Zaak T-65/98. Van den Bergh Foods Ltd tegen Commissie van de Europese Gemeenschappen

Transcriptie

1 Zaak T-65/98 Van den Bergh Foods Ltd tegen Commissie van de Europese Gemeenschappen Beroep tot nietigverklaring Mededinging Artikelen 85 en 86 EG-Verdrag (thans artikelen 81 EG en 82 EG) Impulsijs Terbeschikkingstelling van vrieskasten aan detailhandelaren Exclusiviteitsbeding Hinderpalen voor toegang tot markt Eigendomsrechten Artikel 222 EG-Verdrag (thans artikel 295 EG)" Arrest van het Gerecht (Vijfde kamer) van 23 oktober 2003 II-4662 Samenvatting van het arrest 1. Mededinging Mededingingsregelingen Aantasting van mededinging Netwerk van distributieovereenkomsten die exclusiviteitsbeding bevatten Beoordelingscriteria Toegankelijkheid van markt Overeenkomsten die als cumulatief effect afscherming van markt hebben Inaanmerkingneming van specifieke economische context van deze overeenkomsten Overeenkomsten voor distributie van impulsijs die voorzien in terbeschikkingstelling door fabrikant van uitsluitend voor opslaan van zijn producten bestemde vrieskasten [EG-Verdrag, art. 85, lid 1 (thans artikel 81, lid 1, EG)] II

2 SAMENVATTING ZAAK T-65/98 2. Mededinging Mededingingsregelingen Verbod Ontbreken van rule of reason in communautair mededingingsrecht [EG-Verdrag, art. 85, leden 1 en 3 (thans art. 81, leden 1 en 2, EG)] 3. Mededinging Mededingingsregelingen Verbod Ontheffing Voorwaarden Verbetering van productie of distributie van producten Toetsing aan algemeen belang en niet aan belang van partijen bij overeenkomst [EG-Verdrag, art. 85, lid 3 (thans art. 81, lid 3, EG)] 4. Mededinging Machtspositie Karakterisering aan hand van bezit van zeer aanzienlijk marktaandeel [EG-Verdrag, art. 86 (thans art. 82 EG)] 5. Mededinging Machtspositie Begrip [EG-Verdrag, art. 86 (thans art. 82 EG)] 6. Mededinging Machtspositie Misbruik Begrip Objectief begrip dat ziet op gedragingen die invloed kunnen uitoefenen op structuur van markt en handhaving of ontwikkeling van mededinging tegengaan Verplichtingen van onderneming met machtspositie Mededinging louter op grond van verdiensten [EG-Verdrag, art. 86 (thans art. 82 EG)] 7. Mededinging Machtspositie Misbruik Onderneming met machtspositie die detailhandelaren bindt door distributieovereenkomsten met exclusiviteitsbeding Distributiestelsel dat misbruik inhoudt [EG-Verdrag, art. 86 (thans art. 82 EG)] 8. Gemeenschapsrecht Beginselen Grondrechten Eigendomsrecht Beperkingen Toelaatbaarheid Voorwaarden Beperkingen op grond van mededingingsregels [EG-Verdrag, art. 3, sub g (thans, na wijziging, art. 3, lid 1, sub g, EG) en art. 85, 86 en 222 (thans art. 81 EG, 82 EG en 295 EG)] II

