latifolia L. vermeld: Waarschijnlijk verwilderd, ook als sierplant gekweekt," terwijl (Botanisch Laboratorium, afd. Geobotanie, Nijmegen)

Transcriptie

1 Een nieuwe vindplaats van Campanula latifolia L.; een inheemse soort? door K.V. Sykora en V. Westhoff (Botanisch Laboratorium afd. Geobotanie Nijmegen) In deflora van Nederland (HEUKELSVAN OOSTSTROOM 1975) staat bij Campanula latifolia L. vermeld: Waarschijnlijk verwilderd ook als sierplant gekweekt" terwijl de kleine druk suggereert dat wij hier niet te maken hebben met een indigene soort. De Geïllustreerde Flora van Nederland (HEIMANS HEINSIUS & THIJSSE 1960) bericht dat het Breedbladklokje') soms in tuinenwordt envan daaruit is verwilderd. gekweekt ') Daar deze naam een germanisme is luidt de tegenwoordigenaam: Breedbladigklokje (HEUKELS VAN OOSTSTROOM 1975). 187

2 In 1972 werden bloeiende en later zaaddragende exemplaren van Campanula latifolia door ons (SYKORA & SYKORAHENDRIKS 1973) aangetroffen op een dijk in de Zak van ZuidBeveland nabij 'sgravenpolder. Bij nadere beschouwing van deze vindplaats bleek uit niets dat men hier met verwilderde exemplaren zou hebben te doen. Uit waarnemingen van de tweede van ons is gebleken dat C. in latifolia Engeland behalve in bossen en struwelen ook in vegetatietypen groeit die een grote overeenkomst vertonen met de vegetatie van de vindplaats op de Zeeuwse dijk. Hierop komen wij nog terug. Op grond van bestudering van het herbariummateriaal (Rijksherbarium Leiden) en de Nederlandse literatuur over dit onderwerp (OUDEMANS 1874; KOPS & VAN EEDEN 1889; VAN EEDEN 1895; DE HAAS & HOEVENAARS 1895; SURINGAR 1895; ABELEVEN 1899; POSTHUMUS 1899; HEUKELS a en b 1918; DE WEVER & CLAESSENS 1914;SIPKES 1918; DE WEVER 1919; VAN SOEST 1923; KLOOS & WACHTER 1934; JANSEN 1957; VAN OOSTSTROOM & REICHGELT ; VAN OOSTSTROOM & MENNEMA 1967) en na bepaling van het areaal aan de hand van diverse flora's (zie literatuur) menen wij dat er bij de in het verleden gedane vondsten van het Breedbladig klokje vaker dan doorgaans wordt aangenomen sprake moet zijn geweest van inheemse planten. Het verspreidingskaartje van VAN STAVEREN vervaardigd in het kader van een doctoraalverslag (1972) dient naar onze mening te worden aangevuld met de vindplaatsen Wassenaar Voorburg Dordrecht Drimmelen de Louberg Maastricht en de bij nieuwste vindplaats bij 'sgravenpolder. In fig. 1 zijn deze dan ook toegevoegd aan de door Van Staveren t.w. Middelstum Winschoten Zwolle Beesd Neerijnen Arnhem Haarlem Amsterdam aangegeven vindplaatsen Oegstgeest Haagse Bos Rotterdam Valkenburg L. Over de lokaliteiten Voorburg Dordrecht en Drimmelen wordt evenals over de vindplaatsen Middelstum Winschoten Zwolle Neerijnen Arnhem Amsterdam en Oegstgeest Valkenburg L. nergens expliciet vermeld dat het hier gaat om verwilderde exemplaren. Beesd en Wassenaar zijn als vindplaats op het verspreidingskaartje opgenomen ondanks de vermelding in de literatuur (VAN OOSTSTROOM & REICHGELT 1964; VAN OOSTSTROOM & MENNEMA 1967) dat de hier gevonden exemplaren van Campanula latifolia verwilderd waren. Bij bestudering van het herbariummateriaalbleek nl. dat de vinder die een ander is dan de auteurs van genoemde artikelen geen uitspraak doet over het al dan niet verwilderd zijn van het materiaal. De in Haarlem aangetroffen exemplaren worden door KOPS & VAN EEDEN (1889) voor oorspronkelijk gehouden. Van de op de Louberg bij Maastricht gevonden exemplaren zegt SURINGAR (1895):.. een soort waarvan tot dusverre slechts verwilderde planten in ons