PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

Transcriptie

1 PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. Please be advised that this information was generated on and may be subject to change.

2 J. K. Haalebos HET EINDE VAN DE WEG? * Overdruk uit Westerbeem XXV, 1976, pp

3 HET EINDE VAN DE WEG? J. K. Haalebos Met veel enthousiasme wordt de laatste jaren in Westerheem gespeculeerd over een probleem, waarvan de oplossing de moeite waard is: de verbinding van het Romeinse castellum Zwammerdam Nigrum Pullum met de streek ten oosten daarvan. Van verschillende kanten komen suggesties voor de loop van een Romeinse weg ten zuiden van de Oude Rijn, in oostelijke richting. Het uitgangspunt voor dit alles moet gezocht worden in waarnemingen die in februari en maart 1965 gedaan konden worden in de taluds van een pas uitgegraven sloot ongeveer 150 m ten zuidoosten van het voormalige station Zwammerdam, In het eerste bericht hierover overweegt J, E, Bogaers de mogelijkheid dat men de grote via militaris langs de (Oude) Rijn de noordelijke grens van het Romeinse Rijk heeft aangesneden, maar hij verbaast aich erover dat het grind dat de verharding van deze weg gevormd zou moeten hebben, weinig compact i s 1). Voorlopig is het dus verstandig om een groot vraagteken te plaatsen bij de interpretatie van deze sporen. Voor J. van der Kley, de ontdekker van de weg, bestaat er niet de minste twijfel; hij probeert deze verder te vervolgen met behulp van elektrische weerstandsmetingen en laat hem dan nog oa. 100 m recht doorlopen in oostelijke richting 2). De door hem verrichte metingen hebben echter nergens een duidelijk profiel opgeleverd. Aan de weg wordt verder gebouwd door P. C. Beunder3), die hiervoor op grond van zijn grote kennis van het terrein een tracé voorstelt dat loopt van het tussen 1968 en 1970 opgegraven castellum over het emplacement van het voormalige station Zwammerdam tot vlak bij de spoorwegovergang van de Spoorlaan. Daar buigt de weg naar het noorden en gaat dam vervolgens langs een reeks boerderijen, die op één lijn parallel aan de Rijksweg liggen, in de richting van Bodegraven, Hierbij wordt geen gebruik gemaakt van het gedeelte van de weg dat Van der Kley met zijn metingen dacht te hebben teruggevonden. Door Wassink is daarna gewezen op enkele onnauwkeurigheden in het schetskaartje van Beunder4), die echter nauwelijks van belang zijn voor diens opvattingen over de loop van de heerbaan. Bettink en Wassink menen verder op een weiland van Anna'S Hoeve een betere plaats voor de weg aan te kunnen wijzen; cleze zou langs de noordzijde van de bermsloot van de Spoorlaan moeten lopen. Verder naar het oosten volgt hij naar hun opvatting de door Beunder uitgestippelde routeö). Het is mij nog nimmer gelukt, op de door Van der Kley gepubliceerde foto s een Romeinse weg te zien. Het geschetste tracé lijkt voorts om de volgende reden 24

4 'V r ' y W " y, M e iri a &.ür.: 7 r i m 7 X 3^, H6{»e Burel' j = 7 7 7\? I «!. r I A f t * * M 'f*rj # «4 f Cn'V IV j 7, y> 7,-1.0 f f O! Z 7 > - 7 jü. * r ra 7, A, T\ f i k * if i f [)t*ilikkfmulen ^ ( W ril Ml ) j r Liiiirlcnhovci.f, Ti ^V-» <> 77 T & f iïh J - UJJ > i r ^ r r m :,< iw ik 'i ffff'im f» V> ^ va --7 T* r t - f - r - f t ' -o r 'iv * V. V *VI ïu a r* *. f i! i > ' r h Z y. Ju idy enn,öo rficjin d e f w I ' r J;'T 777.V i u m l J i ) n ' i p! 1 1 * K n rlla n d ' p o, l u d rv7 T U. m Ei'*-, w Srti?s'v y y A d ria n a s H o c v c X < ->i.6. s war V r% 7 volk r«r ' _ a merdam V" *'A K '. 1:5 l'.ioorcl I j * 'v. N > v. 4 I l ^ T - l7ai;cnl.a^cntiurfi^ :0.5: \ r ^ L' > '-V.. nirtfï'pw < U.O - i'7.\v* <1.7 <. ( i uadej^ji 0,7^* e ^ n.awv >. v. Buitenkerks _ - ' \ r i'we'n >T V ' 40 ^roenoor ijl a ven ; Po riv &. A S s >' w 7: 1: Situatie van het castellum Zwammerdam Ni gr urn Pidlum. Schaal ca. 1 : Naar ]. E. Bogaers en C. B. Rüger (ed.), Der Niedergermanische Limes, Köln Bonn 1974, 50, met enkele aanvullingen. 1. castellum. 2. mogelijke plaats van een statio beneficiariorum consularis, een soort politiepost, aan de zuidzijde van de Spoorlaan. 3. de twee in december 1975 gegraven proef sleuven, waarin de zuidelijke oever van de Rijn is aangesneden. 25

