M. Ulpius Felix: Tongenaar en onderdaan van de keizer 1
|
|
- Sofie Claessens
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 M. Ulpius Felix: Tongenaar en onderdaan van de keizer 1 Dr. Robert Nouwen Het Romeinse Rijk had een ongelooflijk verscheiden bevolking: van de hoogste politieke leiders tot de nederigste slaaf en zowat alles daartussen: kooplieden, militairen, geneesheren, arbeiders, boeren, ondernemers, artiesten, gladiatoren Doorgaans gaat de aandacht van de geschiedschrijving uit naar de elite die het politieke, economische en socio-culturele verhaal schreef. Talrijke biografieën werden gewijd aan politici en keizers, aan hun vrouwen en raadgevers, soms aan hun beroemde slaven en vrijgelatenen. En ondertussen verdween de gewone man in de straat uit het zicht. Wie kent er bijvoorbeeld nog de familie van Victorius Victorinus in Namen, het kleine troetelslaafje Hipponicus, de Griekse vroedvrouw Pieris, de slavenhandelaar Aiacius of de herder Jucundus die aan de oever van de Main door een slaaf werd vermoord? Op zich is dat niet verwonderlijk. Altaar voor de kleine Hipponicus, het troetelslaafje van de gouverneursvrouw Grafmonumentje van Julia Pieris, een Griekse vroedvrouw in Trier Grafmonument voor de slavenhandelaar G. Aiacius in Keulen De traditionele literaire bronnen, waarop een goed deel van de moderne geschiedschrijving terugvalt, zijn net door de elite gecreëerd. Het gaat specifiek om de literatoren, de dichters en de historici die doorgaans zelf tot het establishment horen. Tijdens de regering van keizer Augustus bewoog de dichter Horatius zich in de kring van Maecenas en mocht de geschiedschrijver Titus Livius 1 Deze lezing werd gemaakt naar aanleiding van de presentatie van het boek De onderdanen van de keizer. 35 uitzonderlijke verhalen van unieke mensen (Davidsfonds, Leuven, 2014) op 16 april in het Gallo-Romeins Museum te Tongeren. In het boek vindt de lezer alle verdere basisinformatie rond deze tekst. 1
2 zich een goede vriend van de keizer noemen. Velleius Paterculus was dan weer een Romeinse senator. Tacitus bouwde een schitterende politieke loopbaan uit en bekleedde uiteindelijk het ambt van consul alvorens hij zich aan de geschiedschrijving wijdde. Voor de hedendaagse historicus is dat wat ontgoochelend. En zelfs wanneer sommige antieke auteurs het dagelijkse leven van gewone mensen schetsen, zoals Martialis en Juvenalis met veel bravoure hebben gedaan, dan nog zien wij Jan Modaal door de bril van een intellectuele elite. De particuliere levens van gewone mensen vallen dus tussen de mazen van het net. Nochtans zijn er duizenden bronnen die ons zo kort bij hen brengen dat zij bijna onze buren zouden kunnen zijn. Dat zijn de opschriften, de teksten die op duurzame materialen zoals steen, brons, keramiek enzovoort werden aangebracht. De studie van die opschriften noemt epigrafie. Sinds de regering van Keizer Augustus namen de epigrafische teksten ongelooflijk toe. Vijf eeuwen keizerrijk leverden circa driehonderdduizend inscripties op tegenover slechts drieduizend voor de republiek. Die opschriften werden en worden verzameld in grote epigrafische corpora, zoals het Corpus Inscriptionum Latinarum, die te vergelijken zijn met grote databanken. De inhoud van de teksten is divers: wetteksten, grafschriften, ereopschriften, wijdingen, diplomata militaria, mijlpalen enzovoort. Vaak zijn het officiële documenten die op publieke plaatsen via bronzen tabletten kenbaar werden gemaakt of opdrachten op een of ander monument met de bedoeling de herinnering aan een belangrijke gebeurtenis, een keizer of een geldschieter te bewaren. De ereopschriften op de bases van standbeelden of ruiterbeelden van vooraanstaanden in de provinciesteden schetsen de loopbanen van de geëerden. Daarnaast heb je die duizenden wijdingen aan de talrijke Romeinse en inheemse goden die een kleine inkijk geven in de bekommernissen en verzuchtingen van de mensen en die ondertussen een beetje vertellen over al die onbekende rijke en minder rijke lieden. De uitgesproken leveranciers van talloze levensverhalen zijn de grafmonumenten en de grafaltaren met hun opschriften, portretten en taferelen uit het dagelijkse leven. Zij vertellen aan de aandachtige toeschouwer veel meer over de geëerde of de overledene dan enkel datgene wat er te lezen staat. Bovendien hebben zij het grote voordeel dat zij rechtstreeks uit de oudheid tot ons zijn gekomen, dat zij getuigen zijn van hun eigen tijd. Zij werden gebouwd en opgericht op de vaak uitgestrekte grafvelden aan weerszijden van de invalswegen van de steden en de nederzettingen en spraken de voorbijganger aan: Ave viator. Een enkele keer staan ze, zoals de Haspengouwse tumuli, geïsoleerd in het landschap. Soms zijn ze monumentaal, veel vaker echter erg bescheiden, maar steeds zijn ze, net als de wijdingen aan de goden, de vertaling van de maatschappelijke positie die de overledene of de oprichter bekleedde. Voor de passant creëert het aanschouwen van die monumenten een heel verhaal dat wij nauwelijks nog tot leven kunnen wekken. Het waren zeker geen samenhangende verhalen, wel losse grepen uit het rijke en roerige dagelijkse leven. Voor de onoplettende lezer geeft dat een gerust gevoel. Omdat al die teksten ogenschijnlijk lukraak tot ons zijn gekomen, ontvingen zij met het verstrijken van de tijd een sluier van neutraliteit. Maar tegenover de duizenden grafmonumenten staan miljoenen graven zonder grafschrift. Sterven was een dure zaak wanneer men op een plechtigheid en een mooi graf met een poëtische tekst stond. Vele mensen waren te arm of hadden gewoon de pech dat hun graf in de loop der eeuwen verloren ging. Vergeten wij tenslotte niet: hoe hoger iemand op de sociale ladder stond, hoe groter de kans dat zijn gedenkschrift de verwoestende geschiedenis overleefde. De opschriften onthullen de naam van de geëerde, van de oprichter of van de overledene, geregeld ook de namen van de vaders, van de moeders, van kinderen, van vrijgelatenen en slaven. Maar de onomastiek of naamkunde toont aan dat achter een naam veel meer schuilgaat. Omdat namen vaak 2