vaderland waren aangetroffen en die dus als een belangrijke aanwinst mag worden beschouwd" hiermee te kennen gevend dat hier sprake is van inheemse niet verwilderde exemplaren. Uit de vermelding van de vindplaatsen Canne en Den Haag (Haagse Bos) blijkt dat men er niet geheel zeker van was of debetreffende planten verwilderd waren of als oorspronkelijk moesten worden beschouwd. In het Maandblad van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg [3 (7) 1914 p. (3)] wordt hierover m.b.t. de vindplaats Canne gezegd: Waarschijnlijk is deze plant een overblijfsel van vroegere sierplanten uit het kasteel aldaar. Ze werd er reeds gesignaleerd door Lejeune." DE WEVER (1919 p. 8) daaraan toe: voegt Campanula latifolia wordt hier veel gekweekt; ze is reeds jaren verwilderd in het bos achter het kasteel." 188

3 Fig. 1. De verspreiding van Campanula latifolial. in Nederland. vondst = van voor 1950; = vondst sinds Bij het in het Haagse Bos verzamelde exemplaar staat vermeld: wellicht verwilderd". Nu was er in het Haagse Bos in 1865 nog slechts sprake van een geringe menselijke invloed; tot de verwoesting door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog was hier sprake van een gesloten potentieel natuurlijk loofbos met de daarbij behorende ondergroei (WESTHOFF 1951). Aangezien het milieu er evenals in Canne volledig overeenkwam met de eisen die C. latifolia stelt verdient het o.i. toch de voorkeur om deze beide vindplaatsen als natuurlijke standplaatsen te beschouwen. Bij de vindplaatsen Wassenaar Overveen en Beesd wordt vermeld dat de er aangetroffen exemplaren verwilderd zijn (SIPKES 1918). Of dit werkelijk zo was valt uit de literatuur moeilijk te achterhalen. Wij moeten er daarom van uitgaan dat het hier inderdaad verwilderde planten betrof. Deze vindplaatsen om die reden dan ook zijn 189

4 planten niet ingetekend in fig. 1. In het doctoraalverslag van Van Staveren staat als vindplaats ook nog Rotterdam vermeld. Het bleek onmogelijk om hierover aanvullende literatuur in handen te krijgen. Doordat C. latifolia opvallend fraaie bloemen heeft en er uitziet ais een sierplant is het goed mogelijk dat dit in het verleden nu en dan geleid heeft tot het ontstaan van vooroordelen in de trant van: zulke mooie planten zullen hier wel niet echt wild zijn" (zie WESTHOFF C.S p. 79) te meer daar plantesoorten met een dergelijke habitus in Nederland in tegenstelling tot b.v. zuidelijker streken weinig talrijk zijn. C. latifolia wordt in Nederland vooral aangetroffen in bossen kreupel en hakhout op vochtige en beschaduwde plaatsen. Dit komt overeen met de indicatiewaarde die ELLENBERG (1974) deze soort toekent. Volgens hem groeit C. latifolia op plaatsen met schaduw of halfschaduw en een vochtige bovendien vaak basische stikstofrijke bodem. In Zeeland werd de soort onder deze condities aangetroffen echter niet in een bos of struweel maar in een vegetatie waarin soorten van het Arrhenatheretum domineren (SYKORA & SYKORAHENDRIKS 1973). Voor de nodige schaduw zorgden de aangeplante populieren en spontaan opgeschoten struiken van Prunus spinosa. Een vegetatieopname op deze plaats zag er als volgt uit: Oppervlakte: 25 m 2 Datum: Expositie dijkhelling Boomlaag: Struiklaag: Kruidlaag: Z/O Populus X canadensis Prunus spinosa Festuca rubra Erigeron acer +.1 Agrimonia eupatoria 2.1 fl Lotus corniculatus +.2 fl Trisetum flavescens 2.3 fl Rubus caesius +.1 Rumex acetosa 2.2 fl Hieracium pilosella +.2 fl Inula conyza (2.1 fl) Crataegus monogyna +.1 kpl Dianthus armeria 1.2 fl