concept Inventariserend veldonderzoek door middel proefsleuven Herpen, Waterstraat/Sint Sebastianusstraat drs J. de Winter

Transcriptie

1 Inventariserend veldonderzoek door middel proefsleuven Herpen, Waterstraat/Sint Sebastianusstraat concept drs J. de Winter Met een bijdrage van: drs N.J. Krekelbergh April 2010 BAAC-rapport A

2 Colofon ISSN: Redactie: Tekst: Met een bijdrage van: drs A.ter Wal drs J. de Winter drs N.J. Krekelbergh Veldwerk: Tekeningen: Determinatie Vondstmateriaal: M. van de Glind ma. drs B. ter Steege drs J. de Winter T. Beukelaar ba. drs S.A.L. Peters (aardewerk-middeleeuwen) Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van BAAC bv, s-hertogenbosch / Mooiland Maasland Wonen. BAAC bv onderzoeks- en adviesbureau voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur- en Cultuurhistorie Graaf van Solmsweg 103 Postbus BS s-hertogenbosch 7420 AA Deventer Tel.: (073) Tel.: (0570) Fax: (073) Fax: (0570) denbosch@baac.nl deventer@baac.nl 2

3 Inhoud 1 INLEIDING ALGEMEEN LIGGING PLANGEBIED ADMINISTRATIEVE GEGEVENS LANDSCHAPPELIJKE, HISTORISCHE EN ARCHEOLOGISCHE ACHTERGROND LANDSCHAPPELIJKE ACHTERGROND KORTE HISTORIE MET BETREKKING TOT HET PLANGEBIED WAARNEMINGEN BINNEN EN BUITEN HET PLANGEBIED VRAAGSTELLINGEN WERKWIJZE RESULTATEN BODEMOPBOUW SPOREN VONDSTEN CONCLUSIE EN BEANTWOORDING VAN DE ONDERZOEKSVRAGEN CONCLUSIE BEANTWOORDING VAN DE ONDERZOEKSVRAGEN WAARDERING EN ADVIES WAARDERING VAN HET ONDERZOEKSGEBIED MET PROEFSLEUVEN Waardering sporen in zone A Waardering sporen in zone B ADVIES VOOR HET GEHELE PLANGEBIED LITERATUUR AFBEELDINGEN BIJLAGEN Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Sporenlijst Determinatie keramiek Vondstenlijst Geologische en archeologische tijdvakken 3

4 1 Inleiding 1.1 Algemeen Het plangebied aan de Waterstraat en Sint Sebastianusstraat te Herpen, gemeente Oss, wordt herontwikkeld ten behoeve van nieuwbouw. De hiermee gepaard gaande bodemingrepen zullen het bodemarchief aantasten tot in en onder de archeologische laag en daarmee de eventuele archeologische waarden. In opdracht van Mooiland Maasland Wonen heeft BAAC bv aan de Waterstraat een inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven uitgevoerd. Naar aanleiding van resultaten van een bureauonderzoek in het kader van het bestemmingsplan kern Herpen en onderzoek in het nabij gelegen onderzoeksgebied Herpen-Wilgendaal is besloten direct een proefsleuvenonderzoek uit te laten voeren. 1 Het proefsleuvenonderzoek vond plaats op 8 en 9 februari Het doel van dit onderzoek was het toetsen van de archeologische verwachting die bij het vooronderzoek was opgesteld. Daarnaast dienden aard, omvang en fysieke en inhoudelijke kwaliteit van eventuele resten of vindplaatsen te worden vastgesteld. Op basis van deze bevindingen wordt een advies gegeven en kan een beslissing genomen worden over een eventueel vervolgonderzoek. Op basis van het advies is het aan burgemeester en wethouders van de betreffende gemeente om een zogenaamd selectiebesluit te nemen. Aan het verlenen van een aanlegvergunning kunnen in het algemeen de volgende voorwaarden verbonden worden: de verplichting tot het treffen van technische maatregelen waardoor monumenten in de bodem kunnen worden behouden; de verplichting tot het doen van opgravingen; of de verplichting de activiteit die tot bodemverstoring leidt, te laten begeleiden door een deskundige op het terrein van de archeologische monumentenzorg die voldoet aan door burgemeester en wethouders bij de vergunning te stellen kwalificaties. 2 Voorafgaande het onderzoek is een Programma van Eisen (PvE) opgesteld. 3 Door middel van de daarin opgenomen onderzoeksvragen diende het rapport tot stand te komen, inclusief het gefundeerde advies met betrekking tot de behoudenswaardigheid van eventueel aan te treffen archeologische resten. Het proefsleuvenonderzoek is uitgevoerd onder leiding van J. de Winter, in samenwerking met M. van de Glind en B. ter Steege. De kraan werd geleverd door Ton Luijten Archeologisch Grondwerk en werd bestuurd door P. Uijen. Bevoegde overheid bij het gehele onderzoek is de gemeente Oss met als contactpersoon de heer R. Jansen. 1.2 Ligging plangebied Het plangebied bevindt zich aan de noordzijde van de bebouwde kom van Herpen. Het terrein ligt ingesloten tussen de Waterstraat aan de noordzijde, de Sint Sebastianusstraat aan de oostzijde en de tuinen van de huizen aan de Kloosterstraat in het westen. Het plangebied heeft een grootte van circa 8320 m². (Afbeelding 1.1) Afbeelding 1.1 Locatiekaart plangebied. 1.3 Administratieve gegevens Provincie: Gemeente: Plaats: Noord-Brabant Oss Herpen 1 Jansen 2008; Ball & Jansen Art. 39 lid 3 van de Monumentenwet. 3 Jansen

