling - biomarkers (bloed, urine, uitademingslucht, speeksel, neusslijmvlies) VERANDERENDE STRUCTUREN / FUNCTIES INDIVIDUELE GEVOELIGHEIDS FACTOREN (genetisch, geslacht, etniciteit, leeftijd, ) AANDOENING Biomedisch onderzoek (chromosoom aberraties in lymfocyten, SCE, indicatoren) Medisch onderzoek

20 Aspecten van toxische werking Tijd tot optreden (latentietijd) Directe effecten Late effecten Duurzaamheid van het effect Reversibele effecten (omkeerbaar) Irreversibele effecten (onomkeerbaar) Plaats van het effect Lokale effecten Systemische effecten

21 Blootstelling en Effect (Dosis vs Response) Blootstelling: Incidenteel. Piekblootstellingen. Chronisch. Sensibilisatie. Vergroting kans effecten. Effecten: Acuut (drempelwaarde). Irritatie. Vergiftiging. Late effecten (kans) Allergie. Carcinogeen. Reproductie-toxisch. Mutageen. Teratogeen.

22 Informatie over schadelijke eigenschappen van stoffen Dierproeven: vaststellen LD50 en LC50 waarden. Laboratoriumproeven: bacteriën, gisten, zoogdiercellen (celkweek). Incidenten met blootstelling. Experimenten met blootgestelde vrijwilligers. Epidemiologische onderzoeken. Effecten: Welke effecten? Bij welke dosis treden de effecten op?

23 Biologisch werkingsmechanismen Blokkade cel-receptoren. Verstoorde werking van celmembranen. Verstoring van de energie huishouding in cellen. Binding aan macromoleculen (DNA, RNA, eiwitten). Verstoring van de calcium huishouding. Selectieve dood van cellen. Schade aan erfelijk materiaal.

24 Hoeveelheid maakt het gif 1556 (D) Longkanker mijnwerkers Wetgeving loopt achter bij wetenschappelijke kennis! (UK) 1775 Scrotumkanker schoorsteenvegers Industriële Revolutie Moderne toxicologie Industriële toxicologie Moderne farmacologie 1886 (D) Concept OEL 1911 (NL) Registratie beroepsziekten 1908 (NL) Basis arbeidsgeneeskunde toxicologie arbeidsgeneeskunde grenswaarden regelgeving 1934 (NL) Veiligheidswet 1938 (D) Lijst OELs 1944 (USA) Lijst OELs 1976 (NL) WGD 1978 (NL) Lijst OELs 1991 (EU) Lijst OELs 1995 (EU) SCOEL 2007 (EU) REACH, ECHA 2007 (NL) Arbowet: private en publieke domein 1941 (USA) ACGIH 1951 (D) DFG 1983 (NL) Arbowet

25 REACH en CLP REACH Registratie, Evaluatie, Autorisatie en beperking van CHemische stoffen. Europese Verordening Producenten en leveranciers; eigenschappen en risico s in hele keten (gebruik). Chemical Safety Reports Veiligheidsinformatiebladen (VIB). Gebruikers: informatie meenemen voor veilige werkwijze. Werkplekinstructies (WIK). Aangeven gebruik blootstellingsscenario s GHS of CLP UN - Globally Harmonised System of Classification and Labeling of Chemicals EU - Classification, Labelling and Packaging Regels voor etikettering en het indelen van gevaarlijke stoffen in de EU ( ). 9 pictogrammen. Gevarenklassen: Fysische gevaren Gezondheidsgevaren Milieugevaren Aanvullende gevarenklasse CLP indeling moet in VIB (REACH) zijn opgenomen! H (Hazard) en P (Precautions) zinnen

26 9 nieuwe pictogrammen

27 Gevaarlijke chemische stoffen Fysische gevaren Ontplofbare stoffen Ontvlambare stoffen Oxiderende stoffen Gassen onder druk Zelfontledende stoffen & mengsels Pyrofore stoffen Brandbare gassen na contact met water Bijtende stoffen Gezondheidsgevaren Acute toxische stoffen Irriterende stoffen Sensibiliserende stoffen Mutagene kankerverwekkende stoffen Voortplanting toxische stoffen Doelorgaan toxische stoffen Inhalatiegevaar Arbeidshygiëne Milieugevaren Aquatisch milieu Ozonlaag

28 Acuut toxische stoffen De dosis maakt het gif! (Paracelsus) Categoriën: Cat 1: dodelijk bij inslikken (H300), huidcontact (H310) of inademing (H330). Cat 2: Als cat 1 maar minder toxisch (H300 H310 H330). Cat 3: giftig (H301 H311 H331). Cat 4: schadelijk (H302 H312 H332). Voorbeelden: Plantaardig: curare, nicotine, ricine, strychnine. Bacterieel: botuline, tetanus. Dierlijk: slangengif, batratoxine (pijlgifkikker), tetordotoxine(kogelvis). Mineraal: arseen, thallium, cadmium, cyaankali, waterstofsulfide. Synthetisch: zenuwgassen, dioxine, fosgeen.