3 VAN DEN BERGH FOODS / COMMISSIE 9. Handelingen van de instellingen Motivering Verplichting Omvang Inaanmerkingneming van context [EG-Verdrag, art. 190 (thans artikel 253 EG)] 10.Gemeenschapsrecht Beginselen Bescherming van gewettigd vertrouwen Voorwaarden Mededeling krachtens artikel 19, lid 3, van verordening nr. 17 Gewettigd vertrouwen in toekomstige verlening van ontheffing Geen (Verordening nr. 17 van de Raad, art. 19, lid 3) 11.Mededinging Gemeenschapsregels Toepassing door nationale rechterlijke instanties Procedures voor nationale rechter in zaak die identiek of soortgelijk is aan die welke voorwerp van administratieve procedure voor Commissie vormt Beschikking waarin Commissie inbreuk op gemeenschapsregels vaststelt Schending van beginselen van subsidiariteit, loyale samenwerking en rechtszekerheid Geen [EG-Verdrag, art. 85 en 86 (thans art. 81 EG en 82 EG)] 12.Gemeenschapsrecht Beginselen Evenredigheid Gelijke behandeling Draagwijdte Beschikking waarin onverenigbaarheid van netwerk van distributieovereenkomsten met mededingingsregels en ongeldigheid van in deze overeenkomsten opgenomen exclusiviteitsbeding worden vastgesteld Beoordeling van mededingingsverstorend effect van netwerk als geheel Schending Geen 1. Voor de vraag of distributieovereenkomsten onder het verbod van artikel 85, lid 1, van het Verdrag (thans artikel 81, lid 1, EG) vallen, dient te worden nagegaan, of uit alle op de relevante markt gesloten soortgelijke overeenkomsten en uit de overige elementen van de economische en juridische context daarvan blijkt, dat die overeenkomsten het cumulatief effect hebben, nieuwe concurrenten de toegang tot die markt te beletten. Indien blijkt dat dit niet het geval is, kunnen de individuele overeenkomsten die het netwerk van overeenkomsten vormen, de mededinging niet beperken in de zin van artikel 85, lid 1, van het Verdrag. Blijkt uit het onderzoek daarentegen, dat de markt moeilijk toegankelijk is, dan moet vervolgens worden nagegaan, in hoeverre deze zelfde overeenkomsten bijdragen tot het cumulatief effect, met dien verstande dat alleen verboden zijn de overeenkomsten die in aanzienlijke mate bijdragen tot een eventuele afscherming van de markt. Hieruit volgt dat de door deze distributieovereenkomsten aan de detailhandelaren opgelegde contractuele beperkingen niet alleen louter formeel vanuit juridisch oogpunt moeten worden onderzocht, maar dat daarbij ook rekening dient te worden gehouden met de specifieke economische context van deze overeenkomsten, met inbegrip van de bijzonderheden van de relevante markt die deze beperkingen in de II

4 SAMENVATTING ZAAK T-65/98 praktijk zouden kunnen versterken en aldus de mededinging op die markt zouden kunnen vervalsen, in strijd met artikel 85, lid 1, van het Verdrag. Deze contractuele beperking moet met betrekking tot alle door een fabrikant van afzonderlijk verpakte porties impulsijs gesloten distributieovereenkomsten, welke bepalen dat de producent de detailhandelaren gratis of tegen een geringe huurprijs vrieskasten ter beschikking stelt, die zijn eigendom blijven en die hij op zijn kosten onderhoudt, op voorwaarde dat zij uitsluitend worden gebruikt om zijn ijs op te slaan, worden onderzocht in het licht van de specifieke economische context van deze overeenkomsten. Voor de toetsing van deze overeenkomsten aan het verbod van artikel 85, lid 1, van het Verdrag kan derhalve rekening worden gehouden met de daadwerkelijke afhankelijkheid van de detailhandelaren die is ontstaan doordat op de verkooppunten door de producent verstrekte vrieskasten staan, de machtspositie van de producent op de relevante markt, de populariteit van zijn assortiment producten, het plaatsgebrek waarmee de typische verkooppunten kampen, en de nadelen en de risico's die samenhangen met het opslaan van een tweede assortiment ijs, hetgeen allemaal deel uitmaakt van de economische context van deze overeenkomsten. 2. De rule of reason kan in het communautaire mededingingsrecht niet worden aanvaard voorzover een uitlegging van artikel 85, lid 1, van het Verdrag (thans artikel 81, lid 1, EG) in die zin dat overeenkomsten die noodzakelijkerwijze in zekere mate het gedrag beperken, niet noodzakelijkerwijze de mededinging beperken, moeilijk valt te rijmen met de normatieve structuur van ditzelfde artikel 85. Artikel 85, lid 3, van het Verdrag voorziet immers uitdrukkelijk in de mogelijkheid om overeenkomsten die de mededinging beperken, te ontheffen wanneer zij aan een aantal voorwaarden voldoen, met name wanneer zij noodzakelijk zijn om bepaalde doelstellingen te verwezenlijken en ondernemingen niet de mogelijkheid geven, voor een aanzienlijk deel van de betrokken producten de mededinging uit te schakelen. Slechts binnen het strikte kader van deze bepaling kunnen de positieve en negatieve gevolgen van een beperking voor de mededinging tegen elkaar worden afgewogen. Artikel 85, lid 3, van het Verdrag zou derhalve een groot deel van zijn nuttig effect verliezen indien dat onderzoek reeds in het kader van artikel 85, lid 1, van het Verdrag zou moeten worden verricht. II (cf. punten 2, 83-84, 91) (cf. punten )