Carduus crispus H 1.1 Galium mollugo 1.2 fl Vicia sativa Achillea millefolium 1.12 fl Arenaria serpyllifolia +.2 Cerastium holosteoides 1.12 fl Crepis capillaris +.2 Atriplex patula +.1 fl Poa pratensis +.3 Campanulalatifolia +.1 fl Carlina vulgaris (H 1.1) Senecio erucifolius +.1 Wij hebben de in deze opname voorkomende soorten ingedeeld in oecologische groepen (ARNOLDS & VAN DER MEIJDEN 1976) en vervolgens het aandeel van elke groep in de opname bepaald; hierbij is de berekeningswijze volgens SCHWICKERATH (1931) (zie ook WESTHOFF & VAN DER MAAREL 1973) toegepast waarbij echter de waarde + als 05 is geteld. Een en ander leverde het volgende resultaat op: planten van bemeste graslanden op matig vochtige grond 51% planten van zomen op kalkhoudende lemige matig vochtige tot droge grond 19% planten van struwelen op matig vochtige tot droge voedselrijke grond 11% planten van graslanden op droge matig voedselrijke tot voedselrijke niet tot matig kalkhoudende zwak zure tot zwak basische grond 8% planten van ruigten op weinig betreden voedselrijke niethumeuzeof kalkrijke droge grond 4% van graslanden op droge matig voedselrijke kalkrijke of zinkhoudende neutrale tot basische grond 3% planten van bossen op jonge voedselrijke matig vochtige grond 1% 190

5 De standplaatsen van de in Nederland gevonden exemplaren van Campanula latifolia komen zeer goed overeen met de beschrijving van de groeiplaatsen in andere delen van het areaal ic. latifolia komt voor in bijna alle landenvan Europa in Perzië en in de westelijke Himalaya. Overal in zijn verspreidingsgebied wordt deze soort aangetroffen in bossen en in struwelen vaak op rivieroevers in bergweiden en in vegetaties met hoge overblijvende kruiden op matig vochtige tot vochtige voedselrijke losse humeuze lemige bodem (HAYEK et al. 1931; HEGI 1931; COSTE 1937; HERMANN 1956; BUTCHER 1961; CLAPHAM et al. 1962; OBERDORFER 1970; HESS et al. 1972; DE LANGHE et al. 1973;TUTIN et al. 1976). In Duitsland groeit C. latifolia o.m. in het Acerion Oberdorfer 1957 en in het Adenostylion BraunBlanquet In Rusland wordt de soort aangetroffen in gemengde loofnaaldbossen oeverbossen en hoge alpiene kruidenvegetaties (SHISHKINetal. 1957). Hetfeitdathet Breedbladig klokje in Engeland en Schotland tamelijk algemeen is en er een grote verspreiding heeft en tevens voorkomt in vrijwel geheel Denemarken en Duitsland maakt het aannemelijk dat ook Nederlandtot het areaal moet worden gerekend. Dat in België alleen de westelijke uitlopers van de Eifel als vindplaats voor Campanula latifolia worden genoemd (VAN ROMPAEY et al. 1972) kan een gevolg zijn van het feit dat ook in dit land de plant als verwilderd wordt beschouwd en daarom niet is opgenomen in de verspreidingskaart. Hoewel CLAPHAM et al. (1962) de standplaats beschrijven als: woods and hedgebanks" is het de tweede van ons opgevallen dat met name in het noorden van Engeland (d.w.z. ten zuiden van Schotland) C. latifolia veelvuldig groeit in grazige wegbermen die inzake hun bodemkwaliteit en vochthuishouding weliswaar overeenkomen met de betreffende parameters in het algemene oecologische beeld van de soort doch die nauwelijks of niet beschaduwd zijn. Vermoedelijk is dit te beschouwen als een effect van het meer oceanische klimaat in dit gebied m.a.w. als een voorbeeld van de wet der relatieve standplaatsconstantie van Walter (WALTER & STRAKA 1970; zie ook WESTHOFF & VAN DER MAAREL 1973 p. 656). Samenvattendmenen wij te mogen zeggen dat er alle reden is om aan te nemen dat Campanula latifolia