29 Voorbeeld indeling gevaarklasse acuut toxische stoffen (UN-GHS) Blootstelling route Cat 1 Cat 2 Cat 3 Cat 4 Cat 5 Oraal (mg/kg) Dermaal (mg/kg) Gassen (ppmv) Dampen (mg/l) Stof en aerosolen (mg/l) ,5 2, ,05 0,5 1, Specifieke indeling

30 Irriterende stoffen Categorieën (apart voor huid en oog): Cat 1: bijtend (H314 H318). Cat 2: irriterend (H315 H319). Voorbeelden: Sterke zuren (zoutzuur en zwavelzuur). Sterke basen (natronhydroxide). Hoge concentraties van zwakke zuren en basen.

31 Sensibiliserende stoffen (Huid of luchtwegen) Aandoeningen: Huidallergeen cat 1 (H317). Inhalatieallergeen cat 1 (H334). Voorbeelden: Natuurlijke stoffen; zoals graspollen, meelstof en huidschilfers van (proef)dieren. Bestanddelen; van twee-componentverven, lijmen en vloerproducten, zoals epoxyhars, acrylaathars en isocyanaten. Metalen; nikkel, kobalt, chroom. Conserveermiddelen; in cosmetica, verven, lijmen etc.

32 Mutagene stoffen (Kwetsbare doelorgaan; geslachtscellen) Categorieën: Cat 1A: gegevens bij mensen bekend (H340). Cat 1B: gegevens bij proefdieren bekend (H340). Cat 2: verdacht mutageen (H341). Voorbeelden: Benzeen, kaliumchromaat, colchicine.

33 Kankerverwekkende stoffen Categorieën: Cat 1A: gegevens bij mensen bekend (H350). Cat 1B: gegevens bij proefdieren bekend (H350). Cat 2: verdacht carcinogeen (H351). Voorbeelden: Aflatoxine, asbest, K-Na chromaat en dichromaat, melfalan.

34 Reproductie-toxische stoffen Aandoeningen: Verminderde vruchtbaarheid. Afwijkingen bij ongeboren vrucht in baarmoeder. Categorieën: Cat 1A: gegevens bij mensen bekend (H360). Cat 1B: gegevens bij proefdieren bekend (H360). Categorie 2: verdacht reproductie-toxisch (H361). Voorbeelden: Narcosegassen (halothaan, lachgas), oplosbare aluminiumzouten, xyleen, warfarine (antistollingsmiddel/rattengif). H362: voortplantingstoxiciteit via lactatie (moedermelk)

35 Doel-orgaantoxische stoffen Blootstelling: 1-malig (3 categorieën) (H370 H371). Herhaalde (2 categorieën) (H372 H373). Categorieën: Cat 1: betrouwbare gegevens bij mensen of proefdieren bekend. Cat 2: proefdier gegevens verondersteld schadelijk. Cat 3: tijdelijke effecten (narcotisch en luchtwegirritatie) (H336). Voorbeelden: Zenuwstelsel: bepaalde insecticiden. Luchtwegen: chloor, ammonia. Hart en vaatstelsel: koolmonoxide, waterstofsulfide, tolueen.

36 Grenswaarden Privaat In principe de verplichting vanuit REACH voor producenten en leveranciers om deze vast te stellen voor alle blootstellingsscenario s. Publiek (min SZW) Aanvullend op privaat. Wettelijk verplicht (EU-grenswaarden en NL). Bijlage XIIIA Arbeidsomstandighedenregeling (niet kankerverwekkende stoffen). en XIIIB Arbeidsomstandighedenregeling (kankerverwekkende stoffen). Beide gezondheidskundige grenswaarden Uitzondering de grenswaarden voor kankerverwekkende en mutagene stoffen en inhaleerbare allergene stoffen zonder veilige grenswaarde -> haalbaarheidstoets.

37 CRM stoffen - definities Mutagene stoffen (H340 - H341) Het vermogen van een stof om het erfelijk materiaal te veranderen (gen, groepen genen of een heel chromosoom). Mutaties in geslachtcellen kunnen worden overgedragen op het nageslacht. Carcinogene stoffen (H350 - H351) Het vermogen van stoffen om op termijn kanker te veroorzaken Genotoxisch carcinogenen: werkingsmechanisme via genetische schade: geen drempelwaarde. Niet-genotoxisch carcinogenen: ander mechanisme. Bij vaststellen grenswaarde is het maximale risico jaarlijks 1 extra geval van kanker op blootgestelden. Reproductie toxische stoffen (H360 H361) Effecten op de vruchtbaarheid van man of vrouw Effecten op seksueel functioneren Ontwikkelingsstoornis door blootstelling ongeboren kind in de baarmoeder (teratogene stoffen).