5 Toponiem: Waterstraat Datum onderzoek: 8 en 9 februari 2010 BAAC projectnummer: A Coördinaten: / / / / Oppervlakte plangebied: 8320 m² Onderzoeksnummer: Onderzoeksmeldingsnummer: Soort onderzoek: Inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven Opdrachtgever: Bevoegde Overheid: Uitvoerder: Projectleider BAAC bv: Bewaarplaats documentatie en vondsten: Mooiland Maasland Wonen Postbus AB Grave Contactpersoon: de heer J. Blokland j.blokland@mooilandvastgoed.nl Gemeente Oss Postbus BA Oss Contactpersoon: de heer R. Jansen /9911 r.jansen@oss.nl BAAC bv Graaf van Solmsweg BS s-hertogenbosch drs. J. de Winter Senior KNA-archeoloog j.dewinter@baac.nl Momenteel op het BAAC-kantoor te s-hertogenbosch; deze worden te zijner tijd overgedragen aan het Provinciaal Depot voor Bodemvondsten van de Provincie Noord-Brabant. 5

6 2 Landschappelijke, historische en archeologische achtergrond 2.1 Landschappelijke achtergrond Het plangebied ligt op de rand van een dekzandrug waarop het huidige dorp Herpen is gelegen. Herpen ligt op een omvangrijke zuidwest-noordoost georiënteerde dekzandrug die de noordelijke uitloper vormt van het dekzandgebied van Zuid-Nederland en Noord-België. De rug strekt zich uit van Rosmalen tot Herpen en eindigt bij de Hertogswetering, ter hoogte van de Putwielen. Geffen, Oss en Berghem liggen bijvoorbeeld op deze zandrug. De dekzanden zijn afgezet in de laatste fase van het Weichselien, de laatste ijstijd, en boden van oudsher goede bewoningslocaties. Ook de dekzandrug van Herpen vormde een gunstige locatie voor bewoning, getuige de resultaten van het archeologische onderzoek in het nabijgelegen Wilgendaal. Direct ten noorden ligt het geologisch zeer dynamisch gebied van de Maaskant waarin de Maas de belangrijkste landschapsvormende factor is. Het wordt gekenmerkt door kom- en stroomruggronden, afgewisseld met zandopduikingen (rivierduinen) en oeverwallen. In de ondergrond bevinden zich fossiele (rest)geulen van het holocene, meanderende riviersysteem van de Maas die in verschillende perioden actief zijn geweest. De pleistocene rivierafzettingen liggen hier ver beneden het maaiveld. In het holoceen zijn deze immers afgedekt door een dik pakket (jonge) rivierafzettingen van Rijn en met name Maas. 2.2 Korte historie met betrekking tot het plangebied Uit archeologisch vondstmateriaal blijkt dat de kern Herpen al sinds de prehistorie bewoond is geweest. 4 Het was een landschappelijk aantrekkelijke locatie, een hoog gelegen dekzandrug, voor jagersverzamelaars uit het mesolithicum en later voor boerengemeenschappen. In de Romeinse tijd lijkt Herpen niet of nauwelijks bewoond te zijn geweest. De ontwikkeling van Herpen, op de huidige locatie, begint in de vroege middeleeuwen. 5 Uit deze periode zijn geen specifieke historische bronnen bekend, het is dan ook niet bekend aan wie de goederen van Herpen behoorde. De meeste goederen zijn in deze periode (achtste tot tiende eeuw) in Brabant in het bezit van een aantal abdijen. In de volle middeleeuwen kent Herpen een belangrijke bewoningsfase, Herpen is dan de hoofdplaats van de Heerlijkheid Herpen. Aan het einde van de veertiende eeuw krijgt het nabijgelegen Ravenstein stadsrechten waarmee de rol van Herpen uitgespeeld is. Ravenstein wordt de nieuwe hoofdplaats. 2.3 Waarnemingen binnen en buiten het plangebied Op circa 1200 m ten noordoosten van het plangebied is een archeologisch onderzoek uitgevoerd aan de Hertogswetering (waarnemingsnummer ). Er zijn enkele proefsleuven aangelegd waarbij op verschillende plaatsen aardewerk uit de vroege ijzertijd werd aangetroffen. Vermoedelijk betreft het een locatie buiten een nederzettingsterrein waar bijvoorbeeld afval werd gedumpt of klei werd gewonnen. Ook werden houten pijlers van een postmiddeleeuwse brug gevonden. Een volgend onderzoek is Herpen-Wilgendaal dat op ruim 300 ten zuidwesten van het plangebied ligt (waarnemingsnummer ). Het gebied Wilgendaal wordt doorsneden door een fossiele beekloop waarin de bovenste lagen aardewerk en vuursteen uit verschillende perioden bevatten. Deze vondsten wijzen op bewoning van het gebied van het mesolithicum tot in de ijzertijd. Aan de oevers van de geul zijn bewoningssporen aangetroffen die dateren tussen de bronstijd en late ijzertijd. In de vroege en volle middeleeuwen tot in de veertiende eeuw werd het terrein opnieuw bewoond. Binnen een straal van 500 m zijn diverse meldingen in Archis bekend. Zo is een vindplaats aangetroffen bij de Putwielen (een deel van de Hertogswetering). Hier zijn vondsten aangetroffen die dateren uit het midden neolithicum tot de vroege middeleeuwen (waarnemingsnummer 38378). Ten noorden van de Putwielen zijn urnen uit de ijzertijd gevonden (waarnemingsnummer 35647). Bij de begeleiding van de aanleg van een gasleiding zijn ten noorden van het plangebied een glazen kraal uit de ijzertijd aangetroffen (waarnemingsnummer 52830) en een vuurstenen artefact uit het mesolithicum/neolithicum (waarnemingsnummer 52979). Op basis van het bureauonderzoek dat werd uitgevoerd voor het bestemmingsplan kern Herpen en op basis van de resultaten van het onderzoek Herpen-Wilgendaal is voor het plangebied een (middel) hoge 4 Jansen Jansen