3 sterk volksgebonden zijn, vertellen zij iets over de herkomst of de afstamming van individuele personen. Al die namen samen verschaffen op hun beurt informatie over de verspreiding en de mobiliteit van een bevolking. Namen schenken niet alleen informatie over de herkomst en/of afstamming van personen, maar zijn in de Romeinse tijd ook de getuigenis van de status van een persoon. De tria nomina geven op de eerste plaats aan dat de drager het Romeinse burgerrecht bezat. Talrijke personen, waaronder nogal wat ridderofficieren in het Romeinse leger, droegen bovendien een keizerlijk nomen gentilicium. Dat betekent dat zij zelf, hun ouders of hun (voor- )ouders het burgerrecht van een keizer hadden ontvangen. Naast de naam vermelden de opschriften soms de leeftijd, de streek van afkomst, het beroep enzovoort van de betrokken persoon. Een enkele maal werd er een mooi vers aan toegevoegd of een bijzondere levenswijsheid. En zo vertellen de mensen hoe zij zichzelf zagen, hoe zij wensten dat andere mensen hen zouden herinneren. Het gaat om duizenden inscripties van personen voor wie de antieke literatoren en biografen geen aandacht hadden. In tegenstelling tot de literaire en historische teksten, die werden geschreven door een intellectuele elite, vertolken de talrijke epigrafische teksten de levens en de liefdes van mannen en vrouwen van alle leeftijden uit zowat alle lagen van de bevolking. Hoewel! Vaak zijn de opschriften niet meer dan losse flarden waarvan wij amper weten hoe wij ze moeten samenbrengen. Al die geïsoleerde teksten en tekstfragmenten vormen een groot doolhof van talloze levensverhalen. Ongetwijfeld stellen velen zich de vraag wat dan het nut is van al die particuliere levensverhalen. Hier helpt de specifieke benadering die de historici hebben ontwikkeld om in dat doolhof van versnipperde bronnen een weg te vinden, met name de prosopografie. Terwijl een biografie de levensloop van een individu op een levendige wijze schetst, wordt in een prosopografie een zakelijk en nauwkeurig geordend overzicht geboden van alle gegevens die van een welbepaalde persoon zijn gekend. Hoewel dat voor menig lezer ongetwijfeld wat weg heeft van een wie is wie in de antieke oudheid, ontplooien zich dankzij dergelijke prosopografische repertoria de verschillende sociale groepen in de (Gallo-)Romeinse maatschappij in al hun diversiteit. Het feit dat dankzij de informatica en het internet grote databanken kunnen worden ontsloten en opschriften gemakkelijker met elkaar kunnen worden gecombineerd en geconfronteerd, betekent een niet te overschatten stap voorwaarts. Kleine stukjes van een enorme puzzel worden op die manier samengebracht. Maar, die prosopografische methode is slechts het voorbereidende werk om te komen tot een historische synthese. En zo schenken al die opschriften ons de mogelijkheid om een gefundeerd inzicht te krijgen in de (Gallo-)Romeinse samenleving. Ook in de noordelijke provincies van het Romeinse Rijk ontplooien de epigrafische teksten de rijke schakeringen van het dagelijkse leven. Het is vooral een stedelijk fenomeen. In Keulen alleen al werden meer dan 600 opschriften geïnventariseerd. Dit boek handelt over slechts 35 mensen uit de duizenden. Het zijn de onderdanen van de keizer, Romeinse burgers in de lokale politiek, welgestelde ondernemers, bankiers, handelaars en ambachtslieden, slavendrijvers en slaven, landbouwers en veehoeders, soldaten en legerartsen, moeders en kleine kinderen in een mannenwereld die ons hun levens vooral via grafschriften hebben nagelaten. Allemaal vertellen zij krachtige en opmerkelijke verhalen over beroep en werk, over vreugde en droefenis, over liefde en kilheid, over ziekte en dood. En hoewel velen van autochtone afkomst waren, toch was hun levensstijl Romeins of ten minste van de Romeinse cultuur doordrongen. 3
4 M. Ulpius Felix: een gladiator uit Tongeren treedt op in Rome Laat ons er één voorbeeld uitpikken: M. Ulpius Felix. Toeristen in Rome zijn doorgaans gefascineerd door het Colosseum, het Amphitheatrum Flavium. De publieke ruimte rond het reusachtige amfitheater is iedere mooie zondag tegelijk een favoriete verzamelplaats voor talrijke Romeinen die er zelf graag een gezellige namiddag doorbrengen. Het is er steeds een grote drukte. De Ludus Magnus, de gladiatorenkazerne die in de schaduw van het Colosseum lag, krijgt echter nauwelijks aandacht. De restanten, die de structuur duidelijk weergeven, liggen er wat desolaat bij. Hun relatie met het imposante Colosseum aan de overzijde van de drukke straat ontgaat de toeristen die er onachtzaam langs wandelen. Misschien heeft M. Ulpius Felix zich hier weleens voor de strijd opgewarmd, zenuwachtig en geconcentreerd, voordat hij in het Colosseum zijn tegenstrever tegemoet trad. Ieder optreden kon het laatste zijn. Het grafschrift op zijn urne, die bewaard wordt in de Galleria Colonna in Rome, ging als volgt: Diis Manibus / M(arci) Ulpi Felicis Mirmillonis / veterani vixit ann(is) XXXXV / natione Tunger / Ulpia Syntyche liberta coniugi / suo dulcissimo bene merenti / et Iustus filius / fecerunt. Aan de goden en de geesten van het hiernamaals. Marcus Ulpius Felix, Gallisch zwaardvechter, veteraan, 45 jaar oud, Tunger van afkomst. De vrijgelatene Ulpia Syntyche heeft het laten maken voor haar allerliefste echtgenoot die het wel verdiende, samen met hun zoon Iustus. 4
5 Marcus Ulpius Felix droeg de tria nomina. Hij bezat dus het Romeinse burgerrecht. Zijn praenomen Marcus en zijn nomen gentilicium Ulpius zijn dezelfde als die van keizer Marcus Ulpius Nerva Traianus Augustus. Dat toont aan dat hij zijn burgerrecht van de keizer zelf heeft ontvangen. Marcus Ulpius Felix leefde dus tijdens de tweede helft van de 1ste eeuw n.c. Volgens zijn grafschrift was hij een Tunger van afkomst. Marcus Ulpius Felix was een gladiator. De Romeinse gladiatoren waren professionals. Zij werden in de gladiatorenscholen getraind om de tegenstander op een zo spectaculair mogelijke wijze uit te schakelen. Iedere gladiator had zijn wapen, zijn specialiteit: eques (ruiter), essedarius (wagenstrijder), hoplomachus (zwaarbewapend zwaardvechter), retiarius (netvechter), sagitarius (boogschutter), Thraex (Thraciër) enzovoort. M. Ulpius Felix was een murmillo. De murmillones waren zwaardvechters die aanvankelijk volgens Festus Galli werden genoemd. De laatste term refereert aan de Gallische krijgsgevangenen die tijdens campagnes allerhande eerst in Gallia en later ook Germania werden gevangengenomen. Op de punt van de Gallische helm droegen zij als versiering een vis, de murma. De typisch Gallische bewapening bestond uit een helm met een hoge kam waarvan het gezichtsveld werd ingeperkt door vooruitstekende randen, een rechthoekig schild en een kort recht zwaard. Zij hadden geen verdere bepantsering. Hun tegenstanders in de arena waren voornamelijk de retiarius en de Thraex. Ook op de sculptuur uit de Plankstraat in Maastricht staan twee murmillones in actie. De bewapening van de murmillo leende zich niet voor snelle gevechten. Daarvoor waren schild en helm te zwaar. Deze gladiatoren brachten spektakel met zware en brute gevechten waarbij zij eerder vertrouwden op hun kracht en uithouding dan op hun wendbaarheid. Door de aard van hun bewapening waren murmillones doorgaans stevige en sterk gespierde mannen met brede schouders. De mooiste gevechten waren diegene die tot de uitputting werden gestreden, die daardoor de beslissing over leven en dood in handen van het publiek legden. Talrijke afbeeldingen op lampen, vaatwerk, schilderingen en mozaïeken geven dat moment weer. Men genoot er van een man te zien sterven, zeker wanneer men zelf over leven en dood kon beslissen. M. Ulpius Felix verbleef zoals de andere gladiatoren in een van de gladiatorenscholen (ludi) die onder leiding stonden van een gladiatorenbaas (lanista). Die was eigenaar van de gladiatoren en verhuurde ze voor gevechten. De gladiatorenscholen in Rome waren echter eigendom van