Over een oude Havik Accipiter gentilis met een bijzonder verenkleed

Transcriptie

1 Over een oude Havik Accipiter gentilis met een bijzonder verenkleed Marieke Berkvens De mogelijkheid om een Havik Accipiter gentilis te herkennen aan de hand van de veren die in het voorjaar worden afgestoten, maakt het volgen van Haviken bijzonder aantrekkelijk. Het intensief zoeken naar ruiveren in een gebied waar veel broedende Haviken voorkomen levert al gauw een aanzienlijke collectie ruiveren op. Vooral de veren van de vrouwtjes, die immers broeden en de jongen verzorgen, kunnen eenvoudig worden gevonden in de nestomgeving en bieden de mogelijkheid om de leeftijdsopbouw van een populatie te achterhalen. Op het militair domein Groot Schietveld in de provincie Antwerpen (België) wordt sinds 15 jaar naar ruiveren gezocht. In de loop der jaren is een goed beeld verkregen van de havikpopulatie. Opmerkelijk was de snelle turnover van vrouwtjes in een bepaald deel van het terrein, waar geregeld veren van vogels met kenmerken van het 2de kalenderjaar werden gevonden. Dit voorkomen van jonge vrouwtjes is waarschijnlijk te wijten aan vervolging (Berkvens 2014). In een ander deel van het terrein hebben de lokale Haviken minder last van vervolging en komen wel degelijk vrouwen op leeftijd voor. Eén van deze individuen heeft een opvallend verenkleed, ze heeft dan ook bijzondere aandacht gekregen. Ze moet al redelijk op leeftijd zijn geweest toen ik in 2009 voor het eerst haar geruide veren vond. Deze veren toonden namelijk geen witte vensters, maar slechts verspreide witte vlekjes op de grijzige binnenvlag. Handpen 4 uit de rechtervleugel toonde balken noch vensters, maar was egaal bruingrijs. De Havik met deze kenmerkende veren werd aangetroffen op een nest in een berk langs een kleine waterloop, niet ver van een uitgestrekt, sterk vergrast heideveld. Ze bracht daar jongen voort in 2009, 2010, 2012 en Jongen grootbrengen deed ze ook in 2013 en 2014, maar dan in een 350 m verderop gelegen dennenbos. Dit bos wordt verpacht aan een wildbeheereenheid, geen ideale plek voor een Havik, noch voor de ruiverenzoeker. In 2011 werd de broedactiviteit voortijdig opgegeven (reden onbekend). Het territorium wordt ieder jaar regelmatig gecontroleerd tussen einde winter en einde zomer. Het intensief zoeken naar ruiveren gebeurt gemiddeld 3x per maand in de periode april t/m juni, in juli gemiddeld 2x per maand. In 2011 werd na het staken van het broeden niet verder gezocht. In het voorjaar vertoonde het vrouwtje immer hetzelfde gedrag: stil en heimelijk in de ei- en kleine jongenfase, maar uitermate fel naarmate de jongen opgroeien. Ten tijde van de nestcontroles vloog ze luid alarmerend rondjes boven het broedbos. De Zwarte Kraaien Corvus corone kwamen daarop onmiddellijk in actie (soms tot zes exemplaren) en lieten haar niet meer met rust tot ze ergens in een boom ging zitten. Heeft ze dit sterke alarmeren op haar jongen overgedragen? Het zou wel eens kunnen, want bij De Takkeling 24(2),

2 nestcontroles gebeurde het soms dat de jongen al begonnen met gekekker ruim voordat de klimmer zijn klimijzers had aangebonden. Foto 1. Vrouw Havik met twee witte pennen in de rechter handvleugel (H2 en H3), achtervolgd door twee Zwarte Kraaien, Groot Schietveld, België, 9 juni 2015 (Foto: Chris Steeman). Adult female Goshawk with two white primaries (P2, P3) in right wing, harassed by two Carrion Crows, Groot Schietveld, Belgium, 9 June Haar ruiveren geven een interessant beeld (Bijlage 1). In geen enkel territorium op het Groot Schietveld zijn veren gevonden met zulke sterk vervaagde vensters. In handpen 1 uit de rechtervleugel (vondsten in 2009, 2010, 2014) kwamen aanvankelijk nog kleine witte vlekjes voor, maar in de daaropvolgende jaren verminderden die sterk en nam de grijze zweem op de binnenvlag toe. Op handpen 2 (links) waren in 2009 de donkere banden op de binnenvlag nog enigszins zichtbaar, maar op het exemplaar van 2015 waren de onderste twee banden vervangen door een onregelmatige, vaag bruingrijze pigmentering. De verandering van de pigmentering met vorderende leeftijd was ook goed te zien op handpen 1, waarop in 2014 alleen nog maar vage vlekjes op de binnen- en een grijze zweem op de buitenvlag zichtbaar waren. De patronen in de veren van de linkervleugel verschillen van de veren rechts. De eerder genoemde rechter handpen 4 uit 2009 was egaal grijzig, maar in handpen 4 links waren in 2013 en 2015 nog vage banden aanwezig, waarbij de binnenvlag vage vlekjes vertoonde die verder vervaagden 2015 (ook Ellis 2009 vond bij diverse soorten roofvogels verschillen in pigmentering en bandering voor linker- en rechterpennen, ondanks hun zelfde positie in de vleugel). 112 De Takkeling 24(2), 2016