7 verwachting uitgesproken op het aantreffen van vindplaatsen uit de late prehistorie, Romeinse tijd, vroege en late middeleeuwen. 7

8 3 Vraagstellingen In het Programma van Eisen zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld: 6 Bij de vraagstellingen over het fysieke landschap is het uitgangspunt het vaststellen van de bodemopbouw, geologie en geomorfologie in het plangebied: 1. Wat zijn de fysieke landschappelijke kenmerken van het onderzoeksgebied? 2. Hoe is de archeologisch relevante geologische, geomorfologische en bodemkundige opbouw van de ondergrond? 3. Is er een esdek aanwezig? Wat is de datering en de tijdsdiepte van het esdek? Voor archeologie zijn de onderzoeksvragen: 1. Zijn er archeologische vindplaatsen in het gebied aanwezig? 2. Wat zijn de aard, datering, omvang en fysieke kwaliteit (gaafheid, conservering) van de (eventuele) vindplaats(en) in het plangebied? 3. Wat is de datering van de archeologische vondsten en tot welke vondsttypen of vondstcategorieën behoren zij? 4. Wat is het niveau van een eventuele vondstla(a)g(en)? 5. Wat is de relatie tussen de vindplaatsen en het landschap? En met omringende vindplaatsen 6. Wat kan het onderzoek bijdragen aan de kennis van het verleden van Herpen? 6 Jansen 2009, 7. 8

9 4 Werkwijze Tijdens het veldwerk zijn in totaal, verspreid over het terrein, zes proefsleuven aangelegd. Deze proefsleuven variëren in lengte en breedte (zie tabel 4.1). Bij elkaar opgeteld is 652 m 2 opgegraven, wat een dekking is van 8% van het plangebied. De vlakken zijn aangelegd op de overgang van de bouwvoor naar de onderliggende laag, de natuurlijke ondergrond. Na aanleg van de vlakken zijn deze gefotografeerd, vervolgens getekend op schaal 1:50 en zijn om de 5 m NAP-hoogtes genomen van zowel het vlak als het maaiveld. In totaal zijn 166 sporen aangetroffen waarvan elf sporen zijn gecoupeerd. Deze sporen zijn gecoupeerd om de fysieke en inhoudelijke kwaliteit van de vindplaats vast te kunnen stellen. De coupes zijn gefotografeerd, getekend op schaal 1:20, maar niet afgewerkt. Het vlak rondom de meeste kuilen in zone A was te nat om deze in deze fase van het onderzoek te gaan couperen. Ook in zone B was de grond vrij vochtig, maar er was minder last van opkomend grondwater in vergelijking met zone A. In elke sleuf is om de 20 meter een profiel afgestoken van 1 meter breed, in totaal is 13 m profiel gedocumenteerd. Ook de profielen zijn allen gefotografeerd en getekend op schaal 1:20. Tevens zijn de profielen door een fysisch-geograaf bestudeerd en beschreven. In totaal zijn twintig vondstnummers uitgedeeld. Het merendeel daarvan is aangetroffen tijdens de machinale aanleg. Deze vondsten zijn verzameld in vakken van 5 x 4 meter. Daar waar mogelijk zijn de vondsten per spoor verzameld. Tijdens de vlakaanleg is de grond afgezocht met behulp van een metaaldetector. Ook de stort is met een metaaldetector gescand op metaalvondsten. Het inventariserend veldonderzoek is uitgevoerd volgens de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA 3.1). De opgravingsdocumentatie bevindt zich momenteel bij de BAAC-vestiging te s-hertogenbosch. Te zijner tijd zal dit worden overgedragen aan het Provinciaal Depot Bodemvondsten van de Provincie Noord- Brabant. werkput Lengte/breedte in meters Oppervlakte in vierkante meters 1 26 x x x x x 4 en 9 x en x 3 54 Totaal 652 Tabel 4.1 aantal werkputten, vlakken en oppervlakte. Afbeelding 4.1 Puttenplan. Afbeelding 4.2 Werkzaamheden tijdens het veldwerk. 9