5 grotendeels onjuist te zijn. Op de vermelde kaartjes is een principiële fout gemaakt, doordat men heeft aangenomen dat de rivierbedding ten noorden van het castelluna een voortzetting is van de Alphens0). In werkelijkheid is dit de Rijn of een arm daarvan, zoals reeds Ín 1961 duidelijk is geworden door de boringen van K. J. Beek 7). Dit betekent dat de weg, indien deze juist zou zijn ingetekend, naar alle waarschijnlijkheid de Rijn is overgestoken, of althans in de bedding van deze rivier terecht is gekomen... Over de constructie van de grote weg langs de zuidelijke oever van de Rijn weten we vrijwel niets. Hij zal ongetwijfeld aan weerszijden door bermsloten begrensd zijn geweest. Van de verharding is nauwelijks iets bekend. De onlangs bij Valkenburg Z.-H. gevonden weg was bedekt met fijn grind en schelpen s ). Om meer inzicht te krijgen in de aard van de weg bij Zwammerdam was allereerst het maken van een dwarsdoorsnede vereist. Een gelegenheid hiertoe deed 2)ich in december 1975 voor, toen de weilanden van Anna s Hoeve bij de sportvelden van Zwammerdam werden getrokken. Tijdens de grondwerkzaamheden voor deze uitbreiding kwam vlakbij de Spoorlaan opnieuw een baan met grind te voorschijn, ongeveer op de plaats waar deze volgens Van der Kley te verwachten was. De gemeente Alphen was zo welwillend om op verzoek van de provinciaal archeoloog van Zuid-Holland, de heer H. Sarfatij, voor één dag een graafmachine ter beschikking te stellen, zodat op 10 december een klein onderzoek kon worden ingesteld. Hierbij waren behalve de auteur betrokken mej. S, M. E, van Lith (I.P.P.) en de heren J. R. A. M. Thijssen (Inst. O.G.A.) en P. C. Beunder. Ongeveer 50 m ten noordoosten van de spoorwegovergang in de Spoorlaan kon een noord-zuid gerichte sleuf worden gemaakt (afb. 1, 3). In overeenstemming met eerder overal langs het zuidelijke gedeelte van de Spoorlaan verrichte waarnemingen werden hier tal van vondsten uit de 2de en 3de eeuw geborgen, waaronder een N.A.P 1 2-3J 55m 50m * i * «% 4 * * «1 * * b c afb. 2: Noord-zuid-profiel van de eerste proef sleuf door de Romeinse iveg bij Zwammerdam, m ten noordoosten van de spoorwegovergang in de Spoorlaan; vgl. afb. 1, 3. Schaal 1:100. tek. E. J. Vonten a. bruingrijze klei. b. grijze en blauwe klei, c. geel zand. d. grind, e. stukjes hout. ƒ. wortels. g. donkere humeuze bovengrond. 1 3: Middeleeuwse (1) en Romeinse (2 3) scherven; vgl afb. 3, ijzeren dissel

6 afb. 3: Romeinse en middeleeuwse scherven afkomstig uit het profiel van de eerste proef sleuf door de Romeinse weg" bij Zwammerdam; vgl. afb. 2, 1 3. Schaal 1: 3. tek. E. ƒ. Ponten fragment van een pijpaarden beeldje, enkele versierde terra-sigillata-scherven uit Trierse ateliers en een stuk van een platte dakpan met een stempel van het leger in de provincie Germania Inferior. Even onder het oppervlak was op ca m N.A.P. in een reeds afgegraven gedeelte wat verspreid grind te zien. Een donkere baan aan de noordkant hiervan deed denken aan een bermsloot. Hieruit kwam een randfragment van een 12de-eeuwse Paffrath-pot te voorschijn (afb. 2, 1 en 3, 1), zodat de greppel voor ons probleem verder af geschreven kan worden. In het profiel (afb. 2) was het grind Ín een dunne laag over een afstand van 8 m verder naar het noorden te vervolgen. Deze band bleek echter schuin naar beneden af te lopen en bereikte een diepte van 2 m N.A.P. Op het hoogste punt bevatte deze tamelijk veel grind; onderin vrijwel niets meer. Hier werden echter talrijke spaanders aangetroffen. Boven de grindlaag bevond zich een pakket bruingrijze klei, waaruit een Romeinse ijzeren dissel (ascia) (afb. 2, 4) te voorschijn kwam9). 27