3 Foto 2. Hetzelfde vrouwtje Havik in een andere positie, let ook op enorme klauwen, Groot Schietveld, België, 9 juni 2015 (Foto: Chris Steeman). Adult female Goshawk with two (mostly) white primaries, notice huge feet, Groot Schierveld, Belgium, 9 June Foto 3. Hetzelfde vrouwtje Havik van bovenaf, Groot Schietveld, België, 9 juni 2015 (Foto: Chris Steeman). Same adult female Goshawk from above, Groot Schietveld, Belgium, 9 June De Takkeling 24(2),

4 Handpen 3 uit de rechtervleugel was wel de meest uitzonderlijke. Deze werd in drie opeenvolgende jaren opgeraapt, voor het eerst in april 2013 bij het nest in het dennenbos. De veer gaf globaal een witte indruk, de schacht vanaf het begin van de buitenvlag was bruin en aan de top liep nog een kleine streep bruin aan beide zijden van de schacht. Het jaar daarop werd handpen 3 opnieuw gevonden: de schacht was witter geworden, het streepje bruin eveneens. In 2015 verhuisde de Havik terug naar het berkennest en ook dat jaar was het geluk met de zoeker; bovenop dik pijpenstro lag havikveer nummer 3, nu vrijwel geheel wit. In de zomer van 2015 maakte Chris Steeman foto s van dit bijzondere vrouwtje. De rechtervleugel met de goeddeels witte veer was in detail zichtbaar en tot verrassing bleek dat ook op handpen 2 pigment ontbrak. Deze pen werd in zijn witte vorm tijdens de zoektochten naar ruiveren nooit gevonden. Tabel 1. Overzicht van de collectie ruiveren van hetzelfde vrouwtje Havik in , met vinddatum (20/04/09=20 april 2009, enzovoort) en lengte van de eerste vijf handpennen (geteld van binnen naar buiten). Finding dates (20/04/09=20 April 2009, and so on) and length (right and left, in mm) of the first five primaries (counted descendantly) of the same female Goshawk in Handpen 1 Primary 1 Links Left Rechts Right 20/04/ mm 05/04/ mm 216 mm 19/04/ mm 02/04/ mm Handpen 2 Primary 2 20/04/ mm 224 mm 15/05/ mm 14/04/15 29/04/ mm Handpen 3 Primary 3 15/05/ mm 19/04/ mm 19/04/ mm 30/04/ mm Handpen 4 Primary 4 18/04/ mm 30/05/ mm 29/04/ mm Handpen 5 Primary 5 13/06/ mm 01/07/ mm 03/06/ mm 114 De Takkeling 24(2), 2016

5 Samenvattend (zie ook Bijlage 1) P1 rechts: verliest de witte vlekjes tussen 2009 en 2014 en krijgt een duidelijke grijze zweem P1 links: verandert minder en toont in 2013 nog enkele witte vlekjes, geen grijze zweem P2 rechts: kleine verandering tussen 2009 en 2010 P2 links: in 2009 nog duidelijke balken, in 2015 onderste balken verdwenen, vaag vlekjespatroon P3 rechts: (wit) bruine streepje in top en bruine schacht verdwijnen tussen 2013 en 2015 P3 links: in 2010 balken vaag zichtbaar met enkele witte vlekjes P4 rechts: egaal met sterke grijze zweem P4 links: tussen 2013 en 2015 verdwijnende balken en versterkt marmerpatroon P5 rechts: in 2015 bruingrijzig marmerpatroon zonder balken P5 links: balken vervagend tussen 2013 en 2014 Discussie Kleurafwijkingen bij Haviken zijn vrij zeldzaam. Maniarski & Ciach (2012) beschrijven een eerstejaars vrouwtje met een overheersend beige kleur en een oranje zweem op de onderzijde. Ze werd gevonden in het zuiden van Polen nadat ze tegen een gebouw was gevlogen. Over het voorkomen van afwijkende veren in het verenkleed is dankzij de publicaties van Hein van Grouw (2012, 2013) goede informatie te vinden. Hij behandelt verschillende kleurafwijkingen, waaronder het fenomeen leucisme. Leucisme leidt tot vermindering van pigment. Het pigment dat de veerkleur bepaalt is melanine, te onderscheiden in eumelanine (zwart, grijs en bruin) en phaeomelanine (roodbruin, bruingeel). Melanine wordt door melaninecellen afgezet in de huid en de veren. Bij afwezigheid van deze melaninecellen kan geen pigment worden gevormd. Er kunnen verschillende oorzaken zijn voor het ontbreken of gedeeltelijk ontbreken van melaninecellen. Als er sprake is van leucisme heeft dat betrekking op individuen die erfelijk belast zijn met gebrek aan melanine. Maar ook ouderdom kan een rol kan spelen bij het afsterven van pigmentcellen, met witte veren als gevolg, de term daarvoor is progressive greying. Na iedere rui kunnen meer pigmentloze veren ontwikkelen (samenhangend met conditie). Dit lijkt goed aan te sluiten bij onze havikvrouw waarvan verondersteld kan worden dat ze in 2009 toch al minstens 10 jaar oud was. Het zal mooi zijn - bij tijd van leven - om deze Havik te blijven volgen. Een afwijkend verenkleed is geen voordeel voor een vogel; of de havikvrouw in kwestie hier last van heeft, is moeilijk in te schatten. Die Zwarte Kraaien zitten haar behoorlijk op de huid, maar het is niet zeker of de opvallende veren hier een rol bij spelen, want een naburig havikvrouwtje heeft eveneens last van dergelijke achtervolgingen. Het broedsucces en de lange levensduur van de afwijkende vrouw geven in elk geval geen tekenen van zwakte aan. De Takkeling 24(2),