de keizer. De Ludus Magnus langs het Colosseum was de grootste keizerlijke gladiatorenkazerne van Rome, waar bij momenten tot tweeduizend gladiatoren verbleven en trainden. Er waren nog drie andere gladiatorenscholen in Rome die allemaal vlak bij het Colosseum lagen, maar waarvan de exacte locatie niet gekend is: de Ludus Dacicus, de Ludus Gallicus en de Ludus Matutinus. Die laatste was gespecialiseerd in de opleiding van wilde-dierenvechters. In tegenstelling tot de gladiatorenscholen buiten Rome stonden ze onder leiding van procuratores ducenarii, keizerlijke beambten met een jaarsalaris van sestertiën. Deze procuratores hadden de dagelijkse leiding over de school en gaven adviezen aan de organisatoren van gladiatorenspelen. De gladiatoren voor de zware en brute gevechten zoals de Samnieten, de Galliërs of de murmillones en de Thrakiërs werden speciaal getraind in de Ludus Gallicus. Het was de kleinste van de gladiatorenscholen. Het centrum van iedere gladiatorenschool in Rome was een arena, vergelijkbaar met die van het Colosseum, maar uiteraard veel kleiner. De Ludus Magnus bijvoorbeeld bood plaats aan drieduizend bezoekers. Veel inwoners van Rome gingen in deze arena s naar de gladiatoren kijken wanneer er in het Colosseum geen spelen geprogrammeerd stonden. Het is goed mogelijk dat M. Ulpius Felix in de Ludus Gallicus verbleef zolang hij gladiator was. Hij woonde er in een kleine cel en trainde er dagelijks onder leiding 5
6 van een gespecialiseerde oefenmeester (doctor). Voor de trainingen gebruikte hij houten wapens. Het was een stressvolle omgeving, zeker voor de mindere strijders, vervuld van de angst voor een vroege dood in de arena. Talrijke mannen konden niet om met die angst een zelfmoorden waren geen uitzondering. Gladiatoren waren uit alle windstreken afkomstig. Doorgaans waren zij krijgsgevangenen of zware misdadigers. Na verloop van tijd kwam daar nog een derde groep van gladiatoren bij, met name de vrijwilligers. Dat waren vrijgeboren mannen, die uit eigen beweging kozen voor een risicovolle carrière als gladiator. Het grafschrift van M. Ulpius Felix vermeldt dat hij een Tunger van geboorte is. Hoe is hij in Rome verzeild en een gladiator geworden? Was hij een krijgsgevangene? Op zich is dat niet onmogelijk. In 70 n.c. vond de grote Batavenrevolte onder leiding van Julius Civilis plaats. Ook Tungri waren hierin actief betrokken. Onder meer vermeldt Tacitus dat vooraanstaande Tungri aan een samenkomst van rebellen in Keulen deelnamen. Archeologisch onderzoek wees uit dat Tongeren in die periode zwaar werd getroffen door branden en plunderingen. Petilius Cerialis wist die rebellie echter te breken en de Bataven met hun bondgenoten te verslaan. Onder de krijgsgevangenen waren er naast een reeks getrainde vechtjassen die geschikt waren om onmiddellijk in Rome als gladiator op te treden ongetwijfeld ook jongens die voor die professie het beste lieten verhopen. Zo veronderstelt men dat een zekere Urbicus slechts vijftien jaar oud was toen hij zijn eerste kamp in de arena van Milaan vocht. Indien M. Ulpius Felix als knaap naar Rome werd gedeporteerd, dan moet hij bij het aantreden van keizer Traianus in 98 n.c. circa veertig jaar zijn geweest. Gelet op zijn naam ontving hij na talloze gevechten in de arena zijn vrijheid van deze keizer. Of was M. Ulpius Felix eerder een oud-militair, een onverschrokken avonturier die na zijn eervolle ontslag uit het leger in de arena het fortuin zocht? De Romeinen rekruteerden in het bestuursdistrict van de Tungri tijdens het laatste kwart van de 1ste eeuw n.c. nog actief soldaten voor de hulptroepen. Die mannen brachten twintig of meer jaar door in het leger, doorgaans in de ala I Tungrorum Frontoniana of in een van de cohortes Tungrorum. Wanneer zij terugkeerden in de burgermaatschappij, wisten zij vaak niet wat aanvangen. Ondertussen nam in de loop van de 1ste eeuw n.c. het aantal contractgladiatoren sterk toe. De motieven van deze vrijwilligers waren sterk uiteenlopend, waarbij hun sociale herkomst een belangrijke rol speelde. De meesten waren van lage komaf en sloten doorgaans een contract voor de duur van vijf jaar met een lanista. Hierin werden de voorwaarden en de verloning vastgelegd. Het leven in een gladiatorenschool was bikkelhard, maar bood paradoxaal genoeg heel soms ook een kans op een betere toekomst. In Rome vochten de gladiatoren gemiddeld een- tot tweemaal per jaar. In de provincies was dat meer. Als je er verder mee rekening houdt dat verlies niet noodzakelijk gelijkstond met de dood, dan gaf hen dat toch enig perspectief om een dergelijk avontuur te overleven. Spanning en sensatie, maar ook de roem en de verdiensten zullen bij de contractgladiatoren ongetwijfeld een rol hebben gespeeld. Een succesvol gladiator was een ster in Rome, verafgood door het publiek, bijzonder geliefd door talrijke vrouwen op wie zij een sterke aantrekkingskracht uitoefenden. Een succesvolle gladiator hield aan iedere overwinning bovendien een percentage van het prijzengeld over en kon op die wijze soms een zekere welstand opbouwen. In een ruwe samenleving waarin armoede eerder regel dan uitzondering was, speelden die verdiensten ongetwijfeld voor veel vrijwilligers een belangrijke rol. 6
7 Bovendien mochten de gladiatoren een vrouw hebben en kinderen krijgen en zelfs hun eigen slaven bezitten. Dat was uiteraard slechts voor een kleine minderheid weggelegd, gewoon al omdat de meesten er niet de financiële middelen voor hadden. M. Ulpius Felix was gehuwd met de vrijgelatene Ulpia Syntyche. Zij was een Griekse en had haar vrijheid ook van keizer Traianus ontvangen. Zij hadden samen een zoon Iustus. Zijn naam is van Romeins mediterrane herkomst. Het is echter niet duidelijk of hij die relatie na zijn actieve gladiatorenleven is aangegaan. De grafschriften illustreren in ieder geval dat het leven in een gladiatorenkazerne, tenminste voor een aantal onder hen, niet zo strikt was als vaak wordt aangenomen. En oud-militairen bijvoorbeeld, die al vaak met geweld waren geconfronteerd en het burgerleven te saai vonden, konden allicht onder dergelijke omstandigheden leven. Om het leven enigszins draaglijk te maken, organiseerden zij zich trouwens in collegia, in corporaties van arenarii of artiesten van de arena, net zoals de ambachtslieden. Dat gebeurde niet alleen in Rome, maar ook in de provinciesteden. In 1818 werd in de arena van Trier een kalkstenen altaar gevonden met de volgende tekst: In h(onorem) d(omus) [d(ivinae) (et)] / genio are[na]/riorum con/sistentium / col(oniae) Aug(ustae) Tre(verorum) / Axsilius Av/itus sive Sa/cruna / d(ono) d(edit) Ter ere van het goddelijke (= keizerlijke) huis en de genius van de artiesten van de arena die in Trier in een gilde verenigd zijn. Axilius Avitus, genoemd Sacruna, heeft het als wijgave geschonken. Het altaar werd opgericht door een zekere Axilius Avitus, bijgenaamd Sacruna, die het wijdde aan het keizerlijke huis en de genius van de artiesten van de arena. Het altaar geeft een mooie illustratie van hoe