38 Kankerverwekkend?

39 International Agency Research on Cancer (IARC) Monografieën: Bewijslast: Aanwijzingen/onderzoek bij mensen Aanwijzingen/onderzoek bij dieren Wetenschappelijke overwegingen Indeling in 5 categorieën: Kankerverwekkend bij mensen Waarschijnlijk kankerverwekkend bij mensen Mogelijk kankerverwekkend bij mensen Niet classificeerbaar Waarschijnlijk niet kankerverwekkend bij mensen

40 IARC-indeling Geen bewijs gevonden Onvoldoende bewijs Bewijs: Proefdieren Mensen Bewijs: Proefdieren Mensen? Bewezen bij mensen Cat 4 Cat 3 Cat 2B Cat 2A Cat 1

41 Categorie 2B en Categorie 2A Waarschuwing: Potentie! Wees voorzichtig! Mogelijk (2B)? Treedt het werkingsmechanisme bij mensen op? Zo ja, onder welke omstandigheden? Waarschijnlijk (2A)? Is er een drempelwaarde? Hoeveel mensen zijn blootgesteld? Wat is de blootstelling?

42 Kankerverwekkende stoffen - GHS SCOEL Categorieën: Cat 1A: gegevens bij mensen bekend (H350). Cat 1B: gegevens bij proefdieren bekend (H350). Cat 2: verdacht carcinogeen (H351).

43 Mutagenen Mutaties Structurele veranderingen

44 Klassiek model carcinogenese

45 Belangrijke kankerverwekkende stoffen DIRECT WERKENDE CARCINOGENEN PROCARCINOGENEN METABOLISCHE ACTIVATIE NOODZAKELIJK Alkylerende stoffen: 1,3-Propiolacton dimethylsulfaat di-epoxybutaan cyclophosphamide chlorambucil nitrosoureas Methylerende stoffen: 1-acetyl-imidazol dimethylcarbamoyl chloride Polycyclische en heterocyclische aromatische koolwaterstoffen: benz[a]anthraceen benzo[a]pyreen dibenz[a,h]anthraceen 3-methylcholanthreen 7,12-dimethylbenz[a]anthraceen benzeen Aromatische amines, amides, azo-kleurstoffen: 2-naphthylamine (β-naphthylamine) benzidine 2-acetylaminofluoreen, Dimethylamino-azobenzeen(butter yellow) Natuurlijke plantaardige en microbiële producten: aflatoxinb 1 griseofulvine cycasine safrool (fenylpropeen) betelnoten Overig: nitrosamine en -amides vinylchloride nikkel chroom insecticiden fungiciden poly gechloreerdebiphenyl

46 Moderne visie op kanker Onderzoek Hallmarks of cancer The Halifax project Studie EC 2014 Voorbeelden kanker door het werk Blaaskanker Longkanker Leukemie Huidkanker Leverkanker Neus- en bijholtes Pleura en peritoneum

47 Niet afhankelijk van groeisignalen Ongevoelig voor groei onderdrukkers Deregulering cellulaire energie systemen Ontwijken immuunsysteem Weerstaan van celdood Ongevoelig replicatie celdood Tumor stimulerende ontstekingen Genoom instabiliteit & mutaties Aanmaken van nieuwe bloedvaten Activatie van invasie en metastase Cell , DOI: ( /j.cell )

48 Halifax-project Groepen wetenschappers over hele wereld Voor iedere Hallmark (kenmerk ) zijn stoffen in milieu en arbeidsplaats aangetroffen die deze stimuleren of in stand houden. Bijv: Bloedvaten aanmaken: biphenyl Verstoord metabolisme: cadmium Weefsel binnendringing en metastase: ftalaten Weerstand tegen celdood: lindaan Replicatieve onsterfelijkheid: paracetamol Voortdurende proliferatie signaal: ftalaten Tumor stimulerende ontsteking: zwavelzuur Verstoren immuunsysteem: bisfenol A Omzeilen antigroeisignaal: chloorpyrifos Tumor microklimaat: nikkel Genoominstabiliteit: genotoxische carcinogenen