hetzij een inheemse soort is die reeds in de oorspronkelijke vegetatie thuishoorde en als zodanig tegenover de hemerochoren gesteld kan worden hetzij als agriophyt beschouwd moet worden (SUKOPP ). Agriophyten zijn soorten die een vaste plaats hebben in de huidige potentieel natuurlijke vegetatie maar die in de oorspronkelijke vegetatie ontbraken. Het zijn soorten die zich door toedoen van de mens hebben gevestigd maar die getoond hebben zich in de concurrentie in schijnbaar natuurlijke landschappen te kunnen handhaven en die ook na het wegvallen van de menselijke invloed zouden blijven bestaan. Literatuur ABELEVEN H. A. J Vijfdelijstvan nieuwe indigenen die Januari 1894 in Nederland ontdekt na zijn. Ned. Kruidk. Arch. III 1 p ARNOLDS E. J. M. & R. VAN DER MEIJDEN Standaardlijst van de Nederlandse Flora. Rijksherbarium Leiden. BÖCHER W. et al The Flora of Greenland. Kopenhagen. BUTCHER W A new illustrated British Flora II. London. CLAPHAM A. R. et al Flora of the British Isles. Cambridge. 191

6 VAN COSTE H Flore descriptive et illustrée de la France de la Corse et des contrées limitrophes II. Paris. DOSTAL J Kvetena C.S.R. Praha. EEDEN F. W. VAN Lijst der Planten die in Nederlandsche Duinstreken gevonden zijn. Ned. Kruidk. Arch. II 1 p. 360A51. ELLENBERG H Zeigerwerte der Gefasspflanzen Mitteleuropas. Scr. Geobot. 9. Göttingen. FIORI A Nuova flora analitica d'italia II. Bologna. FLAHAULT CH Nouvelle flore colorée des Alpes et des Pyrénées Série I. Paris. HAAS E. J. M. DE & J. J. HOEVENAARS Ned. Kruidk. Arch. II 6 p Aanwinsten voor de flora van Maastricht en omstreken. HAYEK A. & FR. MARKGRAF Prodromus Florae peninsulae Balcanicae 2. Berlin. HEGI G Illustrierte Flora von Mitteleuropa VI. München. HEIMANS E. H. W. HEINSIUS & JAC. P. THYSSE Geïllustreerde Flora van Nederland ed. 20. Amsterdam. HERMANN F Flora von Nord und Mitteleuropa. Stuttgart. HESS H. E. et al Flora der Schweiz III. Basel. HEUKELS H Verslag omtrent nieuwe vindplaatsen van in Nederland zeldzame planten gevonden gedurende De Levende Natuur 4 p a. Tot dusverre bekende groeiplaatsen der tot de bijgenoemde planten. De Levende Natuur 5 p familiën behoorende 1901b. Verslagomtrent voor Nederland nieuwe vindplaatsen van zeldzame planten gevonden in De Levende Natuur 6 p Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in De Levende Natuur 22 p OOSTSTROOM Flora van Nederland ed. 18. Groningen. HULTÉN E Atlas of the distributionof vascular plants in N.W. Europe. Stockholm. HUTCHINSON J British wild flowers II. London. JANSEN M. T De flora oude van een buitenplaats in de Tielerwaard. Corr. bl. Rijksherbarium 5 p KLOOS A. W. & W. H. WACHTER Nieuwe vindplaatsen in Nederland van zeldzame plantensoorten in De Levende Natuur 38 p KOPS J. & F. W. VAN EEDEN Flora Batava XVIII pl Leiden. LAMARCK J. DE & A. DE CANDOLLE Flore francaise ou descriptions succinctes de toutes les plantes qui croissent naturellement France. Paris. en LANGHE J. E. DE et al Nouvelle flore de la Belgique du Grand Duché de Luxembourg du Nord de la France et des régions voisines Bruxelles. LID J Norsk og Svensk Flora. Oslo. OBERDORFER E Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Süddeutschland. Stuttgart. OOSTSTROOM S. J. VAN & J. MENNEMA Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland hoofdzakelijk in Gorteria 3 (9) p & TH. J. REICHGELT. Nieuwe vondsten van zeldzame planten in Nederland in De Levende Natuur 61 p & Nieuwe vondsten zeldzame van planten in Nederland hoofdzakelijk in Gorteria 2 (3) p OUDEMANS C. A. J. A