de gladiatoren zich onder de hoede van een godheid of een genius verzamelden. Doorgaans vermeldden de grafschriften ook het aantal gevechten dat de gladiator heeft geleverd en het aantal overwinningen dat hij heeft behaald. De Syrische gladiator Flamma, die in een van de Siciliaanse arena s 34 maal heeft gevochten, behaalde 21 overwinningen en verloor 4 maal. 9 maal eindigde het gevecht onbeslist. Bij M. Ulpius Felix is dat niet het geval. Wel geeft het grafschrift aan dat hij een veteraan was, wat wil zeggen dat hij zijn eerste gevecht overleefd heeft, en dat hij op 45- jarige leeftijd is gestorven. Dat is voor een gladiator een opmerkelijk hoge leeftijd. De gemiddeld geregistreerde leeftijd van gladiatoren schommelde rond de 25 jaar. Gladiatoren van boven de 30 waren sterk in de minderheid. De kans dat een gladiator zijn pensioen haalde, was gering. Tijdens de 1ste eeuw n.c. ging een gemiddelde gladiator een tiental gevechten mee. Niet iedere gladiator stierf in de arena bij een verloren gevecht. Tijdens de 1ste eeuw n.c. was dat vermoedelijk 10%. Vanaf de 2de eeuw, toen het publiek sneller om bloed schreeuwde, overleefden de meesten nog slechts een vijftal gevechten. De dorst van het publiek naar bloed was onverbiddelijk. Het waren enkel de echte kampioenen die twintig, dertig of meer kampen overleefden. Was de Tunger M. Ulpius Felix zo n gladiator of was hij als oud-militair eerder laat in de stiel gestapt? Het is jammer genoeg niet mogelijk dat uit zijn grafschrift op te maken. Een zaak was zowel voor gladiatoren als voor militairen hetzelfde: buiten de kazerne waren hun kansen beperkt. Doorgaans was er maar een ding waarin zij werkelijk goed waren en dat was vechten. In de periode dat M. Ulpius Felix vermoedelijk optrad in Rome, werden in het Colosseum grootse spektakels georganiseerd. De keizers zagen in de gladiatorenspelen een uitmuntend propagandamiddel en spaarden kosten noch moeite om het volk te vermaken. Spoedig waren zij 7
8 verweven met de cultus van de keizer. In zijn Res Gestae schreef keizer Augustus dat hij in totaal achtmaal gladiatorenspelen organiseerde tijdens dewelke circa tienduizend man op leven en dood tegen elkaar streden. Volgens Suetonius waren de uitvoeringen van Augustus onovertroffen. In 70 n.c. gaf Vespasianus de opdracht voor de bouw van het Amphitheatrum Flavium, later het Colosseum genoemd. Bij de inwijding van het Colosseum tien jaar later organiseerde Titus de grootse spektakels ooit. Liefst honderd dagen duurden de spelen. Ter gelegenheid van de inhuldiging van het Colosseum schreef Martialis zijn Liber Spectaculorum. Het bloed van honderden mannen werd geplengd. De shows werden almaar groter, met steeds meer dieren en meer gladiatoren. In 107 n.c. overtroffen de bloedspelen van keizer Trajanus die van Titus. Trajanus was een militair in hart en nieren en zijn overwinningen tegen Decebalus tijdens de Dacische oorlogen moesten op passende wijze worden gevierd. 123 dagen duurden de spektakels waarin gladiatoren streden. Tijdens de dierenjachten, de showexecuties en de gladiatorengevechten verloren minstens 5000 mensen het leven, merendeels slaven en misdadigers. Gedurende deze grote gladiatorenspelen kwamen sommige vechters vaker in actie. De kans is reëel dat M. Ulpius Felix tijdens de spelen van Trajanus ook meermaals heeft gestreden. De Thraex M. Antonius Exochus trad tijdens de negen dagen durende spelen ter ere van de overwinningen van de pas overleden keizer Trajanus een tiental jaren later minstens driemaal in het strijdperk. De keizer en de toeschouwers konden die moed en volharding waarderen en beloonden de overlevenden na afloop van de show met de vrijheid. Betekende dat de vrijheid voor M. Ulpius Felix die ondertussen al een oude gladiator was en zijn vrouw Ulpia Syntyche? Ligt hier de reden voor zijn naam Marcus Ulpius, de namen die ook Marcus Ulpius Nerva Traianus Augustus droeg? In ieder geval heeft M. Ulpius Felix werkelijk geluk gehad. Echte gladiatoren werden niet oud. Maar M. Ulpius Felix werd er wel 45! Hij was bovendien een succesvol gladiator, een ster van de arena. Zijn grafschrift bewijst dat. Hij had zijn vrijheid in het strijdperk herwonnen. Hij had voldoende verdiend om zijn naam via een grafschrift op een mooie urne te laten vereeuwigen. 8
De onderdanen van de keizer
De onderdanen van de keizer 35 uitzonderlijke verhalen van unieke mensen Robert Nouwen De onderdanen van de Keizer def.indd 2-3 3/03/14 09:27 inhoud Inleiding 7 Nouwen, Robert De onderdanen van de keizer.
Nadere informatieRomeinen. Romeinen. Germanen
Romeinen Romeinen Grieken en Romeinen lijken op elkaar qua levensstijl. Het Romeinse rijk is ontstaan in Rome (753 v. Chr.). De Romeinen kwamen 50 v. Chr. naar Nederland. De Romeinen hebben het Latijns
Nadere informatieGladiatoren: helden in het oude Rome
Gladiatoren: helden in het oude Rome In onze populaire cultuur kregen we de afgelopen jaren al meermaals te maken met de Romeinse gladiatoren. Denk maar aan Ridley Scotts kaskraker Gladiator of de televisiereeks
Nadere informatie1 Belangrijk in deze periode
1 Belangrijk in deze periode De Romeinen en de Grieken zijn in hun tijd twee machtige volkeren. Ze hebben beiden zaken bedacht en uitgevoerd die ook nu voor ons eigen, hedendaagse leven belangrijk zijn.
Nadere informatieWerkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme
Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk door een scholier 1970 woorden 12 oktober 2005 6,7 72 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag: Hoe beschrijven en verklaren we
Nadere informatieVoorwoord. Rome en de Romeinen
Voorwoord Rome en de Romeinen Dit verhaal speelt in Rome, ongeveer 2000 jaar geleden. Rome was toen een rijke stad, met prachtige gebouwen. Zoals paleizen voor de keizers, voor de Senaat en voor de grote
Nadere informatieInhoud: Geschiedenis Bouw Toerisme Arco di Constantino Weetjes
Inhoud: Geschiedenis Bouw Toerisme Arco di Constantino Weetjes geschiedenis Vespasianus' amfitheater was het beroemdste in de Romeinse wereld. Het werd bekend als Amphitheatrum Flavium - afgeleid van Flavius,
Nadere informatie5,7. Gladiatoren. Werkstuk door een scholier 1425 woorden 2 april keer beoordeeld. Inleiding
Werkstuk door een scholier 1425 woorden 2 april 2002 5,7 223 keer beoordeeld Vak KCV Inleiding De opdracht was om een werkstuk te maken over iets wat te maken had met de klassieke oudheid. De opdracht
Nadere informatieSamenvatting door O woorden 29 juni keer beoordeeld. Geschiedenis. De Romeinen
Samenvatting door O. 1213 woorden 29 juni 2016 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis De Romeinen Haroon Inhoud Inleiding Het ontstaan van Rome Het Romeinse Rijk Het Romeinse Leven Wapens & Kleding Religie
Nadere informatie* = Hallo in het Latijn (de taal van de Romeinen). Het Romeinse Rijk
Grieken en Romeinen LES 2 DE ROMEINEN JE LEERT hoe het Romeinse leger werkt; dat wegen belangrijk zijn voor de Romeinen; hoe Romeinen wonen. 5000 jaar * = Hallo in het Latijn (de taal van de Romeinen).