10 5 Resultaten 5.1 Bodemopbouw Uit de profielen bleek dat in het plangebied een dik humeus dek aanwezig was met een dikte van gemiddeld 60 cm. Dit humeuze dek of esdek bestond uit een drietal lagen, met name de recente bouwvoor of Aap-horizont dan wel een opgebrachte laag, en daaronder een Aa2- en Aa3-horizont. Over het algemeen bestonden de lagen in het humeuze dek uit sterk tot matig lemig, zeer grof, zwak humeus zand. In werkput 1 en 2 ging het profiel onder het humeuze dek over in zwak lemig, matig grof zand. Het betrof hier het natuurlijke moedermateriaal, de C-horizont. In werkputten 3 tot en met 5 bestond de ondergrond echter uit lichtbruin, zeer tot uiterst grof zand met grind als bijmenging. Waarschijnlijk betreft het hier sterk verspoelde dekzanden die zijn gelegen aan de flank van de dekzandrug, op het lager gedeelte van het terrein. In de meeste profielen waren geen restanten van het oorspronkelijke podzolprofiel in de vorm van een Ah-, E-, B- of BC-horizont meer aanwezig. Enkel in werkput 1 werd lokaal nog een BC-horizont aangetroffen. In werkput 4 werd nog een oranjebruine tot donkerbruine Bs- of Bhs-horizont aangetroffen. Afbeelding 5.1 Profiel 1 in werkput 2, gezien naar het oosten. 5.2 Sporen Tijdens het onderzoek zijn in totaal 166 sporen aangetroffen waaronder paalsporen, kuilen en greppels (Afbeelding 5.2; bijlage 1). Ook zijn spoornummers toegekend aan diverse lagen, recente en natuurlijke sporen. Binnen het plangebied zijn twee zones te onderscheiden met een aanzienlijke hoeveelheid archeologische sporen. De eerste zone, zone A, bevindt zich aan de zuidzijde van het plangebied langs de Sint Sebastianusstraat ter hoogte van werkput 2 en 6. Hier zijn in totaal 76 sporen blootgelegd. Een deel van de werkput is verstoord door bouwactiviteiten in de voormalige tuinen van de huizen aan de Sint Sebastianusstraat. De tweede zone, zone B, ligt in de noordwesthoek van het plangebied langs de Waterstraat ter plaatse van werkput 5. In zone B zijn 45 sporen aangetroffen. De 10 meest noordelijke meters van de sleuf zijn verstoord door de voormalige huizen aan de Waterstraat. De overige delen van het onderzoeksgebied, ter plaatse van werkput 1, 3 en 4, bleken op een enkele greppel na vrijwel leeg of bleken verstoord te zijn. Spoor WP 1 WP 2 WP 3 WP 4 WP 5 WP 6 Totaal Paalkuil Kuil Greppels Laag Natuurlijk Recent Totaal Tabel 5.1 Aantallen per aard spoor. Afbeelding 5.2 Alle sporenkaart 10