7 Onder het grind lag een pakket grijze en blauwe klei, waarin veel wortels te zien waren. Hierin werden Romeinse scherven gevonden van terra-nigra-achtige potten uit de 2de eeuw (afb. 2, 2 en 3, 2). In deze klei lagen verder in het diepere gedeelte, ongeveer in de richting van de sleuf, enkele horizontale stukken hout en balleen. Onder dit hout vandaan kwamen een groot gedeelte van een inheemse pot (afb. 2, 3 en 3, 3) en twee runderibotjes. De klei rustte op 'geel zand, dat we wel mogen beschouwen als de vulling van een voor-romeinse bedding van een rivier, en wel de Rijn. Het geheel maakt duidelijk de indruk van een dichtgeslibde rivier, zoals we die ook ten noorden van het castellum hebben leren kennen. In het zand onder in een tweede, 18 m verder naar het oosten gegraven sleuf zijn bovendien enkele ingeramde palen gezien, die het aannemelijk maken dat één van de zo talrijke, voor de vesting aangetroffen beschoeiingen stroomopwaarts zeker tot hier heeft doorgelopen. Stroomafwaarts hebben de o ever versterkingen minstens tot aan de Hoge Burgt gereikt, zodat deze nu in totaal minstens 700 m lang zijn geweest. Banden met grind zijn ook in de opvulling van de haven voor het fort op verscheidene plaatsen geconstateerd. De vondsten die in het boven beschreven profiel zijn aangetroffen, wijzen erop dat dit gedeelte van de rivier pas tamelijk laat in de loop van de 2de eeuw verland Ís. Als 'hier een grote Romeinse weg zou hebben gelopen, dan moet deze na die tijd zijn aangelegd en daarvoor ergens anders hebben gelegen. Op zichzelf een niet erg aantrekkelijke gedachte! Een dergelijke heerbaan moet immers sinds het eerste begin een van de hoofdelementen in de topografie van het terrein om het castellum zijn geweest. Verlegging ervan zou ingrijpende veranderingen hebben veroorzaakt in de structuur van de eromheen gelegen burgerlijke nederzetting, de vicus. Het ligt dus wel meer voor de hand, de weg verder naar het zuiden, hoger op de oever te zoeken, bijvoorbeeld ongeveer op de plaats van de tegenwoordige spoorlijn, waar hij sinds het ontstaan van de Romeinse nederzetting bij Zwammerdam gelopen kan hebben. Daar komt nog bij dat híj dan een vrijwel rechte lijn heeft gevormd vanaf de porta principalis dextra van het castellum naar het oosten. De oplossing van ons probleem zou wellicht gevonden kunnen worden door het uitvoeren van een zeer gedetailleerde bodemkartering van het gebied tussen Zwammerdam en Bodegraven. Hierbij zal men dan vooral moeten proberen de loop van de Rijn 'in de Romeinse tijd te reconstrueren. Misschien zal het door Beunder geschetste tracé van de heerbaan ter plaatse van de gemeentegrens van Alphen dan de zuidelijke oever van deze rivier blijken te zijn. De Lage Burgt (Lagenburg) immers, die aan deze weg zou moeten liggen, is volgens de boringen van Beek op de Romeinse bedding van de Rijn gebouwd; ook ten westen van het castellum is de zuidelijke rand van de rivier kennelijk uitgekozen voor de bouw van boerderijen als de Hoge Burgt. Door de hier gegeven uiteenzetting moge het duidelijk zijn geworden dat de zekerheden aangaande de Romeinse weg bij Zwammerdam vrijwel op niets berusten en 28-

8 dat we daarom niet veel meer mogen zeggen dan dat er vanaf het castellum wel een weg in oostelijke richting naar Bodegraven en Woerden zal hebben gelopen. Waar precies, zullen toekomstige vondsten ons moeten leren10). Aantekeningen: 1) J. E, Bogaers, Nieuwsbulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond 1965, 53. 2) J. van der Kley, Westerheem 17, 1968, 123 en fig. 1; Land + Water 12, 1968, nr. 4, 42, fi'g. 1, en nr. 5, ) P. C. Beun der, Westerheem 23, 1974, , en vooral het kaartje afib. 6. 4) A. Wassink, Westerheem 24, 1975, r>) ƒ. G' H. D. Bettink en A. Wassznk, Westerheem 24, 1975, ) H. K. de Raaf, De Romeinse nederzeting bij Zwammerdam en het probleem van Nigrozoek 8, , Bij de discussie over de functie van de Alphens dient men te bedemken dat deze waterloop ook water op de Hollandse IJssel geloosd kan hebben; vgl. T. Vkuk, De rivierstreek, Baarn 1954, 313: De Alfens moest het water uit Steeikt, polder aan den Rijn, brengen naar den IJssel, juiisit ten Oosten van Gouda. 7) K. }. Beek, Een onderzoek naar de bodemgesteldheid van de omgeving van Zwaromerdam ten zuiden van de Oude Rijn, in verband met de ter plaatse aangetroffen bawoningsresten uit de Rcxmednse tijd, ongepubliceerd verslag Ir. practicum Regionale Bodemkunde, Wageningen ) H. Sarfatij, Opgravingen op De Woerd in Valkenburg (ZH), Spiegel Hisitomel 10, 1975, 244 en afib. 3. ) Over een dergelijk voorwerp: ƒ. K. Haalebos} De Romeinse castelk te Zwammerdam (ZH), ongedrukte dissertatie Amsterdam 1973, 280, nr ) Behalve de bovengenoemde deelnemers aan de opgraving dankt de schtijver hier ook ƒ. E, Bogaers voor hulp en raad bij het tot stand komen van dit artikel. 29