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Romeinen
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5 De Ro Samenvatting door S. 1180 woorden 29 maart 2016 6,4 11 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Hoofdstuk 5 De Ro Paragraaf 1 t/m 7 1 Van dorp
Nadere informatieDe Romeinen. Wie waren de Romeinen?
De Romeinen Wie waren de Romeinen? Lang voor de Romeinen naar ons land kwamen, woonden ze in een kleine staat rond de stad Rome. Vanaf 500 voor Christus begonnen de Romeinen met gebiedsuitbreiding. Als
Nadere informatieRomeinen 1/6. Ze vroegen overal belasting en werden zo ook steeds rijker.
Romeinen Rome was één van de vele volken in Italië. Op een gegeven moment wisten ze de baas te worden over hun buurlandje. Ze voegden de soldaten bij hun eigen leger en waren dus weer sterker! Ze trainden
Nadere informatieLimburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon. les 1: Wie waren de graven van Loon
Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon les 1: Wie waren de graven van Loon Na deze les kan je de geschiedenis van het graafschap Loon aanduiden op je tijdbalk; kan je informatie opzoeken
Nadere informatieToetsvragen Geschiedenis Toelatingstoets Pabo. Tijdvak 1 Toetsvragen
Tijdvak 1 Toetsvragen 1 De meeste kennis over de periode waarin de eerste mensen leefden, komt van archeologen. Wat houdt het werk van archeologen in? A Zij bestuderen de verschillende theorieën over de
Nadere informatieeen zee Sparta Sparta is een stad in Griekenland. Rond 600 voor Christus waren de steden in
Werkblad 9 Ω Grieken en Romeinen Ω Les : Grieken: goden en mensen Sparta Sparta is een stad in Griekenland. Rond 600 voor Christus waren de steden in Griekenland heel belangrijk. Ze werden stadstaten genoemd.
Nadere informatieSituering in tijd en ruimte
Situering in tijd en ruimte Rome groeide tussen 753 v.c. en 476 uit tot een echt wereldrijk. Binnen deze tijdspanne kunnen we drie periodes onderscheiden: Rome als koninkrijk, als republiek en tenslotte
Nadere informatieSPQR & GLADIATOREN, Museum Het Valkhof HELDEN VAN HET COLOSSEUM. Museumopdrachten bij SPQR Latijn Thema 2 ROUTE 2
SPQR & GLADIATOREN, HELDEN VAN HET COLOSSEUM Museum Het Valkhof Museumopdrachten bij SPQR Latijn Thema 2 ROUTE 2 Uitgeverij Staal & Roeland i.s.m. Museum Het Valkhof Antoinette van Duijn - september 2016
Nadere informatieProject Prehistorie, Grieken en Romeinen ABC
Project Prehistorie, Grieken en Romeinen ABC Week 1ABC: Algemeen Info: Prehistorie De geschiedenis in Nederland begint al heel lang geleden. Lang voordat de Romeinen in Nederland kwamen, waren er al mensen.
Nadere informatieWerkboekje. Gemaakt door: Jenny Smetsers Esther Ikink Daniëlla Theuws
Werkboekje Gemaakt door: Jenny Smetsers Esther Ikink Daniëlla Theuws 1 Werkblad 1. Inleidende les. Wat is vrijheid? Wat betekent vrijheid voor jou? Heb jij vrijheid in je leven? Leg je antwoord uit. Leeft
Nadere informatieOp de vlucht. Oorlogsverhalen uit Geluwe en Gooik. Frans Peetermans. Een uitgave van de Heemkundige Kring van Gooik
Op de vlucht Oorlogsverhalen uit Geluwe en Gooik Frans Peetermans Een uitgave van de Heemkundige Kring van Gooik Op de vlucht - Oorlogsverhalen uit Geluwe en Gooik Frans Peetermans Uitgave van de Heemkundige
Nadere informatieDe opkomst van het christendom
De opkomst van het christendom Goden in het Romeinse Rijk Net als de Egyptenaren, Grieken en Germanen geloofden de Romeinen in veel goden. Apollo De belangrijkste waren de staatsgoden zoals Jupiter en
Nadere informatieUitvaart voorbede Voorbeeld 1.
Uitvaart voorbede Voorganger: Genadige en barmhartige God. U ziet ons hier bijeen in ons verdriet rond het sterven van N. Hij / zij was één van ons, wij zullen hem / haar missen. Geef ons de kracht samen
Nadere informatieDe renaissance!! Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis.!
De renaissance Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis. Deze term betekent letterlijk de wedergeboorte, en is een kunststroming uit
Nadere informatie3e Statie: Jezus valt voor de 1e maal onder het kruis.
1e Statie: Jezus wordt ter dood veroordeeld. De eerste plaats waar Jezus stil stond op de kruisweg, was het paleis van de Romeinse landvoogd Pontius Pilatus. De joodse leiders wilden Jezus uit de weg ruimen.
Nadere informatieHC zd. 22 nr. 32. dia 1
HC zd. 22 nr. 32 een spannend onderwerp als dit niet waar is, valt alles duigen of zoals Paulus het zegt in 1 Kor. 15 : 19 als wij alleen voor dit leven op Christus hopen zijn wij de beklagenswaardigste
Nadere informatieGODS GEZIN. Studielessen voor 4-7 jarigen
GODS GEZIN Studielessen voor 4-7 jarigen 2003 Geschreven door Beryl Voorhoeve en Judith Maarsen Oorspronkelijk bedoeld voor studie in kleine groepen in de Levend Evangelie Gemeente Gebruikte Bijbelvertaling
Nadere informatieMaak hier de gaatjes voor in je multomap. Leerlingenboekje WELKOM BIJ DE ROMEINEN. Dit boekje is van
Maak hier de gaatjes voor in je multomap Leerlingenboekje WELKOM BIJ DE ROMEINEN _ Dit boekje is van Welkom bij de Romeinen! In Welkom bij de Romeinen maak je kennis met het Romeinse leven. Je zult merken
Nadere informatieNaam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt
Naam: DE GOUDEN EEUW en Rembrandt De Gouden Eeuw duurde niet precies honderd jaar. Hij begon aan het eind van de 16de eeuw, beleefde zijn hoogtepunt rond 1675 en was in de 18de eeuw voorbij. De Gouden
Nadere informatieArcheologie. Dit werkstuk is gemaakt door: Lonneke Surstedt.