11 Zone A In zone A zijn 21 paalkuilen, 20 kuilen en 9 greppels blootgelegd, evenals 7 lagen, 18 recente verstoringen en 1 natuurlijk spoor (Afbeelding 5.3). Het noordoostelijk deel van de zone is relatief laag gelegen; het grondwater stond hier vrij hoog. Het zuidelijk deel lag iets hoger, echter bij het couperen van enkele sporen kwam het grondwater wel snel op. Een concentratie paalkuilen en kuilen bevindt zich in het noordelijke deel van werkput 2 aan de noordzijde van een greppelcomplex en ten zuidwesten van een, vermoedelijke, perceleringsgreppel met een iets andere oriëntatie dan het greppelcomplex. De doorsnede van de paalkuilen ligt tussen de 20 en 35 cm en de doorsnede van de kuilen ligt tussen 60 en 140 cm. Er zijn drie paalsporen gecoupeerd, deze hadden een diepte van 8, 18 en 28 cm (spoor 33, 38 en 45). De vullingen van de paalsporen en kuilen bestonden uit overwegend (bruin)grijs tot donkergrijs zand met fragmentjes houtskool. In de concentratie sporen zijn geen gebouwplattegronden herkend. In kuil met spoornummer 18 is een fragment kogelpotaardewerk ( ) en twee fragmenten Zuid-Limburgs aardewerk gevonden ( ). Ten westen van het greppelcomplex zijn verspreid over werkput 2 nog enkele paalsporen aangetroffen. Deze sporen hadden een doorsnede van circa 25 cm en een vulling van donkergrijs zand. Vanwege de verspreiding konden deze paalsporen niet aan een gebouwplattegrond toegewezen worden. Het greppelcomplex in het midden van zone A bestaat zover nu bekend uit een zestal greppels die parallel aan elkaar en op, van hart tot hart gemeten, gemiddeld 2,50 m uit elkaar liggen. Ze zijn 70 tot 80 cm breed, cm diep en zijn noord-zuid georiënteerd. De greppels zijn opgevuld met donkergrijs-grijs gevlekt zand met fragmentjes houtskool en tekenen zich duidelijk af in de natuurlijke ondergrond, de C- horizont. De grond binnen de greppels doet vuil aan ten opzichte van de omliggende grond en heeft een homogene bruingrijze vulling (Afbeelding 5.4). De onderzijde van de vuile grond ligt op 8 cm onder het vlak en heeft een onregelmatige begrenzing. In de greppels zijn fragmenten Elmpt aardewerk gevonden wat de greppels tussen dateert (spoor 36, 42, 146 en 149)en een fragment kogelpot dat dateert tussen 900 en Naast het aardewerk is een fragment glas uit de nieuwe tijd en een spijker en een fragmentje brons uit de greppels afkomstig. Dit laatste stukje kon vanwege het zeer kleine formaat niet nader gedetermineerd worden. De greppels dienden mogelijk ter ontwatering bij de ontginning van het terrein. Op circa 8 m ten westen van de meest westelijk greppel van het greppelcomplex zijn nog drie greppels blootgelegd. Ze zijn minder breed dan die van het complex, hebben een lichtgrijze vulling, maar hebben een zelfde oriëntering. Eén van de greppels is gecoupeerd en was 45 cm diep. Of deze greppels ook tot het greppelcomplex behoorden is, gezien de lichte vulling en de geringe breedte, onduidelijk. Naast de vondsten uit de sporen zijn bij de aanleg van het vlak vijftien fragmenten aardewerk gevonden die dateren tussen 900 en 1350 (zie paragraaf 5.3). Een datering van de sporen in deze periode ligt voor de hand. Het meest oostelijk deel van werkput 6 is verstoord; hier bevonden zich de recent gesloopte huizen aan de Sint Sebastianusstraat. Afbeelding 5.3 Detail alle sporenkaart, zone A. Afbeelding 5.4 Foto van een deel van het greppelcomplex, gezien naar het westen. Zone B In zone B zijn 33 paalkuilen, 6 kuilen, 2 greppels, twee recente en 1 natuurlijke spoor aangetroffen (Afbeelding 5.5). De paalkuilen liggen verspreid door werkput 5, er lijkt enige lijn in de sporen te zitten. Mogelijk bevindt zich hier een structuur, een duidelijke gebouwplattegrond kon echter niet herkend worden. De paalsporen hebben een doorsnede die ligt tussen 25 en 55 cm. De vulling van de sporen is grijs tot donkergrijs enigzins gevlekt zand en heeft in een enkel geval ook insluitsels als houtskool. Er zijn zeven sporen gecoupeerd: twee sporen waren 4 cm diep (onderkanten van paalsporen) en vier paalsporen waren 10, 14, 20 en 34 cm diep. De kuilen liggen tussen de paalkuilen, ze hebben eveneens een grijs tot donkergrijze vulling. Er zijn geen kuilen gecoupeerd. De greppel aan de zuidelijke zijde van werkput 5 is dezelfde die ook in werkput 3 en 4 is aangetroffen. Deze greppel staat op de kadasterkaart van 1832 en dateert uit de nieuwe tijd. In totaal zijn bij de aanleg van het vlak vijf fragmenten aardewerk aangetroffen, het gaat om Elmpt, protosteengoed en bijna-steengoed. Het aardewerk dateert tussen 1175 en

12 Deze zone met sporen dateert uit een latere periode dan de sporen in zone A, het aardewerk wijst op een jongere datering van de sporen in zone B. Afbeelding 5.5 Detail alle sporenkaart, zone B. Overige sporen In werkput 1 is, naast vier recente verstoringen, een greppel aangetroffen. Deze oost-west georiënteerde greppel bevindt zich onder het esdek en snijdt door de BC-horizont. Uit deze laatste laag is een fragment grijs steengoed afkomstig dat dateert tussen 1475 en De datering van de greppel ligt vermoedelijk in (het begin van) de nieuwe tijd. In het zuiden van werkput 3 is een oost-west georiënteerde greppel blootgelegd. De greppel is 52 cm diep en heeft een vulling van gevlekt donkergrijs zand met puntjes houtskool en stukjes baksteen. Het spoor is in het esdek ingesneden en ligt onder de bouwvoor. In de greppel zijn drie stukken dakpan uit de nieuwe tijd gevonden. De greppel uit werkput 3 loopt door in werkput 4 en werkput 5. Deze greppel staat ook op de kadasterkaart van Vondsten Tijdens het IVO-proefsleuven zijn twintig vondstnummers uitgedeeld met daarin 48 verschillende vondsten (tabel 3; bijlage 2 en 3). Naast aardewerk werden nog fragmenten bouwkeramiek, glas en metaal aangetroffen Het merendeel van deze vondsten is aangetroffen tijdens de vlakaanleg, waarbij negen vondsten direct aan sporen konden worden toegewezen. Het overige deel is aangetroffen tijdens het afsteken van de profielen of het couperen van de sporen. Tijdens het onderzoek zijn geen monsters genomen. Categorie Aantal KER 38 GLS 1 MXX 4 BKR 5 Totaal 48 Tabel 5.2 Aantallen vondsten per materiaalcategorie. Aardewerk De meest voorkomende categorie is aardewerk. Het aardewerk is onder te verdelen in kogelpot (4x), Andenne (1x), Zuid-Limburgs (9x), Elmpt (15x), protosteengoed (2x), bijna-steengoed (1x), grijs aardewerk (1x), grijs steengoed (3x) en roodbakkend aardewerk (1x). Het merendeel van het aardewerk is gevonden bij de aanleg van het vlak, daarnaast is aardewerk uit sporen afkomstig. Het overgrote deel, 31 stuks, is afkomstig uit de zones A en B. Zo is in spoor 36, een dubbele greppel in werkput 2, een deel van een (voorraad)vat aangetroffen met versieringen aan de bovenkant in de vorm van drie lijnen en een enkele duimindruk. De vondst behoort tot de Elmpter waar en dateert uit Het overige aardewerk uit de sporen in deze zone dateert tussen 900 en 1350 wat de sporen in de volle-late middeleeuwen dateert. In zone B is alleen bij de aanleg van het vlak aardewerk aangetroffen. Deze fragmenten dateren tussen 1175 en 1350 wat de sporen in de late middeleeuwen dateert. Bouwkeramiek Het bouwkeramiek bestaat uit een fragment zeer hard gebakken leem met potgruismagering. Dit stuk is aangetroffen in een greppel in zone A. Ook zijn vier stukken recente dakpan gevonden, onder andere in een greppel in werkput 3 (spoor 64). Metaal Het metaal bestaat uit drie ijzeren spijkers die bij de aanleg van het vlak zijn aangetroffen, maar wel aan sporen kunnen worden toegeschreven. Het gaat om de sporen 59 (laag), 96 (recent) en 146 (greppel). 12