5 VAN DEN BERGH FOODS / COMMISSIE 3. De verbetering van de productie of de distributie der producten, de eerste van de vier in artikel 85, lid 3, van het Verdrag (thans artikel 81, lid 3, EG) gestelde voorwaarden waaraan overeenkomsten tussen ondernemingen die in strijd zijn met de verbodsbepalingen van lid 1, tegelijkertijd moeten voldoen om voor ontheffing in aanmerking te komen, valt niet samen met elk voordeel dat partijen voor hun productie of distributie aan de overeenkomst ontlenen. Die verbetering moet met name zodanig merkbare voordelen met zich brengen, dat zij de op het vlak van de mededinging optredende nadelen compenseert. 4. Zeer grote marktaandelen vormen, uitzonderlijke omstandigheden daargelaten, op zichzelf reeds het bewijs van een machtspositie. Een onderneming die gedurende langere tijd een zeer groot marktaandeel heeft, bevindt zich door de omvang van haar productie en aanbod zonder dat de houders van veel kleinere marktaandelen op korte termijn kunnen voldoen aan de vraag van afnemers die zich van de onderneming met het grootste marktaandeel zouden willen afwenden immers in een positie van macht die anderen op haar aangewezen doet zijn, hetgeen haar op zichzelf reeds, althans voor betrekkelijk lange tijd, de voor een machtspositie kenmerkende onafhankelijkheid van gedrag verzekert. Derhalve kunnen distributieovereenkomsten die, doordat zij partijen bij de overeenkomst qua doeltreffendheid voordelen bieden op het vlak van planning, organisatie en verdeling van de betrokken producten, de producerende onderneming die reeds een sterke positie op de relevante markt heeft, versterken, niet door de Commissie worden ontheven. Dergelijke overeenkomsten bevorderen de mededinging immers niet, maar remmen deze af omdat zij een aanzienlijke belemmering vormen voor toetreding tot de markt van andere ondernemingen en voor de expansie op de markt van reeds aanwezige concurrenten. (cf. punt 154) 5. Een machtspositie is een situatie die de onderneming in de gelegenheid stelt, de handhaving van een daadwerkelijke mededinging op de betrokken markt te verhinderen, doordat haar de mogelijkheid wordt geboden zich in aanzienlijke mate onafhankelijk te gedragen van haar concurrenten, haar afnemers en, ten slotte, de consument. (cf. punten ) (cf. punt 154) II

6 SAMENVATTING ZAAK T-65/98 6. Het begrip misbruik van een machtspositie is een objectief begrip, dat betrekking heeft op de gedragingen van een onderneming met een machtspositie die invloed kunnen uitoefenen op de structuur van een markt waar, juist door de aanwezigheid van de betrokken onderneming, de mededinging reeds is verzwakt, en die ertoe leiden dat de handhaving of de ontwikkeling van de nog bestaande marktconcurrentie wordt tegengegaan met andere dan de gebruikelijke middelen bij een op ondernemersprestaties gebaseerde normale mededinging met goederen of diensten. Hieruit volgt, dat artikel 86 van het Verdrag (thans artikel 82 EG) een onderneming met een machtspositie verbiedt een concurrent uit te schakelen en aldus haar positie te versterken door gebruik te maken van andere middelen dan die welke passen in het kader van een mededinging op grond van verdiensten. Het in deze bepaling geformuleerde verbod vindt eveneens een rechtvaardiging in het streven om geen nadeel te berokkenen aan de consumenten. 7. Wanneer een producerende onderneming die op een markt een machtspositie bekleedt, de facto 40 % van de verkooppunten op de relevante markt aan zich bindt door distributieovereenkomsten die een exclusiviteitsbeding bevatten, waardoor die verkooppunten een exclusiviteit wordt opgelegd, vormt zulks een misbruik van een machtspositie in de zin van artikel 86 van het Verdrag (thans artikel 82 EG). Dit beding heeft immers tot gevolg dat de betrokken detailhandelaren wordt belet, andere merken van ditzelfde product te verkopen, of dat hun mogelijkheden om deze producten te verkopen worden verminderd, ook al bestaat er een vraag naar dergelijke merken, en dat concurrerende producenten de toegang tot de relevante markt wordt ontzegd. (cf. punt 160) Hoewel dus de vaststelling van het bestaan van een machtspositie op zichzelf geen verwijt jegens de betrokken onderneming inhoudt, is het wel zo dat, los van de oorzaken van die machtspositie, op de onderneming een bijzondere verantwoordelijkheid rust om niet door haar gedrag inbreuk te maken op een daadwerkelijke en onvervalste mededinging op de gemeenschappelijke markt. (cf. punten ) 8. Ofschoon het eigendomsrecht tot de algemene beginselen van gemeenschapsrecht behoort, heeft het toch geen absolute gelding aangezien het in het kader van zijn functie in de maatschappij moet worden gezien. Het gebruik van het eigendomsrecht kan dus aan beperkingen worden onderworpen, voorzover deze daadwerkelijk beantwoorden aan doeleinden van algemeen belang die de Gemeenschap nastreeft en niet een in verhouding tot het nagestreefde doel onevenredige en onduldbare ingreep vormen waardoor de aldus gewaarborgde rechten in hun kern worden aangetast. II