Archeologie Dit werkstuk is gemaakt door: Lonneke Surstedt. Inhoudsopgave Wat is een archeoloog? Bekende archeologen. Opleiding. Soorten archeologen. Tempel van Empel. Opgravingen. Mijn buurman. 1 Wat
Nadere informatieGeschiedenis hoofdstuk 3
Geschiedenis hoofdstuk 3 Romeinse rijk 500 v Christus 500 na Christus Rome de eeuwige stad : deze stad bestaat al eeuwenlang. De tijdlijn Het Romeinse rijk begint 500v Chr. En eindigt 500 na Christus.
Nadere informatieOver het toneelstuk Gijsbrecht van Amstel
Voorwoord Gijsbrecht van Amstel leefde rond 1300. Hij was de belangrijkste man van de stad Amsterdam in die tijd. Gijsbrecht was geliefd bij de bevolking van Amsterdam, maar hij had ook veel vijanden.
Nadere informatieDagboek Sebastiaan Matte
Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen
Nadere informatieIn het oude Rome De stad Rome
In het oude Rome De stad Rome In het oude Rome De stad Rome is héél oud. De stad bestaat al meer dan tweeduizend jaar. Rome was de hoofdstad van het grote Romeinse rijk. De mensen die naar Rome kwamen,
Nadere informatieweetje weetje weetje weetje weetje weetje weetje
Een processie is een godsdienstige plechtigheid in de vorm van een optocht van geestelijken en gelovigen. Een processie zorgt voor een gevoel van samen horen omdat ze mensen verenigt. 1 4 Rond Sint-Macharius
Nadere informatieOntdekking. Dorestad teruggevonden
Dorestad teruggevonden Ontdekking Het vroegmiddeleeuwse Dorestad verdween na de negende eeuw van de kaart. Pas rond 1840 werd de stad teruggevonden, bij toeval. Kort daarna deed het RMO opgravingen en
Nadere informatieBij les 1: Werkblad 1a, bij ansicht 1 (Groeten uit Fletio)
Bij les 1: Werkblad 1a, bij ansicht 1 (Groeten uit Fletio) Opdracht 1 Op jullie ansichtkaart heeft Sem een tekst geschreven over de Romeinen. Sommige dingen kloppen niet. Overleg met je groepje. Zet achter
Nadere informatieLES6. De wegloper belonen. Sabbat. Zondag Lees Lees 'De wegloper. Teken Teken een gympie en. Leer Begin met het uit je hoofd
De wegloper belonen Sabbat Lees Lees Filemon 1 alvast door. Heb je er ooit over nagedacht van huis weg te lopen? Hoe zou dat zijn? Waar zou je naar toe gaan? Wat zou je kunnen doen? Onesimus bevond zich
Nadere informatieDeel 5: Romeinse Rijk Project: Bij de Gallo- Romeinen in de vicus Tienen. HB pg 138-141
Deel 5: Romeinse Rijk Project: Bij de Gallo- Romeinen in de vicus Tienen. HB pg 138-141 I. Inleiding Schrijf bij elke afbeelding welke functie/doel het zou hebben gehad in de Gallo- Romeinse periode. Functie:
Nadere informatieLeerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam
Leerlingen handout stadswandeling Amsterdam Groep 1: de Surp Hoki Armeens Apostolische kerk Adres: Kromboomsloot 22, Amsterdam Namen leerlingen: In deze handout staat alle informatie die je nodig hebt
Nadere informatieJohannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente,
Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, We zijn er doorheen gegaan, Veertig dagen en nachten, Tijd van voorbereiding...
Nadere informatieSessie 64. Meningen over Johan van Oldenbarnevelt. Mening in 1618. Mening Nu. Niet waar of Valt niet te zeggen
Sessie 64. Meningen over Johan van Oldenbarnevelt Mening in 1618 Mening Nu Niet waar of Valt niet te zeggen Sessie 64. Uitspraken over Johan van Oldenbarnevelt Johan van Oldenbarnevelt verdiende het om
Nadere informatieHitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler?
Hitler op weg naar de macht Wie was Adolf Hitler? Iedereen heeft wel eens van Adolf Hitler gehoord. Hij was de leider van Duitsland. Bij zijn naam denk je meteen aan de Tweede Wereldoorlog. Een verschrikkelijke
Nadere informatieOpwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is
rcheobode Opwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is archeoloog. Hij hoort bij de groep archeologen die nu aan het opgraven is in Oosterhout in het gebied Vrachelen. Daar wordt over een jaar
Nadere informatieAnalyseschema Tacitus Jaarboeken. Bron: Tacitus, P.C., Jaarboeken, vert. J.W. Meijer (Baarn 1990)
Analyseschema Tacitus Jaarboeken Bron: Tacitus, P.C., Jaarboeken, vert. J.W. Meijer (Baarn 1990) Inhoudsopgave Religie blz. 3 Priesters blz. 3 Offeren blz. 3 Goden blz. 3 Overige blz. 3 Oorlog blz. 4-5
Nadere informatieLES 2. Invloed van je gezin. Lees. Lees. Maak Maak een voorbeeld van een dier. Leer. Bid Bid dat je een positieve invloed zal.
Invloed van je gezin De ouders van Debbie gingen scheiden toen zij 6 jaar was. Ze was haar hele leven naar de kerk gegaan-- soms met haar moeder en soms met haar vader, omdat zij een verschillend geloof
Nadere informatieJezus zoekt ruzie. en tussen een schoondochter en haar schoonmoeder
Jezus zoekt ruzie Inleiding Denk niet dat ik gekomen ben om op aarde vrede te brengen. Ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard. Want ik kom een wig drijven tussen een man en zijn vader,
Nadere informatie2 maart 1945. 2 maart 2016. Leerlingen groep 7 en 8 De Meeander Heelweg
2 maart 1945 2 maart 2016 Leerlingen groep 7 en 8 De Meeander Heelweg Er kwamen 4 Duitsers bij de Bark. Ze slaan piketten, voor het plaatsen van batterijen veldartillerie. Maar op die dag gingen de verzetsgroepen
Nadere informatieVORMTEKENEN VIJFDE KLAS ZUILEN
VORMTEKENEN VIJFDE KLAS ZUILEN Luc Cielen EGYPTE : PALM Palmzuil Edfu Egypte Zo staat de tekening op het bord. Zonder de tekst 1-LC-vormtekenen-zuilen-5e klas-1 Eerste symmetrie-afwerking Tweede symmetrie-afwerking.
Nadere informatie5,8. Samenvatting door een scholier 933 woorden 28 november keer beoordeeld. Geschiedenis. Begrippen:
Samenvatting door een scholier 933 woorden 28 november 2012 5,8 118 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Begrippen: Atheense democratie: een vorm waarbij het bestuur het volk (demos) via stemming
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis De Romeinen
Samenvatting Geschiedenis De Romeinen Samenvatting door Esmee 1641 woorden 18 februari 217 6,5 68 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Geschiedenis samenvatting hoofdstuk 3 2 De verovering van
Nadere informatieDoor welke oorzaak voelde Saul zich alleen en onbeschermd? En wat had hij vernomen?
Dood van Saul en zijn zonen. Door welke oorzaak voelde Saul zich alleen en onbeschermd? En wat had hij vernomen? Zie 1 Samuel 30 en 31 Saul echter voelde zich alleen en onbeschermd, omdat God hem verlaten
Nadere informatieWerkboek leerlingen. slaven in het Romeinse rijk HET HOUTEN ZWAARD
Werkboek leerlingen slaven in het Romeinse rijk HET HOUTEN ZWAARD Inhoud Les Wat houdt 'slaaf zijn' in Les 2 Het beeld van de Romeinen ten opzichte van de slaven Les 3 Slavernij in de wereld Les 4 Slavernij
Nadere informatieWelk Bijbelboek gaat over dit hoofdstuk? Waarheen trok Abraham en zijn gevolg?