In: Verslag van de vijf en twintigste jaarvergadering de Nederlandsche Botanische Ned. Kruidk. Arch. van Vereeniging. II 1 p PERRING F. H. & S. M. WALTERS Atlas of the British Flora. London. POSTHUMUS L In: Verslag van de van vierenzestigste vergadering de Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned. Kruidk. Arch. III p ROMPAEY E. VAN et al Atlas de la Flore Beige et Luxembourgeoise. Bruxelles. ROSTRUP E. et al Den Danske Flora. Kopenhagen. SCHWICKERATH M Die Gruppenabundanz (Gruppenmachtigkeit); ein Beitrag zur Begriffsbildung der Pflanzensoziologie. Bot. Jahrb. 64 p SHISHKIN B. K. et al Flora of the U.S.S.R XXIV. MosquaLeningrad. SIPKES C Adventiefplanten om Haarlem. De Levende Natuur 23 p SOEST J. L. VAN Flora van Arnhem II. Ned. Kruidk. Arch. 33 p

7 STAVEREN M. G. D. VAN Campanulaceae van Nederland. Verslag doctoraal onderwerp fotocopie. Rijksherbarium Leiden. SUKOPP H Neophyten in natürlichen Pflanzengesellschaften Mitteleuropas. Ber. der Deutschen Bot. Ges. LXXV 6 p Neophyten in natürlichen Pflanzengesellschaften Mitteleuropas. Ber. ü. d. Int. Symp. Stolzenau. Den Haag Der Einfluss des Menschen auf die Vegetation. Veg. XVII 16 p Wandel von Flora und Vegetation in Mitteleuropa unter dem Einfluss des Menschen. Ber. ü. Landwirtschaft 501 p SURINGAR W. F. R In: Verslag van de achtenvijftigste vergadering van de Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned. Kruidk. Arch. II 6 p (p ). SYKORA K. V. & C. M. P. SYKORAHENDRIKS De dijkvegetatie van ZuidBeveland. Intern Rapport afd. Geobotanie Nijmegen. & A phytosociological investigation of the dikes ofthe van Zak ZuidBeveland" the Netherlands. Kon. Ned. Acad. v. Wetensch. 80 (3) p TUTIN T. G. et al Flora Europaea IV. London. VUYCK L In: Verslag van de zesenzestigste vergadering der Nederlandsche Botanische Vereeniging. Ned. Kruidk. Arch. III 1 p (p. 568). WALTER H. & H. STRAKA Arealkunde; floristischhistorische Geobotanik. Stuttgart. WESTHOFF V Het Haagse Bos verjongd.toeristenkampioen 14 p et al Wilde Planten flora en vegetatie in onze natuurgebieden.amsterdam. & E. VAN DER MAAREL The BraunBlanquet Approach. In: Handbook of Vegetation Science V p. WEVER A. DE Lijst van wildgroeiendeen eenige gekweekte planten in ZuidLimburg X. Jaarb. Nat. Hist. Gen. Limburg p. 332 (p. 89). & H. J. CLAESSENS In: MaandelijkseVergaderingte Sittard op 24 juni j.1. Maandbl. Nat. Hist. Gen. Limburg 3 7. WILLKOMM M. & J. LANGE Prodromus Florae Hispanicae II. Stuttgart. Summary The authors report a new locality in the Netherlands (Zeeland) in which Campanula latifolia L. has been found. A description ofthe vegetationofthe site is given and the habitat is compared with the environments in whichthis species occurs in other countries ofeurope. A of the distributional map area was drawn according to the floras of the European countries. So far the species has been found several times in the Netherlands but botanists considered such occurrences as incidental escapes (cultivated plants running wild). The data about Dutch localities are analysed and it is demonstrated that the presumption (by the collector or by later interpreters) that the species on the locality would be running wild in a number ofcases does not hold. From the information obtained the conclusion is drawn that in the Netherlands Campanula latifolia is either (and probably) a native species or else an agriophyte (naturalized and completely adapted to native vegetation) but (apart from possible exceptions) not a species incidentallyrunning wild. 193