13 Daarnaast is in een greppel (spoor 149) een klein stukje brons gevonden dat te klein was om te kunnen determineren. 13

14 6 Conclusie en beantwoording van de onderzoeksvragen 6.1 Conclusie Bodemopbouw Het plangebied ligt op de rand van een omvangrijke zuidwest-noordoost georiënteerde dekzandrug die de noordelijke uitloper vormt van het dekzandgebied van Zuid-Nederland en Noord-België, op de overgang naar het dal van de Maas. In het plangebied is een dik humeus (es)dek aanwezig, waarvan de top gedeeltelijk is verstoord/opgebracht. Hieronder bevindt zich dekzand, dat in de lager gelegen terreindelen onder invloed van de Maas verspoeld is geraakt. Het humeuze dek rust voor het grootste deel direct op de C-horizont, maar lokaal zijn nog resten van het oorspronkelijke podzolprofiel aanwezig. Sporen In het plangebied zijn twee zones met archeologische sporen te onderscheiden. In het zuidelijk deel ligt rond werkput 2 en 6 zone A en in het noordwesten ter hoogte van werkput 5, zone B. Zone A bestaat uit een concentratie kuilen en paalkuilen uit de volle-late middeleeuwen en een greppelcomplex uit de vollelate middeleeuwen. In de concentratie sporen zijn geen gebouwplattegronden herkend. Het greppelcomplex was vermoedelijk aangelegd voor de ontwatering en ontginning van het terrein. In zone B werden verspreid door de gehele werkput 33 paalsporen aangetroffen. Vermoedelijk maken ze deel uit van een gebouwplattegrond, deze kon echter in deze fase van het onderzoek niet herkend worden. De sporen dateren op basis van het aardewerk en hun vulling in de late middeleeuwen Op het overige deel van het plangebied zijn op een enkele greppel na geen archeologische sporen aangetroffen. De werkputten waren ofwel leeg of waren (groten-) deels verstoord. Vondsten Het vondstmateriaal bestaat uit aardewerk, bouwkeramiek, een fragment glas en metaal. Het aardewerk dateert tussen 900 en 1550 en bestaat uit kogelpot, Andenne, Zuid-Limburg, Elmpt, proto- en bijnasteengoed, grijsbakkend aardewerk, roodbakkend aardewerk en grijs steengoed. De nadruk van het aardewerk ligt op Zuid-Limburg en Elmpt. Van het overige aardewerk werden steeds enkele fragmenten aangetroffen. Het bouwkeramiek bestaat uit een brok hard gebakken leem en recente stukken dakpan. Het metaal is onder te verdelen in drie spijkers en een klein fragment brons dat niet nader te determineren was. 6.2 Beantwoording van de onderzoeksvragen Vraagstellingen over het fysieke landschap: 1. Wat zijn de fysieke landschappelijke kenmerken van het onderzoeksgebied? Het plangebied ligt op de rand van een omvangrijke zuidwest-noordoost georiënteerde dekzandrug die de noordelijke uitloper vormt van het dekzandgebied van Zuid-Nederland en Noord-België, op de overgang naar het dal van de Maas. 2. Hoe is de archeologisch relevante geologische, geomorfologische en bodemkundige opbouw van de ondergrond? In het plangebied is een dik humeus (es)dek aanwezig, waarvan de top gedeeltelijk is verstoord/opgebracht. Hieronder bevindt zich dekzand, dat in de lager gelegen terreindelen onder invloed van de Maas verspoeld is geraakt. Het humeuze dek rust voor het grootste deel direct op de C-horizont, maar lokaal zijn nog resten van het oorspronkelijke podzolprofiel aanwezig. 3. Is er een esdek aanwezig? Wat is de datering en de tijdsdiepte van het esdek? In het plangebied is sprake van een dik gelaagd humeus dek, dat in ieder geval gedeeltelijk is ontstaan als gevolg van plaggenbemesting en voldoet aan de omschrijving van een esdek. In het esdek is geen dateerbaar vondstmateriaal aangetroffen, waardoor onbekend is wanneer het esdek is aangelegd. Aangezien sporen uit de volle-late middeleeuwen zijn aangetroffen, zal het esdek van na deze periode dateren. Vraagstellingen voor archeologie: 14

