Acceptance & Commitment Therapy

Transcriptie

1 Acceptance & Commitment Therapy

2 Acceptance & Commitment Therapy Een praktische inleiding voor hulpverleners Redactie: Jacqueline A-Tjak Francis De Groot Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008

3 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 777 Ontwerp omslag: Boekhorst Design Ontwerp binnenwerk: TEFF Typografie Automatische opmaak: Pre Press Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Inhoud Voorwoord 1 Inleiding 5 Francis De Groot en Jacqueline A-Tjak I HET ACT-THERAPIEMODEL 7 1 Theoretische achtergronden van ACT 9 Francis De Groot, Marco Kleen en Ando T.A.J.J. Rokx Verbaal gedrag en de Relational Frame Theory (RFT) 10 Disfunctioneren verklaard: cognitieve fusie en experiëntiële vermijding 15 Drie generaties gedragstherapie: een historisch perspectief 15 2 Zes kernprocessen 17 3 Acceptatie 21 Analyse 22 Creatieve hopeloosheid 23 Controle is het probleem 25 Boodschappen die de therapeut overbrengt 25 Do s en don ts 26 Acceptatie en bereidheid 27 Boodschappen die de therapeut overbrengt 29 Do s en don ts 29

5 VI Acceptance & Commitment Therapy 4 Cognitieve defusie 31 Analyse 32 De context van letterlijkheid 32 Je verstand is niet je vriend en niet je vijand 33 Redenen zijn geen oorzaken 35 Gelijk willen hebben 36 Boodschappen die de therapeut overbrengt 36 Do s en don ts 36 5 Zelf 39 Analyse 40 Zelf-als-inhoud 40 Zelf-als-proces 41 Zelf-als-context 41 Boodschappen die de therapeut overbrengt 43 Do s en don ts 43 6 Contact met dit moment NU 45 Analyse 46 Boodschappen die de therapeut overbrengt 48 Do s en don ts 48 7 Waarden 49 Analyse 50 Boodschappen die de therapeut overbrengt 54 Do s en don ts 54 8 Waardegerichte actie 57 Analyse 58 Boodschappen tijdens deze fase 61 Do s en don ts 62 II PRAKTISCHE TOEPASSINGEN 63 9 ACT bij angst 65 Nico van der Meijden ACT-visie 66 ACT-interventies 67

6 Inhoud VII 10 ACT bij depressie 71 Marco Kleen en Jacqueline A-Tjak ACT-visie 72 ACT-interventies ACT bij chronische pijn 79 Marco Kleen en Peter H.T.G. Heuts ACT-visie 79 ACT-interventies ACT bij trauma 87 Ando T.A.J.J. Rokx ACT-visie 88 ACT-interventies ACT bij psychose 93 Lucas F.M. Goessens ACT-visie 94 ACT-interventies ACT bij complexe problematiek 99 Ando T.A.J.J. Rokx en Marcel A.L. van den Ende ACT-visie 99 ACT-interventies 100 Opstellen van het waardenkompas 101 Labeling 103 III VERDIEPING ACT in je rol als therapeut 109 Jacqueline A-Tjak en Marco Kleen Mindful met je cliënt zijn 110 Proces of protocol? ACT en multidisciplinaire mogelijkheden 115 Francis De Groot Behandelen of begeleiden van cliënten 115 Omgaan met reacties van de hulpverleners zelf Verder verdiepen in ACT 125 Marco Kleen en Jacqueline A-Tjak Cursussenenworkshops 125 Andere hulpmiddelen 126 Theorie 126 Onderzoek 128