49 Risicoberoepen / branches Longkanker Hout, papier en meubelstoffering. Bouwmaterialen, glas- en steenproducerende industrie. Scheepsbouw en andere transportmiddelenindustrie. Werknemers die aan kwartsstof worden blootgesteld. Zinksmelterijen, verchromen, productie chroompigment, lassers, verfspuiters. Borstkanker Verpleegkundigen en vliegtuigpersoneel. Huidkanker Bestrijding ongedierten, kolen- en staalindustrie, olieindustrie, dakdekkers, wegenbouwers en houtimpregnatie, autoindustrie, drukkers, electronische industrie, agrarische sector. Longkanker Arseen, asbest, beryllium, bischloor methyl ether, cadmium, chroom, cokesovenemissies, dieseluitlaatgassen, kwarts, passief roken, PAK s (koolteer, roet), nikkel. Borstkanker Organische oplosmiddelen, w.o. alcohol Langdurig nachtwerk Huidkanker Arseen, pesticiden, PAK s, trichloorethyleen, bontverf, polychlorinated biphenyl, lood

50 Maatregelen IARC - 2A en 2B Preventie: Zorg ervoor dat iets dat mogelijk schadelijk is niet schadelijk wordt. Houdt de blootstelling op een veilig niveau. Vervang door een veiliger alternatief. Stop het gebruik helemaal.

51 Wat zegt de wet Kankerverwekkende stoffen (H350) staan in de SZW-lijst; bewezen in de EU (SCOEL)! Opgelet: IARC is niet leidend! Aanvullende eisen in Arbobesluit art 4.12 en afdeling 2 hoofdstuk Plicht: Voorkom zoveel als mogelijk de blootstelling aan kankerverwekkende en mutagene stoffen. 2. Gebruik daarvoor alle technisch mogelijke maatregelen, inclusief vervanging. 3. Aanvullende registratie eisen (zie ook volgende dia) 4. Een register van blootgestelde werknemers: blootstelling aan kankerverwekkende of mutagene stoffen of aan stoffen die vrijkomen bij kankerverwekkende processen (hierbij moet ook de hoogte van de blootstelling worden vermeld). 1. Werknemers hebben recht op inzage in de gegevens over zichzelf. 2. Er zijn speciale eisen voor pro-actief informeren van werknemers. 5. Er zijn speciale eisen voor hergebruik van lucht op de werkplek. 6. Het is voor werknemers onder de 18 jaar verboden om met kankerverwekkende of mutagene stoffen te werken.

52 Aanvullende registratie-plicht De reden waarom het gebruik van kankerverwekkende of mutagene stoffen of het toepassen van een kankerverwekkend proces noodzakelijk is. De reden waarom vervanging technisch niet uitvoerbaar is. De hoeveelheid kankerverwekkende of mutagene stof die per jaar gebruikt of gemaakt wordt of die aan die aanwezig is. Het aantal keer dat een kankerverwekkend proces per jaar wordt toegepast. Het soort werk dat met kankerverwekkende of mutagene stoffen wordt gedaan. Het soort werk waarbij een kankerverwekkend proces wordt toegepast. Het aantal werknemers dat betrokken is. Registratie van de namen van werknemers die met deze stoffen werken. Blootstellingsregister (zie vorige dia). De doeltreffende beheersing van de blootstellingsrisico s (met extra eisen voor een aantal specifieke stoffen). De persoonlijke beschermingsmiddelen die gebruikt worden. De gevallen waarin kankerverwekkende of mutagene stoffen of de kankerverwekkende processen worden vervangen, zodat werknemers geen of minder gevaar lopen.

53 Hoe zit het nu met Roundup

54 Hoe zit het nu met Roundup Roundup blijft in Nederland gewoon te koop! Karwei, Intratuin en Ranzijn zijn verkoop Roundup gestopt!

55

56 Exitpoll De kiezer (bedrijfsarts) bepaalt Ik doe voldoende aan primaire preventie GROEN ARGUMENT Ik doe onvoldoende primaire preventie PAARS ARGUMENT

57 Bronnen Geschiedenis van de toxicologie en arbeidsgeneeskunde: Jolanda Rijnkels & Teake Pal. Historisch Perspectief. Grenswaarden voor beroepsmatige blootstelling aan bestaande stoffen (NVT-AT symposium september 2014). Ernest Hodgson (ed), A textbook of modern toxicology, 3d ed (2004). REACH en GHS Hallmarks of cancer: Douglas Hanahan, Robert A. Weinberg. Hallmarks of Cancer: the next generation. Cell, vol 144, 5, march2011, pp The Halifax project: W.H. Goodson et al. Assessing the carcinogenic potential of low-dose exposures to chemical mixtures in the environment: the challenge ahead. Carcinogenisis, 2015, vol 36, supplement 1, S254-S Beroepskanker in de EU Lothar LiBner, Klaus Kuhl, Timo Kaupinen, Sanni Uuksulainen. Exposure to carcinogens and work-related cancer: A review of assessment methods. EE-OSHA 2014.