7 VAN DEN BERGH FOODS / COMMISSIE Aangezien artikel 3, sub g, van het Verdrag (thans, na wijziging, artikel 3, lid 1, sub g, EG) bepaalt dat, teneinde de doelstellingen van de Gemeenschap te bereiken, het optreden van deze laatste een regime omvat waardoor wordt verzekerd dat de mededinging binnen de interne markt niet wordt vervalst en bijgevolg de toepassing van de artikelen 85 en 86 van het Verdrag (thans artikelen 81 EG en 82 EG) één van de aspecten van het communautaire algemeen belang vormt, kunnen op basis van deze artikelen beperkingen worden aangebracht aan het gebruik van het eigendomsrecht, mits zij niet onevenredig zijn en dit recht niet in zijn kern aantasten. 9. De omvang van de motiveringsplicht is afhankelijk van de aard van de betrokken handeling en van de context waarin deze is vastgesteld. De motivering moet de redenering van de instelling duidelijk en ondubbelzinnig tot uitdrukking doen komen, zodat de belanghebbenden over voldoende gegevens beschikken om na te gaan of de handeling gegrond is dan wel eventueel een gebrek vertoont op grond waarvan de geldigheid ervan kan worden betwist, en bovendien de gemeenschapsrechter in staat wordt gesteld de rechtmatigheid van de handeling te toetsen. Zij hoeft echter niet alle relevante gegevens, feitelijk of rechtens, te specificeren, aangezien bij de beantwoording van de vraag of de motivering van een handeling aan de vereisten van artikel 190 van het Verdrag (thans artikel 253 EG) voldoet, niet alleen acht moet worden geslagen op de tekst ervan, doch ook op de context en op het geheel van rechtsregels die de betrokken materie beheersen. Derhalve kan aan een producent van impulsijs die een machtspositie bezit, worden verboden de terbeschikkingstelling van vrieskasten aan detailhandelaren te koppelen aan een exclusiviteitsbeding waarbij de detailhandelaren wordt verboden genoemde vrieskasten te gebruiken voor het opslaan van producten van andere producenten. (cf. punten ) (cf. punt 176) 10. Het recht om aanspraak te maken op bescherming van het gewettigd vertrouwen, dat één van de basisbeginselen van de Gemeenschap vormt, komt toe aan iedere particulier die in een situatie verkeert waaruit blijkt dat de gemeenschapsadministratie, door hem nauwkeurige toezeggingen te doen, bij hem gegronde verwachtingen heeft gewekt. Dat is niet het geval wanneer de Commissie in een mededeling op grond van artikel 19, lid 3, van verordening nr. 17, ten aanzien van een aantal overeenkomsten tussen ondernemingen, die van tevoren tot een mededeling van punten van bezwaar aanleiding hebben II