Abraham in Gerar. Welk Bijbelboek gaat over dit hoofdstuk? Genesis 20 Waarheen trok Abraham en zijn gevolg? Genesis 20:1 1 Abraham trok vandaar naar het Zuiderland en woonde tussen Kades en Sur, en hij
Nadere informatiegermaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk).
Jeanne d'arc Aan het begin van de 15de eeuw slaagden de Fransen er eindelijk in om de Engelsen uit hun land te verdrijven. De strijd begon met een vrouw die later een nationale heldin werd, van de meest
Nadere informatieLatijn en Grieks in de 21ste eeuw
Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het
Nadere informatieInhoud. Thema 5.1 Jagers en boeren 3. Thema 5.2 Grieken en Romeinen 6. Thema 5.3 Monniken en ridders 9. Thema 5.4 Steden en staten 12.
Inhoud Thema 5.1 Jagers en boeren 3 Thema 5.2 Grieken en Romeinen 6 Thema 5.3 Monniken en ridders 9 Thema 5.4 Steden en staten 12 Eigentijds Eigentijds Toets Thema 5.1 Jagers en boeren 1. Rondtrekken 3.
Nadere informatieBijbel voor Kinderen. presenteert DE VERLOREN ZOON
Bijbel voor Kinderen presenteert DE VERLOREN ZOON Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Lazarus Aangepast door: Ruth Klassen en Sarah S. Vertaald door: Arnold Krul Geproduceerd door: Bible
Nadere informatieFuncties en Invalshoeken Kunst
Inleiding Kunst Algemeen Functies en Invalshoeken Kunst Overal om ons heen zien we kunst: of het nou in de gangen van school is, in het museum, of in een kerk het hangt er vol mee. In heel uiteenlopende
Nadere informatie1. Gods eigendom. Op Toonhoogte 265
Jaarreeks 1: Jaarreeks 1: 1. Gods eigendom Abba, Vader, U alleen U behoor ik toe. U alleen doorgrondt mijn hart. U behoort het toe. Laat mijn hart steeds vurig zijn, U laat nooit alleen U behoor ik toe.
Nadere informatieDE MIDDELEEUWEN. Gemaakt Door: Amy van der Linden Leonardo Middenbouw groep 6
DE MIDDELEEUWEN Gemaakt Door: Amy van der Linden Leonardo Middenbouw groep 6 INHOUDSOPGAVE Middeleeuwen. Karel de Grote. Middeleeuwse straffen. De pest. Dokters in de Middeleeuwen. Beroepen in de Middeleeuwen.
Nadere informatieNaam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel
Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij
Nadere informatiezondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar
Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.
Nadere informatieGod verlost Israël van de Amalekieten.
Verhalen uit het Oude Testament 30 God verlost Israël van de Amalekieten. Bijbelgedeelte: Exodus 17:8-16 Hoofdthema s God is Heerser (Hij heeft de volledige controle over alles, altijd) God is almachtig
Nadere informatieToelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7
Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7 Hierbij treft u een toelichting aan bij de beelden die in de tijdbalk van Argus Clou Geschiedenis groep 7 zijn opgenomen. Inhoud Thema 1 Boze
Nadere informatieDames en heren, 1 Gevonden via Google, transcript van grammofoonplaat, Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid.
Toespraak van commissaris van de koning Max van den Berg, uitreiken eerste exemplaar Het communistische verzet in Groningen, Groningen (A-Kerk), 5 maart 2014 Dames en heren, Fascisme is oorlog. Overweldiging
Nadere informatieHet huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15
Het huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15 U hebt de Geest niet ontvangen om opnieuw als slaven in angst te leven, u hebt de Geest ontvangen om Gods kinderen
Nadere informatieLatijn: iets voor jou?
: n j i t a L r o o v s iet jou? De Romeinen en wij Waar komen onze letters vandaan? Hoe komen we aan de namen van de maanden? De antwoorden op vele van deze vragen vind je vaak in het verleden bij de
Nadere informatieWeek les 2. Keizer en Kerst
Week les 2. Keizer en Kerst Je ouders kennen het begin van het kerstevangelie misschien nog wel uit het hoofd: En het geschiedde.... Dit lijkt heel veel op het woord geschiedenis eschiedenis. Er is ook
Nadere informatieGemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,
Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Afgelopen maandag hebben we met de deelnemers van de kring Eigentijds Bijbellezen Paasverhalen gelezen. Vier verhalen van de opstanding, verteld door
Nadere informatieVIEREN DOOR/VOOR JONGEREN
VIEREN DOOR/VOOR JONGEREN VOORBEDE Soms moeten gebeurtenissen en dingen met naam worden genoemd. Soms moet je de dingen meer openlaten, opdat iedereen zijn eigen ervaringen erin kan herkennen. De voorbede
Nadere informatieRefrein: Als het regent in jouw hart en je kunt alleen maar huilen, kom dan bij me, hou me vast, in mijn armen mag je schuilen.
Ellen en Patrick Nooit meer je stem, nooit meer je lach, Alles gaat terug, naar die éne dag. De pijn vanbinnen, het doet zo n zeer, Ze zeggen dat het mindert, maar wanneer... Intredelied: M n oma is gestorven
Nadere informatieIiturgie voor de -12 jeugddienst van zondagmorgen 28 Juni in de Westerkerk te Veenendaal
Iiturgie voor de -12 jeugddienst van zondagmorgen 28 Juni in de Westerkerk te Veenendaal Op Toon Hoogte 182 Door Uw genade Vader Door Uw genade, Vader, mogen wij hier binnengaan. Niet door rechtvaardige
Nadere informatieRome. Rome. Janiculum
Rome Janiculum De Janiculum wordt soms de achtste heuvel van Rome genoemd, een verwijzing naar de zeven historische heuvels waarop de stad Rome ten tijde van het keizerrijk gebouwd was. Op de Janiculum
Nadere informatieLespakket 3: Archeologie in het stadion
Lespakket 3: Archeologie in het stadion (Illustratie: Naomi Woolfitt) Lespakket in het kort Dit lespakket is gericht op Romeinse bouwkunst. Daarom kiezen wij er voor om het Colosseum te vergelijken met
Nadere informatieWaarom kwamen de stammen naar Sichem?
Verbondsvernieuwing in Sichem. Waarom kwamen de stammen naar Sichem? Jozua 24:1 1 Daarna verzamelde Jozua alle stammen van Israël in Sichem, en hij riep de oudsten van Israël, zijn stamhoofden, zijn rechters
Nadere informatieWees elkaar niets schuldig, behalve liefde, want wie de ander liefheeft, heeft de hele wet vervuld.
Wees elkaar niets schuldig, behalve liefde, want wie de ander liefheeft, heeft de hele wet vervuld. Prijs en dank God Bid met en voor elkaar Romeinen1:18 32 1 Op welke manier kan ieder mens zien dat
Nadere informatie1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de juiste chronologische volgorde. Noteer alleen de letters.
Oefenrepetitie geschiedenis SUCCES!!! 4 Havo Periode 1 Tijdvakken 1 t/m 4 Dyslectische leerlingen slaan de vragen met een asterisk (*) over. DOOR DE TIJD HEEN 1. Zet de onderstaande gebeurtenissen in de
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/45994 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Dirbas, H. Title: Thy Name is Deer. Animal names in Semitic onomastics and name-giving
Nadere informatieTraining en Coaching met Paarden
Pagina2 Paard en Ruiter van Homerus tot Djenghis Khan De tentoonstelling in het Allard Pierson Museum: Paard & Ruiter - Van Homerus tot Djenghis Khan was werkelijk bijzonder de moeite waard om te bezoeken.