7 VIII Acceptance & Commitment Therapy Literatuur 131 Personalia 137 Redactie 137 Auteurs 137

8 Voorwoord Veel therapiestromingen zijn ontstaan uit de klinische praktijk. Soms vonden therapieën hun weg van de klinische praktijk naar het laboratorium, maar die overgang naar het lab is moeilijk en eerder uitzondering dan regel. Gedragstherapie is uniek als therapeutische benadering omdat zij ontstond in het laboratorium. Hoewel het heel wat tijd vergde voordat gedragstherapie ruim aanvaard werd, zorgde een ruime hoeveelheid onderzoekers en clinici in de jaren zestig van de vorige eeuw voor een stevige basis. Terwijl de gedragstherapie een basis verwierf, verscheen tegelijkertijd de zogenaamde Derde Weg in de psychologie. Gestalt-, humanistische en existentiële theoretici beschouwden freudiaanse en gedragsmatige benaderingen als te mechanisch en te weinig geïnteresseerd in de complexiteit van de menselijke activiteit. Hun therapieën richtten zich op zin, betekenis en het ontwikkelen van het hoogste menselijke potentieel. Ze gebruikten experiëntiële methoden en hielden zich diepgaand bezig met de therapeutische relatie. Geen van deze tradities ontwikkelde een sterk empirisch onderzoeksprogramma. Ook was er de dertig daaropvolgende jaren weinig interactie tussen deze groepen. De gedragstherapeutische beweging evolueerde met de tijd. De eerstegeneratiegedragstherapieën omvatte een relatief eenvoudig pakket behandelingen gebaseerd op de principes van operante en respondente conditionering. Uit de behoefte om de complexiteiten van de menselijke cognitie beter aan te pakken ontstond stilaan de tweedegeneratiegedragstherapieën. Deze nieuwe behandelingen gingen zwaar te leen bij de cognitieve therapieën en creëerden gemengde therapieën die meestal cognitieve gedragstherapie (CGT) worden genoemd. Cognitieve en gedragsmatige behandelingen werden in professionele organisaties wereldwijd volledig vermengd. De jaren tachtig en negentig waren getuigen van de opkomst van een derde golf gedragstherapeutische en cognitieve behandelvormen. Ironisch genoeg bevat de derde generatie van de gedragstherapeutische beweging, zoals Mindfulness Based Cognitive Therapy, Dialectische Gedragstherapie, Functioneel Analytische Psychotherapie en Acceptance and Commitment Therapy, heel wat elementen uit de Derde Weg-therapieën van de jaren zestig. Er zijn sterke verschillen tussen de derdegeneratiebehandelvormen. Zo komt Mindfulness Based Cognitive Therapy uit de cognitieve traditie, terwijl Acceptance

9 2 Acceptance & Commitment Therapy and Commitment Therapy uitdrukkelijk gedragsanalytisch is. Toch zijn er drie kenmerken die al deze derdegeneratietherapieën verbinden. Ten eerste zijn ze allemaal gegroeid binnen de CGT-gemeenschap. Ten tweede staan ze allemaal achter een empirische benadering van therapieontwikkeling. En ten derde hebben ze gemeenschappelijke interesses in terreinen die traditioneel niet zo kenmerkend zijn voor CGT, zoals acceptatie, mindfulness,waarden,de therapeutische relatie en experiëntiële behandelmethoden. Dit boek is gewijd aan Acceptance and Commitment Therapy, of ACT (uitgesproken als een woord, niet als letters). ACT is een eigentijdse gedragstherapeutische behandelvorm, gebaseerd op een contextuele wetenschapsfilosofie en op een elementaire gedragsanalytische theorie, inclusief een postskinneriaanse analyse van de menselijke taal en cognitie, die mindfulnessen acceptatiegerichte interventies enerzijds en interventies gericht op rechtstreekse gedragsverandering anderzijds combineert. ACT-interventies richten zich niet op symptoomvermindering, maar het is wel aangetoond dat ze daartoe leiden. ACT is daarentegen gericht op het vergroten van de keuzevrijheid van cliënten, zodat ze kunnen leven op een manier die vitaal en in overeenstemming met hun waarden is. Onder de derdegeneratiegedragstherapieën is ACT enigszins uniek door haar wijze van therapieontwikkeling. De traditionele weg van therapieontwikkeling bij empirisch georiënteerde behandelingen is die van het opstellen van therapiehandleidingen, het testen daarvan in kleinschalig klinisch onderzoek, vervolgens in grootschalig sterk gecontroleerd onderzoek en dan het testen van het eindproduct in reële praktische settings. Binnen de ACTgemeenschap van therapieontwikkeling volgen we een andere weg. Onze benadering kiest uitdrukkelijk voor een gezamenlijke ontwikkeling van de behandeling als een gemeenschappelijke inspanning van onderzoekers binnen de meest elementaire experimentele gedragsanalyse, deskundigen in de experimentele psychopathologie, klinische onderzoekers, en individuen met een praktijk in zeer uiteenlopende settings. Deze inspanning leidt vervolgens tot een behandeling waarvan elke stap werd gevormd door het aanvoelen en de gevoeligheden van onderzoekers en practici. Binnen dit model voeden klinische kwesties basisonderzoek en basisonderzoek voedt de ontwikkeling van interventies. We hopen dat een dergelijke inspanning de kloof tussen onderzoek en praktijk, waarmee empirisch klinische psychologie vaak kampt, kan voorkomen. Een ander aspect van deze gemeenschappelijke inspanning is het betrekken van onderzoekers en clinici uit uiteenlopende praktijksettings, werelddelen en culturele groepen. Deze diversiteit aan invalshoeken betekent niet dat we geen blinde vlekken hebben; we menen echter dat dit onze beste verzekering is dat we niet dezelfde blinde vlekken hebben. Ik heet dit Nederlandstalige werk welkom bij het geheel van het ACTtrainingsmateriaal. In dit boek zul je een deel vinden van het meest actuele denken binnen de ACT-benadering, zowel op het vlak van klinische toepassingen als op dat van de basistheorie. De ontwikkeling van ACT was een wetenschappelijke onderneming, maar evenzeer met liefde verrichte arbeid. Ik weet dat de auteurs van dit boek