6 Dank Dank aan Herman Nuytemans, de enthousiaste roofvogelaar die de nesten beklom en nestgegevens verzamelde en aan Chris Steeman voor zijn prachtige foto s (zie voor meer van zijn werk: Rob Bijlsma en Wouter Faveyts worden bedankt voor het bezorgen van relevante literatuur en het kritisch nazicht van de tekst. Summary Berkvens M An old female Goshawk Accipiter gentilis with aberrant plumage. De Takkeling 24: In a study plot in northern Belgium, the local Goshawk population has been monitored during the past 15 years. Turnover was high in part of the area, presumably related to persecution, resulting in the presence of breeding 2nd calender-year females. Where persecution was absent, on average females were older. One of these females, when first encountered in 2009, must already have been of age, given the greyish primaries (right primary 4 had no bars at all, instead being solid brown-grey, but left-wing P4 still showed hazy bars). Except for 2011, she bred successfully in On average, her first five primaries (counted descendantly) became greyer over the years and lost most of their barring and windows, with slight differences between the extent of greying for left and right wing. Her right primary 3 was almost entirely white (first noticed in 2013), except for a light-brownish rachis and a brown streak at the top of outer and inner web. This feather progressively bleached in 2014 and Photographs of this female in flight in 2015 showed that also right-wing primary 2 was white (this feather was never found during the moulting season). Literatuur Berkvens M Prooikeuze van een populatie roofvogels in de Noorderkempen. Natuur. oriolus 80: Bijlsma R.G Handleiding veldonderzoek Roofvogels. KNNV Uitgeverij, Utrecht. Ciesak M. & D. Boleslaw Feathers. Identification for bird conservation. Natura Publishing House, Warsaw. Ellis D.H On the uniqueness of color patterns in raptor feathers. J. Raptor Res. 43: Maniarski R. & Ciach M Plumage aberration in Northern Goshawk Accipiter gentilis. Ardea 100: Van Grouw H Geen kraai zo bont of er zit wel een vlekje aan. Het fenomeen witte veren in kraaiachtigen. Vogeljaar 60: Van Grouw H What colour is that bird? The causes and recognition of common colour aberrations in birds. British Birds 106: Adres: Kampweg 32 B-2990 Wuustwezel, berkvens22@gmail.com 116 De Takkeling 24(2), 2016

7 Bijlage 1. Ruiseries van adulte vrouw Havik te Groot Schietveld tussen 2009 en 2015 (zie ook Tabel 1). Sequential series of moulted feathers of adult female Goshawk at Groot Schietveld, Belgium, in (see also Table 1). Handpen 1 rechts, gevonden (van links naar rechts) op 20 april 2009, 5 april 2010 en 2 april Primary 1 (right wing), as collected (from left to right) on 20 April 2009, 5 April 2010 and 2 April Handpen 2 rechts, gevonden (van links naar rechts) op 15 mei 2010 en april Primary 2 (right wing), as collected (from left to right) on 15 May 2010 and April De Takkeling 24(2),

8 De afwijkende handpen 3 rechts, gevonden op (van links naar rechts) 19 april 2013, 19 april 2014 en 30 april The aberrant primary 3 right, as collected from (left to right) 19 April 2013, 19 April 2014 and 30 April Handpen 4 links, gevonden (van links naar rechts) op 30 mei 2013 en 29 april Primary 4 left, collected (from left to right) on 30 May 2013 and 29 April De Takkeling 24(2), 2016