Nadere informatieLES 4. Handelingen 12:1-19; Van Jeruzalem tot Rome: Verlost uit de gevangenis blz.109-116
LES 4 Handelingen 12:1-19; Van Jeruzalem tot Rome: Verlost uit de gevangenis blz.109-116 De boodschap God hoort en verhoort onze gebeden voor elkaar. Leertekst: Terwijl Petrus onder zware bewaking zat
Nadere informatieWaar in de Bijbel vraagt God aan Abraham om een opmerkelijk offer? Genesis 22. Abraham wordt door God op de proef gesteld!
Waar in de Bijbel vraagt God aan Abraham om een opmerkelijk offer? Genesis 22 Abraham wordt door God op de proef gesteld! Wat verzoekt God aan Abraham? Genesis 22:2 2 En Hij zeide: Neem toch uw zoon, uw
Nadere informatieDe tijd die ik nooit meer
De tijd die ik nooit meer vergeet Jan Smit uit eigen pen deel 3 De Stiep Educatief De tijd die ik nooit meer vergeet De schrijver die blij is dat hij iets kan lezen en schrijven, vertelt over zijn jeugd.
Nadere informatieGRIEKEN EN ROMEINEN ORIENTATIEKENNISVRAGEN...
GRIEKEN EN ROMEINEN ORIENTATIEKENNISVRAGEN... score: 1. a Waarom konden er in Griekenland zoveel verschillende staatsvormen naast elkaar bestaan? Gebruik in je antwoord het begrip poleis. b Sparta en Athene
Nadere informatieCremeren, en dan? Wij geven u de aandacht die u verdient.
Cremeren, en dan? Wij geven u de aandacht die u verdient. G. van Leeuwe b.v. Nijmegen 2 G. van Leeuwe b.v. Natuursteenbedrijf G. van Leeuwe b.v., sinds 1926 Wij zijn een familiebedrijf dat persoonlijke
Nadere informatieleren omgaan met Diversiteit In je gemeente
Bijbelstudie 1 Korintiërs Diversiteit in de kerk is van alle tijden. En nu onze cultuur en de kerk minder goed op elkaar aansluiten dan wel eens gedacht, worden we vaker bepaald bij de verschillen tussen
Nadere informatie2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1
2.2. Het Nieuwe Testament, of het verhaal van Jezus en de eerste kerk 1! " #$% & #& '$' '& + ()" *% $, $ -% 1 H. Jagersma en M. Vervenne, Inleiding in het Oude Testament, Kampen, 1992. J. Bowker, Het verhaal
Nadere informatieDIE VIJF DAGEN IN MEI
DIE VIJF DAGEN IN MEI 1940 Op initiatief van Martin Lagestee maakte Lagestee Film BV in samenwerking met acht regionale omroepen en in coproductie met NTR en VPRO vijf documentaires met als onderwerp de
Nadere informatieInleiding. Monumenten, symbolen en iconen Kindermonumentendag in Midden-Delfland Symbolen in deze tijd
Monumenten, symbolen en iconen Kindermonumentendag in Midden-Delfland 2016 Lesbrief voor de groepen 7 van de basisscholen in Midden-Delfland Deze les is de voorbereiding voor de Kindermonumentendag op
Nadere informatieGROEPSOPDRACHT: Bespreek met elkaar welke relatieverbanden in de Bijbel genoemd worden:
Relaties halen het beste in je naar boven Les 1 GROEPSOPDRACHT: Bespreek met elkaar welke relatieverbanden in de Bijbel genoemd worden: Lees met elkaar de volgende hoofdstukken en laat iemand opschrijven
Nadere informatieBeste Janien, familie, vrienden, allen hier aanwezig, Het is goed om vanavond bijeen te zijn in deze Sint-Joriskerk.
Beste Janien, familie, vrienden, allen hier aanwezig, Het is goed om vanavond bijeen te zijn in deze Sint-Joriskerk. We gedenken vanavond Ramón Smits Alvarez. We staan stil bij zijn leven, we staan stil
Nadere informatieSPQR & GLADIATOREN, Museum Het Valkhof HELDEN VAN HET COLOSSEUM. Museumopdrachten bij SPQR Latijn Thema 2 ROUTE 1
SPQR & GLADIATOREN, HELDEN VAN HET COLOSSEUM Museum Het Valkhof Museumopdrachten bij SPQR Latijn Thema 2 ROUTE 1 Uitgeverij Staal & Roeland i.s.m. Museum Het Valkhof Antoinette van Duijn - september 2016
Nadere informatieGESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT
GESCHIEDENIS LES 2 STAP VOOR STAP VOORUIT Wie zei: Het is mijn taak om dit land goed te besturen. Maar al die ministers moeten zich er niet mee bemoeien. 1. koning Willem I 2. koning Willem II 3. koning
Nadere informatieWie was de eerste zoon van Amram en Jochebed? Aäron was de drie jaar oudere broer van Mozes. honderdzevenendertig jaar.
Het leven en overlijden van Aaron. Wie was de eerste zoon van Amram en Jochebed? Exodus 6:19 19 Amram nam Jochebed, zijn tante, voor zichzelf tot vrouw, en zij baarde hem Aäron en Mozes. De levensjaren
Nadere informatie3000 v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr.
18 prehistorie oudheid 3000 v. Chr. 2500 v. Chr. 2000 v. Chr. 1500 v. Chr. Romeinen Het Romeinse rijk Jos en Mirthe staan voor opa s boekenkast. Opa, vraagt Mirthe, heeft u ook boeken over de Romeinen?
Nadere informatieHeilig Jaar van Barmhartigheid
Heilig Jaar van Barmhartigheid van 8 december 2015 tot 20 november 2016 Paus Franciscus heeft alle mensen van de hele wereld uitgenodigd voor een heilig Jaar van Barmhartigheid. Dit hele jaar is er extra
Nadere informatie1. Priester: Licht en leven vinden we bij God, want Hij wil niet dat de mens
Voorbede Na de homilie van de diaken of de priester volgt de Voorbede. In de Voorbede bidden we als geloofsgemeenschap voor de intenties die in ons hart zijn. Uiteraard gaan de beden in het geval van een
Nadere informatieNam Simpson wraak op de moord op zijn echtgenote?
De wraak van Simson. Nam Simpson wraak op de moord op zijn echtgenote? Richteren 15:7-8 7 Daarop zei Simson tegen hen: Als u zo doet, zeker, dan zal ik me op u wreken, en pas daarna ophouden. 8 En hij
Nadere informatieJezus, het licht van de wereld
Jezus, het licht van de wereld Het evangelie naar Johannes 8: 1-30 1 Overzicht 1. De overspelige vrouw 2. Jezus als het Licht der wereld 3. Twistgesprekken met de Farizeeën 2 De overspelige vrouw Bijbeltekst
Nadere informatieZO MOOI WAS ONS KERST-STERREN-FEEST
ZO MOOI WAS ONS KERST-STERREN-FEEST Ondanks het barre winterweer hebben we op 20 december jl. een bijzonder en heel fijn kerstfeest gevierd. De H.J. Smitband speelde de sterren van de hemel en het Geuzenborgkoor
Nadere informatie