10 Voorwoord 3 hierin persoonlijk hebben geïnvesteerd. Het materiaal wordt op een praktische manier gepresenteerd, maar toont ook de diepte van de theorie en nodigt uit tot verdere studie. Laat dit werk dan ook een open uitnodiging zijn aan de lezer om zich aan te sluiten en te helpen bij de ontwikkeling van ACT. Jullie bijdragen zijn welkom. Ik hoop jullie onderweg tegen te komen. Wishing liberation and peace for all. Kelly G. Wilson, Ph.D. University of Mississippi Center for Contextual Psychology

11 Inleiding Francis De Groot en Jacqueline A-Tjak Sinds enkele jaren is Acceptance & Commitment Therapy (ACT) aan een opmars bezig. ACT wordt inmiddels toegepast bij zeer uiteenlopende problemen, van angst, depressie, verslaving en pijn, psychose en autisme, tot epilepsie, diabetes, agressie en nog veel meer. Door de steile toename van effect- en procesonderzoek verschijnen er pakken artikelen, en ACT-boeken worden steeds sneller in het Nederlands vertaald. Boeiend is dat ACT geïnteresseerden aantrekt vanuit zeer uiteenlopende hoeken. Er zijn cognitieve gedragstherapeuten die verbreding en vernieuwing zoeken, er zijn therapeuten vanuit alle andere richtingen, er zijn therapeuten die vanuit een interesse voor mindfulness en/of boeddhisme geïnteresseerd raken en er zijn mensen met een nadrukkelijk wetenschappelijke interesse. ACT is een wonderlijke therapievorm, namelijk experiëntiële gedragstherapie. Voor alle duidelijkheid, ACT is 100 procent gedragstherapie! Uniek is dat ACT volledig en uitdrukkelijk stoelt op een wetenschappelijke theorie (Relational Frame Theory RFT) en een onderliggende filosofie (functioneel contextualisme). ACT behoort hiermee tot het behavioristische gedachtegoed. ACT gaat over het menselijk leven en welzijn in al zijn volheid, maar eveneens met al zijn pijn. ACT gaat over denken en vooral voelen, ervaren. Iedereen die ooit een ACT-workshop heeft gevolgd, kan daarvan getuigen. Wat voor cliënten geldt, geldt evenzeer voor therapeuten. Het mens zijn, het voelen van verdriet en angst, hebben we allemaal gemeen. ACT is eigenlijk één grote zoektocht naar het geven van een plaats aan al deze belevingen om zo tot meer levensruimte te komen. Is ACT af? Nee. Heeft ACT voldoende haar deugdelijkheid bewezen? Nee. Is de RFT juist? Nee. Waarom driemaal nee? ACT en RFT schrijven zich uitdrukkelijk in binnen het wetenschappelijk denken. Alleen verder onderzoek zal antwoorden bieden en meedogenloos praktijken en theorieën verbeteren en verwerpen. ACT en RFT zullen binnen tien jaar gedeeltelijk verworpen zijn en er alleszins anders uit zien dan nu. Het mogen en willen geen versteende dogma s zijn. Voor je aan dit boek begint, willen we graag nog enige overwegingen meegeven over de toepassing van ACT. In onderzoek wordt vaak gezocht naar de beste behandeling voor een J. A-Tjak, F. De Groot (red.), Acceptance & Commitment Therapy, DOI / _1, 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij

12 6 Acceptance & Commitment Therapy bepaalde doelgroep. Hieraan lijkt de veronderstelling ten grondslag te liggen dat een behandeling die niet gericht is op een syndromale categorie niet empirisch ondersteund kan zijn. Deze veronderstelling is echter onjuist. Effectonderzoek naar een behandeling bij een bepaalde syndromale categorie is één manier om klinische wetenschap te bedrijven. Omdat ACT zich niet bezighoudt met de vorm van (probleem)gedrag, maar met de functie daarvan, is zij in principe toepasbaar bij uiteenlopende vormen van menselijk gedrag. ACT kan worden toegepast op elk probleem dat aansluit bij het onderliggende model ervan, namelijk als er sprake is van experiëntiële vermijding, cognitieve fusie, een gebrek aan helderheid van waarden en van inactiviteit, inflexibiliteit en ineffectiviteit die daar het gevolg van is. Voorwaarde is wel, gezien de huidige stand van zaken met betrekking tot het effectonderzoek naar ACT, dat je de behandeling systematisch evalueert en dat er een goede reden is om niet eerst een andere, evidence-based behandeling toe te passen. Dat kan zijn omdat zo n behandeling nog niet bestaat, omdat een evidence-based behandeling al geprobeerd is en niet succesvol was, of omdat de cliënt een dergelijke behandeling afwijst. Wanneer het gaat om vaardigheidstekorten of problemen in de externe omgeving van de cliënt kan het zinniger zijn een andere vorm van therapie toe te passen, omdat dit mogelijk sneller tot resultaten leidt. Onderzoek toont aan dat ACT prima werkt bij ongeselecteerde doelgroepen (Lappalainen e.a., 2007; Strosahl e.a., 1998). Ander onderzoek toont dan weer aan dat experiëntiële vermijding een rol speelt bij zeer uiteenlopende problematieken (Tull e.a., 2004; Hayes, Strosahl, Wilson e.a., 2004). En experiëntiële vermijding is precies datgene waar ACT zich op richt. ACT kan goed worden gecombineerd met farmacotherapie, wanneer medicatie niet gebruikt wordt om experiëntiële vermijding te versterken, maar om waardegericht handelen te ondersteunen. Waarom dit boek? Internationaal maakt ACT opgang, maar eveneens in Nederland en België. Dit boek verenigt enkele van de therapeuten die er in de lage landen mee aan de slag zijn gegaan. Dit boek pretendeert geen volledigheid, noch een grondige theoretische en onderbouwde voorstelling te geven. Het is een brede kennismaking met ACT voor mensen die er nog niet in thuis zijn. We hopen onze kennis en ervaring, opgedaan in workshops bij de grondleggers van ACT en in de praktijk, met de lezer te kunnen delen. Veel dank zijn we verschuldigd aan Kelly Wilson, Steven Hayes, Robyn Walser en JoAnne Dahl voor de inspiratie die zij ons gegeven hebben en de toestemming om reeds gepubliceerd en ongepubliceerd materiaal te mogen verwerken in dit boek. Voor verdieping zullen wij verwijzen naar andere literatuur. We hopen dat een aantal lezers geboeid zal worden door ACT en er verder hun weg in zal zoeken. Als dat gebeurt, is onze opzet geslaagd. Tot slot nog dit: omwille van de leesbaarheid hebben we gekozen om niet overal hij/zij te zetten. Overal waar hij staat, mag ook zij gelezen worden en omgekeerd.