15 4. Zijn er archeologische vindplaatsen in het gebied aanwezig? In het plangebied zijn twee vindplaatsen aanwezig: zone A ter plaatse van werkput 2 en 6, en zone B ter plaatse van werkput Wat zijn de aard, datering, omvang en fysieke kwaliteit (gaafheid, conservering) van de (eventuele) vindplaats(en) in het plangebied? Zone A bestaat uit een concentratie paalsporen en kuilen in het oostdeel van de zone, een greppelcomplex uit de volle-late middeleeuwen en verspreid over werkput 2 liggende paalsporen. De bewonings- en ontginnigssporen bevonden zich onder een esdek van cm dik en waren nog redelijk goed bewaard gebleven. Een deel van werkput 2 is echter verstoord door bouwactiviteiten waardoor sporen verdwenen zullen zijn, een deel van de sporen is ook aangetast door deze activiteiten. Ook het meest oostelijk deel van werkput 6 is verstoord door de bouw en de recente sloop van de voormalige huizen aan de Sint Sebastianusstraat. Zone B bestaat uit 33 paalsporen die vermoedelijk onderdeel zijn van één of meerdere gebouwplattegronden uit de late middeleeuwen. Deze sporen lopen buiten de werkput door. De sporen bevonden zich onder een recent opgebrachte laag, maar zijn niet aangetast door recente werkzaamheden. Het uiterste noorden van werkput 5 was verstoord door recent gesloopte huizen. 6. Wat is de datering van de archeologische vondsten en tot welke vondsttypen of vondstcategorieën behoren zij? Tijdens het onderzoek is aardewerk, bouwkeramiek, glas en metaal aangetroffen. Het aardewerk dateert uit de periode tussen 900 en Het bouwkeramiek, het glas en het metaal dateren uit de nieuwe tijd. Een brok bouwkeramiek dateert vermoedelijk uit de middeleeuwen. 7. Wat is het niveau van een eventuele vondstla(a)g(en)? Er is geen vondstlaag aangetroffen. 8. Wat is de relatie tussen de vindplaatsen en het landschap? En met omringende vindplaatsen? De vindplaatsen zijn aangetroffen op een lager gelegen deel in het landschap nabij de kern van Herpen. De ontginningsgreppels dienden vermoedelijk ter ontwatering van het terrein dat toen al nat zal zijn geweest. Naar de reden waarom de bewoners van het terrein hier gingen wonen kan alleen gegist worden. 9. Wat kan het onderzoek bijdragen aan de kennis van het verleden van Herpen? Het nader onderzoeken van de vindplaatsen kan bijdragen aan de kennis van de manier van bewoning en ontginning in de late middeleeuwen nabij de kern van Herpen. De tot nu toe aangetroffen sporen dateren tot in de veertiende eeuw. Mogelijk kan het gat na de veertiende eeuw aangevuld worden met de gegevens uit zone B. 15

16 7 Waardering en advies 7.1 Waardering van het onderzoeksgebied met proefsleuven Waardering sporen in zone A Beleving De twee criteria die de KNA voor de belevingswaarde van een vindplaats stelt hebben vooral betrekking op zichtbare monumenten. Aangezien deze in het onderzoeksgebied niet aanwezig zijn is op deze twee punten niet gescoord. Fysieke kwaliteit De fysieke kwaliteit van een vindplaats wordt door twee criteria bepaald: gaafheid en conservering. De sporen liggen onder een cm dik esdek waardoor ze goed bewaard zijn gebleven. Toch is een aantal sporen aangetast en zelfs geheel verdwenen door bouwactiviteiten in de tuinen van de voormalige huizen aan de Sint Sebastianusstraat. De gaafheid scoort midden tot hoog. De vondsten bestaan uit aardewerk, bouwkeramiek, glas en metaal. Behalve metaal zijn de vondsten goed geconserveerd. De conservering van de vindplaats scoort daarom hoog. Inhoudelijke criteria Waardering op inhoudelijke criteria bestaat uit vier subcriteria: zeldzaamheid, informatiewaarde ensemblewaarde en representativiteit. Zeldzaamheid scoort hoog aangezien bij opgravingen in Herpen bewoning uit de volle middeleeuwen is aangetroffen, maar de sporen vanaf het begin van de veertiende eeuw niet meer zijn gevonden. Onderzoek naar de resten zal hierover meer informatie kunnen opleveren. Informatiewaarde scoort daarom hoog. Ook ensemblewaarde heeft een hoge waardering aangezien mogelijk een relatie bestaat met omliggende bewoningsplaatsen uit de periode van vóór de veertiende eeuw. De representativiteit van de vindplaats is niet van toepassing. Archeologische waarderingstabel volgens KNA 3.1 Waarden Beleving Criteria Schoonheid Herinneringswaarde Scores Laag Midden Hoog Wordt niet gescoord Wordt niet gescoord Fysieke kwaliteit Gaafheid X X Inhoudelijke kwaliteit Conservering Zeldzaamheid Informatiewaarde Ensemblewaarde X X X X Representativiteit Niet van toepassing Tabel 7.1 Waardering van de archeologische resten in zone A Waardering sporen in zone B Beleving De twee criteria die de KNA voor de belevingswaarde van een vindplaats stelt hebben vooral betrekking op zichtbare monumenten. Aangezien deze in het onderzoeksgebied niet aanwezig zijn is op deze twee punten niet gescoord. Fysieke kwaliteit De fysieke kwaliteit van een vindplaats wordt door twee criteria bepaald: gaafheid en conservering. 16