8 SAMENVATTING ZAAK T-65/98 gegeven, gelet op de wijziging daarvan door partijen, voorlopig een gunstige houding aanneemt, en alle belanghebbende derden verzoekt om binnen een bepaalde termijn opmerkingen in te dienen. Een dergelijke mededeling vormt slechts een voorafgaand standpunt van de Commissie dat, met name op basis van de opmerkingen van derden, kan worden gewijzigd. De belanghebbende ondernemingen mogen derhalve niet enkel op grond van de bekendmaking van genoemde mededeling erop vertrouwen dat de Commissie hun een ontheffing krachtens artikel 85, lid 3, van het Verdrag (thans artikel 81, lid 3, EG) zal verlenen. In geval de Commissie vaststelt dat de wijzigingen die in de overeenkomsten zijn aangebracht, niet de verhoopte resultaten hebben opgeleverd, kan zij immers een nieuwe procedure inleiden en tegen dezelfde overeenkomsten nieuwe bezwaren aanvoeren in een nieuwe mededeling van punten van bezwaar. Overigens is de Commissie ook indien zij een ontheffing verleent, overeenkomstig artikel 8, lid 3, van verordening nr. 17 bevoegd en zelfs verplicht deze in te trekken of te wijzigen indien zij vaststelt dat de overeenkomsten waarvoor ontheffing is verleend, een aantal effecten sorteren die niet stroken met de in artikel 85, lid 3, van het Verdrag gestelde voorwaarden. (cf. punten 192, ) 11. Ofschoon de artikelen 85, lid 1, en 86 van het Verdrag (thans artikelen 81, lid 1, EG en 82 EG) rechtstreekse gevolgen teweegbrengen in de betrekkingen tussen particulieren en voor de justitiabelen rechtstreeks rechten doen ontstaan die de nationale rechterlijke instanties dienen te handhaven, heeft een en ander evenwel niet tot gevolg dat de Commissie niet meer het recht heeft een standpunt in te nemen over een zaak, zelfs indien een identieke of soortgelijke zaak aanhangig is bij één of meer nationale rechterlijke instanties, op voorwaarde onder meer dat de handel tussen lidstaten kan worden aangetast. Immers, in de eerste plaats is de Commissie krachtens artikel 9, lid 1, van verordening nr. 17 bij uitsluiting bevoegd om beschikkingen houdende toepassing van artikel 85, lid 3, van het Verdrag te geven, en in de tweede plaats heeft zij ook het recht, ook al deelt zij haar bevoegdheid tot toepassing van de artikelen 85, lid 1, en 86 van het Verdrag met de nationale rechterlijke instanties, om op elk moment individuele beschikkingen houdende toepassing van de artikelen 85 en 86 van het Verdrag te geven, zelfs wanneer een nationale rechter reeds over een overeenkomst II

9 VAN DEN BERGH FOODS / COMMISSIE of een gedraging heeft beslist en de door de Commissie voorgenomen beschikking met die rechterlijke beslissing in tegenspraak is. Daaruit volgt dat er geen sprake is van schending van de beginselen van subsidiariteit, loyale samenwerking en rechtszekerheid indien de Commissie, wanneer bij haar een verzoek om ontheffing voor een overeenkomst alsook klachten tegen dezelfde overeenkomst zijn ingediend, een beschikking vaststelt ter zake van de toepassing van communautaire mededingingsregels, ofschoon verschillende nationale rechterlijke instanties en mededingingsautoriteiten parallelle zaken behandelen waarin vragen aan de orde zijn die vergelijkbaar zijn met die waarover in deze beschikking wordt beslist. In dergelijke omstandigheden is de vaststelling door de Commissie van een beschikking overigens een passend middel om te waarborgen dat de communautaire mededingingsregels op coherente wijze worden toegepast op de verschillende vormen van overeenkomsten die op het gehele grondgebied van de Gemeenschap worden aangewend. 12. Het evenredigheidsbeginsel vereist dat handelingen van de gemeenschapsinstellingen niet verder gaan dan hetgeen passend en noodzakelijk is ter bereiking van het beoogde doel, terwijl het non-discriminatiebeginsel verbiedt dat identieke situaties verschillend of verschillende situaties gelijk worden behandeld. Deze beginselen worden niet geschonden door een beschikking van de Commissie ter zake van de toepassing van de artikelen 85 en 86 van het Verdrag (thans artikelen 81 EG en 82 EG) waarbij een onderneming met een machtspositie op de impulsijsmarkt met onmiddellijke ingang wordt verboden een praktijk voort te zetten die erin bestaat dat zij detailhandelaren bindt door overeenkomsten tot terbeschikkingstelling van vrieskasten die alleen mogen worden gebruikt om haar eigen producten te koop aan te bieden, wanneer al deze overeenkomsten samen met alle andere, soortgelijke overeenkomsten op de relevante markt, die van andere leveranciers daaronder begrepen, in aanzienlijke mate bijdragen tot de afscherming van de toegang tot de markt voor binnenlandse en buitenlandse nieuwe concurrenten. (cf. punten ) (cf. punten 201, ) II