17 De sporen liggen deels onder een dun esdek en deels onder recent opgebrachte grond, de sporen zijn goed bewaard gebleven. De gaafheid scoort midden tot hoog. De vondsten in deze zone bestaan alleen uit aardewerk en zijn goed geconserveerd. De conservering van de vindplaats scoort hoog. Inhoudelijke criteria Waardering op inhoudelijke criteria bestaat uit vier subcriteria: zeldzaamheid, informatiewaarde ensemblewaarde en representativiteit. Zeldzaamheid scoort hoog aangezien bij opgravingen in Herpen bewoning uit de volle middeleeuwen is aangetroffen, maar de sporen vanaf het begin van de veertiende eeuw niet meer zijn gevonden. Onderzoek naar de resten zal hierover meer informatie kunnen opleveren. Informatiewaarde scoort daarom hoog. Ook ensemblewaarde heeft een hoge waardering aangezien mogelijk een relatie bestaat met omliggende bewoningsplaatsen uit de periode van vóór de veertiende eeuw. De representativiteit van de vindplaats is niet van toepassing. Archeologische waarderingstabel volgens KNA 3.1 Waarden Beleving Criteria Schoonheid Herinneringswaarde Scores Laag Midden Hoog Wordt niet gescoord Wordt niet gescoord Fysieke kwaliteit Gaafheid X X Inhoudelijke kwaliteit Conservering Zeldzaamheid Informatiewaarde Ensemblewaarde X X X X Representativiteit Niet van toepassing Tabel 7.2 Waardering van de archeologische resten in zone B. 7.2 Advies voor het gehele plangebied Gezien de bovenstaande waardering van de archeologische resten van het onderzoeksgebied in zones A en B zijn beide zones behoudenswaardig. Door BAAC bv wordt daarom behoud in-situ geadviseerd, hetgeen inhoudt dat geen bodemverstorende graafwerkzaamheden mogen plaatsvinden. Indien behoud in-situ niet mogelijk is, wordt door BAAC bv behoud ex-situ geadviseerd. Dit houdt in dat vóór het bouwrijp maken van het terrein nader onderzoek in de vorm van een definitief archeologisch onderzoek dient plaats te vinden. Bovenstaande adviezen vormen zogenaamd selectieadviezen. Dit betekent niet dat reeds gestart kan worden met bodemverstorende activiteiten of de daarop voorbereidende activiteiten. Het selectieadvies dient namelijk eerst beoordeeld te worden door de bevoegde overheid en leidt tot een selectiebesluit. Hoewel getracht is een zo gefundeerd mogelijk advies te geven op grond van de gebruikte onderzoeksmethoden, kan de aanwezigheid van archeologische sporen of resten nooit volledig worden uitgesloten. BAAC bv wil er daarom op wijzen dat men bij bodemverstorende activiteiten alert dient te zijn op de aanwezigheid van archeologische waarden (zoals vondstmateriaal en grondsporen). Bij het aantreffen van deze waarden dient men hiervan melding te maken bij de Minister (in de praktijk de RCE) conform artikel 53 van de Monumentenwet

18 8 Literatuur Ball, E.A.G. & R. Jansen, 2002: Van steentijd tot middeleeuwen: Archeologisch onderzoek rond een fossiele beekloop te Herpen Wilgendaal, Archol rapport 11, Leiden. Jansen, R., 2009: Programma van Eisen Archeologisch Onderzoek IVO-proefsleuven, Herpen-Sint Sebastianusstraat, Oss. Jansen, R., 2008: Bestemmingsplan kern Herpen, Archeologie en Historie, intern rapport gemeente Oss, Oss. Wijk, I.M., R. Jansen, E.A.G. Ball, S. Arnoldussen, 2004: Inventariserend archeologisch veldonderzoek te Herpen-Hertogswetering, Archol rapport 31, Leiden. Internet (AHN, Actueel Hoogtebestand Nederland) 18

19 9 Afbeeldingen Afbeelding 1.1 Locatiekaart plangebied Afbeelding 4.1 Puttenplan Afbeelding 4.2 Werkzaamheden tijdens het veldwerk... 9 Afbeelding Afbeelding 5.2 Alle sporenkaart Afbeelding 5.3 Detail alle sporenkaart, zone A Afbeelding 5.4 Foto van een deel van het greppelcomplex, gezien naar het westen Afbeelding 5.5 Detail alle sporenkaart, zone B

20 10 Bijlagen 20